Грумгржымайла

Кандрат Іванавіч (21.9.1794—1874)

Беларускі ўрач i грамадскі дзеяч. Нарадзіўся ў Магілёве. У 1820 скончыў медыцынскі факультэт Віленскага універсітэта. 3 1823 доктар медыцынскіх навук. У 1821—28 працаваў у ваенным шпіталі ў Магілёве, дзе напісаў дысертацыю «Наогул пра пахвінныя грыжы i новы спосаб ix лячэння шляхам аперацыі». У 1833—68 у Пецярбургу выдаваў медыцынскую га­зету «Друг здравия», якая адыграла пэўную ролю ў развіцці айчыннай навукі i папулярызацыі медыцынскіх ведаў. Аўтар прац па фізіялогіі i паталогіі дзіцячага арганізма, гігіене, дыетэтыцы i курарталогіі.

Тв.: Монография о радикальном лечении пахомошоночных гриж... Спб., 1837; Физи­ология поэзии и счастья. Спб., 1865.

Літ.: Стельмашонок И.М. Конд­рат™ Иванович ГрумГржимайло // Здра­воохранение Белоруссии. 1969. № 10.

ГРЫГАРОВІЧ Іван Іванавіч (26.8.1792—13.11.1852)

Беларускі гісторык, археограф i мовазнавец. Нарадзіўся ў г. Прапойску (цяпер Слаўгарад) Магілёўскай губ. ў сям'і праваслаўнага святара. Яго баць­ка выкладаў рыторыку ў Магілёўскай семінарыі, потым быў святаром у Рагачове, Прапойску, Гомелі. Маці — пляменніца беларускага архіепіскапа Т.Каніскага. Пачатковую адукацыю атрымаў ад бацькі, які асаблівую ўвагу звяртаў на грунтоўнае засваенне грэчаскай i лацінскай моў. У 1802 Г. пас­тушу у Магілёўскую духоўную семінарыю. Скончыўшы семінарыю ў 1811, працаваў выкладчыкам у Магілёўскім павятовым духоўным вучылішчы (да 1815). На здольнага да навукі юнака звярнуў увагу вядомы збіральнік старадрукаў i мецэнат навукі граф М.ГІ.Румянцаў i на свой кошт паслаў Г. для далейшай адукацыі ў Пецярбург. 3 1815 Г. — студэнт Пецярбургскай духоўнай акадэміі, дзе найлепшым чынам асвоіў гісторыю i філалогію. У час навучання выконваў даручэнні свайго апекуна: адшукваў у бібліятэках і архівах рэдкія творы і прапаноўваў іх на выданне ці перавыданне, збіраў патрэбныя для яго звесткі ў рукапісах, перакладаў з лацінскай і польскай моў архіўныя дакументы і лісты. Яго кандыдацкай дысертацыяй стала даследаванне пра наўгародскіх пасаднікаў. Напісаў таксама гістарычныя даведкі пра Васіля Яраславіча, князя Бароўскага, св. Дзмітрыя Салунскага, пра НоўгарадСеверскі Праабражэнскі манастыр і інш. Закончыўшы ў 1819 акадэмію са ступенню кандыдата багаслоўя, Г. вярнуўся ў Гомель і заняў месца бацькі — протаіерэя гомельскага кафедральнага сабора. У студзені 1820 ён пасвечаны ў святары, уведзены ў сан протаіерэя гомельскай царквы, адначасова прызначаны рэктарам гомельскіх павятовага і прыходскага вучылішчаў, цэнзарам пропаведзяў Го­мельскага духоўнага праўлення. Пры куратарстве Румянцава дысертацыя Г. ў 1821 была надрукавана ў Маскве пад назвай «Гістарычны і храналагічны вопыт аб Пасадніках Наўгародскіх. Са старажытных рускіх летапісаў». У 1824 ён напісаў свой значны гістарычны твор «Беларуская іерархія» і накіраваў яго для ўхвалення ў Сінод, дзе ён праляжаў 170 гадоў (выдадзены ў Мінску ў перакладзе на беларускую мову ў 1992). Г. адшукваў і збіраў так­сама дакументы, якія адлюстроўвалі палітычнае і сацыяльнаэканамічнае жыццё Беларусі. 3 такіх матэрыялаў і склаўся першы ў беларускай навуцы археаграфічны зборнік «Беларускі архіў старажытных грамат» (1824), у прадмове да якога аўтар падкрэсліваў, што гэтыя дакументы «з'яўляюцца крыніцай да гісторыі Беларусі, царкоўнай і грамадзянскай, і ў гэтых адносінах змяшчаюць у сабе шмат вартага і цікавага». У Гомелі Г. зрабіў некалькі навуковых апісанняў рукапісных кніг з бібліятэкі Румянцава: Дабрылава евангелля 1164 г., Кормчай кнігі і служэбніка 14 ст., Лаўрышаўскага евангелля 13 ст. (зараз гэтыя рукапісныя кнігі захоўваюцца ў Расійскай бібліятэцы ў Маскве).

У 1829 Г. пераведзены ў Віцебск, дзе прызначаны рэктарам павятовага і прыходскага вучылішчаў, цэнзарам казанняў, настаўнікам гімназіі. Тут ім зроблена першая спроба навуковага апісання СпасаЕфрасіннеўскай царк­вы ў Полацку («Весткі пра старажытны храм Хрыста Збавіцеля, пабудаваны ў 12 ст. прападобнай Ефрасінняй паблізу Полацка»).

3 1831 жыў і працаваў у Пецярбургу. Тут ён прадоўжыў працу над 2й часткай «Беларускага архіва стара­жытных грамат», у 1834 выдаў кнігу «Перапіска пап з расійскімі гасударамі...», у якой сабраны дакументы знешнепалітычнага характеру. Ен падрыхтаваў, напісаў прадмову і выдаў у 1835 творы беларускага архіепіскапа Каніскага, заўважаныя А.С.Пушкіным: «...І.Грыгаровіч, выдаўшы сачыненне вялікага архіепіскапа Беларусі, зрабіў грамадству важную паслугу». У 1837 Г. прынялі ў члены археаграфічнай камісіі, а ў 1838 прызначылі галоўным рэдактарам актаў камісіі. У выніку яго нястомнай працы выйшлі ў свет 4 тамы «Актаў, якія адносяцца да Заходняй Расіі» (т. 1—5, 1846—53). У 1847 Г. распачаў працу над «Слоўнікам заходнярускіх гаворак». Свой падыход да гэтай грунтоўнай працы ён сфармуляваў наступным чынам: «Складальнік слоўніка, як праўдзівы летапісец, павінен запісаць усе словы, якія ўжывае народ у сваім хатнім побыце, у служэнні і ў сваіх малітвах да Бога і ў сваіх законах. Слоўнік ёсць летапіс мовы, і ў гэты летапіс павінны быць унесены ўсе факты, якія былі і ёсць». На жаль, закончыць працу над слоўнікам Г. не ўдалося. Захаваліся рукапісы на літары А, Б, В. Пра сэнс сваёй навуковай дзейнасці Г. пісаў брату Васілю: «... і наша Беларусь не зусім знікне з твару Зямлі, але хай ведае свет, што былі часы, калі яна была болып слаўная і дабрачынная, чым за­раз». Дзеці ж напісалі на яго надмагіллі: «Мне здаецца, што недарэмна пражыў».

Архіў Г. захоўваецца ў Цэнтральным дзяржаўным архівемузеі літаратуры і мастацтва Рэспублікі Беларусь.

Літ.: У л а щ и к Н.Н. Очерки по архе­ографии и источниковедению истории Бе­лоруссии феодального периода. М., 1973. С. 16—40; Г у л і ц к і М.Ф. Нарысы гісторыі беларускай лексікаграфіі (XIX— пачатак XX ст.). Мн., 1978. С. 27—35; С у д н і к М. Збіральнік беларускіх старажытнасцяў // Беларусь. 1945. № 11 — 12.

І.П.Хаўратовіч.

ГРЫНЯВІЦКІ Ігнат Яўхімавіч (1856—1.3.1881)

Рэвалюцыянернарадаволец. Нарадзіўся ў маёнтку Басін Бабруйскага павета ў сям'і дробнамаянтковых дваран. Студэнтам Пецярбургскага тэхналагічнага інстытута (1875—80) удзельнічаў у польскалітоўскабеларускіх і рускіх рэвалюцыйных гуртках, вёў прапаганду сярод рабочых, збіраў грошы палітычным вязням, фабрыкаваў пашпарты рэвалюцыянерам. 3 1879 член партыі «Народная воля». Адзін з заснавальнікаў беларускай фракцыі,нацыянальная праграма якой надрукавана ў 1884 у часопісе «Гомон» (№ 2). У 1880 з А.ІЖалябавым, С.Л.Пяроўскай і інш. ўвайшоў у цэнтральны нарадавольскі гурток прапагандыстаў. Адзін са стваральнікаў, аўтараў і наборшчыкаў нарадавольскай «Рабочей газеты», уключыў у выданне газеты земляка А.С.Барэйшу. Уваходзіў у тру­пу, якая ўсю зіму 1880—81 сачыла за выездамі цара. 26.2.1881 на кватэры Г. адбыўся сход арганізатараў замаху на

Аляксандра II. Адзін з 4 выканаўцаў, якім «Народная воля» даручыла тэрарыстычную аперацыю. 1.3.1881 бомбай, якую кінуў Г., забіты цар Аляксандр II, а Г. смяротна паранены.

Літ.: Глинский Б.Б. Революционный период русской истории (1861—1881 гг.). Ч. 2. Спб., 1913; Хроника социалистиче­ского движения в России, 1878—1887: Официальный отчет. М, 1906. М.В.Біч.

ГУРСКІ (Gorsкі) Валяр'ян (1790—1874)

Педагог, механік. Нарадзіўся ў наваколлі Гродна. Скончыў павятовую школу ў Навагрудку, пасля вучыўся на фізікаматэматычным факультэце ў Віленскім універсітэце, дзе ў 1816 абараніў дысертацыю на ступень доктара філасофіі. Для ўдасканалення ведаў за кошт універсітэта накіраваны за мяжу. На працягу 4 гадоў быў у Германіі, Галанды! і Англіі; у Францыі праслухаў курс лекцый у Політэхнічнай школе і на іншых спецыяльных курсах. Пасля вяртання зза мяжы ў 1821 выкладаў у Віленскім універсітэце практычную механіку, а таксама навукі па будаўніцтве дарог, мастоў і каналаў. Сярод яго вучняў быў І.Дамейка. Шмат сіл Г. аддаў рабоце кабінета механікі, якім кіраваў да закрыцця універсітэта. У 1821 ён заклаў у Вільні бульвар над ракой Вілейка каля Бекішавай гары. У 1823 па даручэнні ўлад выконваў механічныя і гідралагічныя работы ў Пецярбургу і яго наваколлі. У 1829 збудаваў на рацэ Вілейцы вісячы мост на ланцугах. Пасля закрыцця універсітэта пераехаў у 1832 у Варшаву, дзе атрымаў пасаду ў тэхнічным аддзеле ўрадавай камісіі. Быў членам будаўнічага савета, членам камітэта па пабудове шпіталя, быў рэферэнтам статыстычнай службы. Пасля выслугі пенсіі ў 1850 пакінуў службу і вярнуўся ў Вільню, дзе меў багатую бібліятэку па гісторыі Віленскага універсітэта, якую ў свой час разам з домам атрымаў у спадчыну ад сваяка Палінскага. Шмат працаваў над кнігамі, займаўся бібліяграфіяй. Жыццё не пакінула яму дастаткова вольнага часу для літаратурнай працы, аднак ён змясціў некалькі артыкулаў у віленскіх перыяд^ычных выданнях.

Літ.: В і е 1 і ns к і Р. Uniwersytet Wilenski (1579—1831). Кrакow, 1899—1900. Т. 3. 5. 182—184.

ГУРЫНОВІЧ Адам Гіляры Калікставіч [ 13(25). 1.1869— 23.1(4.2). 1894]

Беларускі паэтдэмакрат, фалькларыст, рэвалюцыянер. Паходзіў са шляхецкага роду татарскага паходжання (герб «Праўдзіц»), вядомага з 15—16 ст. Бацькі, Калікст Іасафатавіч і Элеанора з Сяняўскіх (з гетманскага роду), мелі некалькі дробных фальваркаў. Спачатку сям'я жыла ў Кавалях (цяпер Кавалькі Мядзельскага раёна), пасажным фальварку маці, дзе нарадзіліся Адам і яго старэйшы брат Юзаф. Потым пераехалі ў Крыстынопаль, які быў супольнай уласнасцю Калікста Іасафатавіча і яго брата Абдона. Тут нарадзіліся браты і сёстры Адама. Бацька памёр рана, пакінуўшы маладую ўдаву з шасцю дзецьмі. Вырашана было даць Юзафу вайсковую адукацыю, а Адаму і Яну — практычную (рэальнае вучылішча). Сям'я купіла ў

Вільні невялікі дом, з якім і звязана пара духоўнага станаўлення Г. Афіцыйныя поспехі яго ў час вучобы ў Віленскім рэальным вучылішчы (1879—87, уключаючы гадавую спецыялізацыю на механікатэхнічным аддзяленні дадатковага класа) былі сярэднія, але ўжо тады ён пачаў цікавіцца беларускім фальклорам, пытаннямі грамадскага жыцця, рабіць літаратурныя спробы. У 1887 Г. пас­тушу у Пецярбургскі тэхналагічны інстытут і, як і іншыя калегіразначынцы, упарта пераадольваў матэрыяльныя цяжкасці. Але захварэў на тыф і ў студзені 1888 быў вымушаны часова звольніцца з інстытута і вярнуцца

на радзіму. Увосень 1888 зноў паступіў на 1ы курс. У студэнцкія гады шмат займаўся літаратурай, напісаў свае лепшыя творы. Захапляўся і тэхнічнымі навукамі. Паводле ўспамінаў блізкіх, спецыяльна займаўся паляпшэннем паравозаў і ў гэтым пытанні меў быць, як кажуць, на дарозе да важных і цікавых вынаходак. Адначасова штудзіраваў працы беларускіх фалькларыстаў І.Насовіча, П.Шэйна, на канікулах папаўняў у ваколіцах Крыстынопаля свае фальклорнаэтнаграфічныя зборы. У 1890 ён даслаў узоры сваіх запісаў у Варшаву Я.Карловічу, які быў амаль суседам па Вішневе, і прасіў у яго парады па фальклорнаэтнаграфічнай працы. Карловіч у сваю чаргу адаслаў матэрыялы Г. ў Кракаўскую акадэмію навук, дзе яны былі надрукаваны ў 1893 у часопісе «2Ы<4г ^гасіото^сі йо апігороіодіі кга]олуер («Зборнік паведамленняў па айчыннай антрапалогіі») і выдадзены асобна. У той жа час Г. напружана працаваў над пытаннямі грамадскага жыцця, вывучаў перадавую філасофскую літаратуру, у т.л. марксісцкую. Ен прымаў актыўны ўдзел у рэвалюцыйным руху, у студэнцкім «Гуртку моладзі польскалітоўскабеларускай і маларускай», які ўтварыўся ў 1889 і хутка эвалюцыяніраваў ад зямляцкай арганізацыі культурнаасветнага характеру ў бок падпольнай антыўрадавай арганізацыі, цесна звязанай з іншымі рэвалюцый­ным! арганізацыямі Пецярбурга, сярод якіх былі і групы першых расійскіх марксістаў (у іх складзе блізкія сваякі Ф.Багушэвіча муж і жонка Г. і Ю.Ра­дзевічы). Блізкімі таварышамі Г. па падпольнай рабоце былі Ю.Бурачэўскі, К.Акуліч і І.Непакайчыцкі. Як адзін з кіраўнікоў гуртка ён у лісце да сяброўкі С.Пяткевіч у Цюрых (1892) прасіў арганізаваць дастаўку для гурт­ка вялікай парты і рэвалюцыйнай літаратуры на беларускай, польскай, рускай і ўкраінскай мовах, прац Марк­са, Энгельса, Пляханава, Ласаля, Лібкнехта. Пісьмо было перахоплена паліцыяй, якая пачала сачыць за чле­нам! гуртка. У 1893 Г. быў арыштаваны ў сваім доме ў Вільні, дзе пры вббыску знайшлі нямала забароненай літаратуры. Яго даставілі спачатку ў Віленскую цытадэль, потым неадкладна адправілі пад вартай у Пецярбург, дзе трымалі ў доме папярэдняга зняволення, а па некаторых звестках у Петрапаўлаўскай крэпасці. У тым жа го дзе ён выпушчаны зза хваробы і высланы пад нагляд паліцыі ў бацькоўскі фальварак Крыстынопаль, дзе неўзабаве памёр ад чорнай воспы.

Як беларускі дзеяч і паэт Г. сфарміраваўся пад уплывам народніцкага «Гомана» і творчасці Ф.Багушэвіча. Пэўны ўплыў на яго мелі таксама традыцыі паўстання 1863, ідэі К.Каліноўстга (сярод забраных паліцыяй папер былі нататкі, звязаныя з паўстаннем 1863). Пад уздзеяннем марксісцкай тэорыі ў поглядах Г. знайшлі далейшае развіццё рэвалюцыйнадэмакратычныя, народніцкія ідэі. У гісторыю роднай літаратуры Г. увайшоў як паэтрэвалюцыянер, пясняр народнай нядолі, які заклікаў да рашучай барацьбы з панамі і самаўладствам, першы з беларускіх літаратараў звярнуўся да рабо­чей тэмы. Ён адзін з пачынальнікаў беларускай дзіцячай паэзіі. Плённай была таксама спроба пісьменніка ў перакладах з польскіх, рускіх, украінскіх твораў. Пераклаў на беларускую мову асобныя творы А.Пушкіна, I.Крылова, М.Някрасава, А.Талстога, А.Мгцкеві'ча, Э.Ажэшкі', Я.Каспровіча, I.Франко. Значная частка творчай спадчыны Г. загінула. Частка рукапісаў і пісьмаў зберагаецца ў Центральным дзяржаўным архівемузеі літаратуры і мастацтва Рэспублікі Беларусь і рукапісным аддзеле бібліятэкі АН Літвы.

Тв.: У кн.: Беларускія пісьменнікі дру­гой паловы XIX ст.: 36. тэкстаў. Мн., 1956; Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. 2 выд. Мн., 1988.

Літ.: Гарэцкі М. Гісторыя беларускае літаратуры. Вільня, 1920. С. 101; Шу­тов і ч Я. А дам Гурыновіч: Паводле ста­рых і новых архіўных матэрыялаў // По­лымя. 1966. № 11; Гілевіч Н. 3 клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 88—89; Семашкевіч Р.М. Беларускі літаратурнаграмадскі рух у Пецярбурзе (канец XIX—пачатак XX ст.). Мн., 1971; Л о й к а А. Псторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд. 2 выд. Ч. 1. Мн., 1989. Г.В.Кісялёў.

ДАБРАВОЛЬСКІ Іван Вікенцьевіч (1780—90я гады—1851)

Скрыпач, дырыжор, кампазітар, фалькларыст, педагог і музычны дзеяч. Выхадзец з Магілёўшчыны. Быў рэгентам хору і капельмайстрам духавой і інструментальнай музыкі магілёўскага епіскапа Анастасія. Каля 1810 разам з капэлай пераехаў у Астрахань, дзе правёў больш за 30 гадоў. 3 пач. 1840х гадоў працаваў настаўнікам музыкі ў Гродзенскай гімназіі, узначальваў аматарскі аркестр, які выконваў творы кампазітараўкласікаў. У 1816— 18 ён выдаваў «Азиатский музыкаль­ный журнал». Тэта была першая ў Расіі спроба выкарыстання літаграфскага спосабу ў нотадрукаванні, а так­сама запісу, публікацыі і апрацоўкі з ужываннем прыёмаў еўрапейскай кампазітарскай тэхнікі музычнага фальклору народаў Сярэдняй Азіі і Каўказа. У часопісе друкаваліся і інструментальныя п'есы для хатняга музіцыравання, у т.л. самога Д. («Паланез» для скрыпкі і інш.).

Літ.: Коростин А.Ф. Начало лито­графии в России, 1816—1818. М., 1943. С. 73_77; К а пи лов А.Л. Скрипка бело­русская. Мн., 1982.

ДАБРАВОЛЬСКІ Уладзімір Мікалаевіч [30.7(11.8). 1856— 7.5.1920]

Беларускі і рускі краязнавец, этно­граф і фалькларыст. Нарадзіўся ў в.

КраснаСвяцкае Смаленскага пав. ў сям'і дробнага памешчыка. Дзяцінства правёў у вёсцы, сябраваў з сялянскімі дзецьмі, што спрыяла развіццю ў Д. цікавасці да народнага Жыцця, назіральнасці. Скончыўшы Смаленскую гімназію, у 1876 паступіў на філалагічны факультэт Маскоўскага універсітэта. Ужо ў студэнцкія гады праяўляў вялікую цікавасць да этнаграфіі, наведваў лекцыі Ф.Буслаева, Ф.Корша, У.Мілера, прымаў актыўны ўдзел у працы этнаграфічнага гуртка. Пасля заканчэння універсітэта (1880) працаваў выкладчыкам літаратуры, логікі і гісторыі ў Смаленскай жаночай гімназіі. Праз 3 гады зза хваробы выйшаў у адстаўку і, пасяліўшыся ў вёсцы, збіраў і запісваў народныя песні, казкі, легенды, паданні, замовы, прыказкі і прымаўкі, якія пазней увайшлі ў «Смаленскі этнаграфічны зборнік» (ч. 1—4, 1891 — 1903). Матэрыялы Д. збіраў у асноўным сярод сялян, зусім не карыстаўся апублікаванымі фальклорнымі творамі. Галоўны прынцып, якога ён прытрымліваўся ў сваёй рабоце, — асабісты запіс фальклорных твораў з вуснаў на­рода з захаваннем асаблівасцей гаворкі. Навуковыя інтарэсы вучонага былі шматграннымі. Ён даследаваў на­родныя абрады і святы, народны тэатр, вывучаў вераванні народа, збіраў предметы побыту і інш. Разам з М.Дз.Бэрам ён запісаў болып за 500 мелодый сабраных ім песень (адшуканы 182 запісы; 9 напеваў балад упер­шыню апублікаваны ў кн. «Балады», кн. 2, 1978). У яго творчай спадчыне артыкулы «Прыказка і загадка» (1898), «Смерць, пахаванне і галашэнні» (1900),«Кроены» (1902), «Адрозненні ў вераваннях і звычаях беларусаў і велікарусаў Смаленскай губерні» (1903), «Юр'еў дзень у Смаленскай губерні» (1908), «Абрады і павер'і, якія датычацца хатніх і палявых работ сялян Смаленскай губерні» (1909), «Смаленскі абласны слоўнік» (1914) і інш., апублікаваныя пераважна ў часопісах «Этнографическое обозрение» і «Жи­вая старина». Прысвяціўшы жыццё навуковай дзейнасці, Д. ўвесь час адчуваў вялікія матэрыяльныя цяжкасці, шукаў работу, якая не перашкаджала б яго збіральніцкай і краязнаўчай дзейнасці. 3 1902 служыў інспектарам народных вучылішчаў Разанскай губ., з 1906 — інспектарам народных вучылішчаў у Смаленскай губ. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі выкладаў гісторыю рускага тэатра і этнаграфіі ў Беларускім народным універсітэце

(Масква), Віцебскім інстытуце народ­ней асветы, Смаленскім аддзяленні Маскоўскеге археалегічнага інстытута. У пачетку мея 1920 пе деручэнні Аддзеле народнай адукацыі накіраваўся для збірання этнаграфічнага матэрыялу ў вёску. У ноч на 8 мая за 25 вёрст ад Смаленска Д. забіты бандытамі.

Літ.: Дмитриев В.В. В.Н.Доброволь­ский: (Краткий биогр. очерк). Смоленск, 1930; Бандарчык В.К. Псторыя бела­рускай этнаграфіі XIX ст. Мн., 1964.

ДАДЭРКА Якаў Ігнацій (1751—24.12.1829)

Першы мінскі рымскакаталіцкі епіскап. Нарадзіўся на Валыні. Сваё служэнне пачаў у езуітаў, потым доўгі час служыў у Вільні настаўнікам семінарыі, прыходскім евятаром, прафесарам права ў акадэміі. 3 1792 займаў пасаду епіскапасуфрагана; 28.4.1798 прызначаны мінскім епіскапам. У 1810 заснаваў у Мінску Таварыства дабрачыннасці, распачаў будаўніцтва дома для бяздомных, сірот, жабракоў і невылечных хворых. У 1812 прыняў удзел ва ўрачыстым адкрыцці Полацкай езуіцкай акадэміі. Прыхільнасць Д. на Напалеона I у час Айчыннай вайны 1812, прадузятасць у адносінах да праваслаўнай царквы выклікалі гнеў Аляксандра I, які перадаў Д. на суд мітрапаліта С. I .БогушСестранцэвіча. 16.5.1816 Д. быў пазбаўлены пасады і адпраўлены з Мінска на Валынь пад нагляд луцкага біскупа.

ДАКУЧАЕЎ Васіль Васілевіч (1846—1903)

Прыродазнавец, заснавальнік навуковага глебазнаўства, педагог. Нарадзіўся ў в. Мілюкова (цяпер Сычоўскі рн) на Смаленшчыне. Скончыў аддзяленне прыродазнаўчых навук Пецярбургскага універсітэта (1871). 3 1872 хавальнік геалагічнага кабінета універсітэта. У гэтым жа годзе выбра­ны правадзейным членам Пецярбургскага таварыства даследчыкаў прыроды, у 1873 — мінералагічнага тавары­ства. 3 1874 ён чытаў лекцыі ў Інстытуце цывільных інжынераў. У 1880 як дацэнт, потым (з 1883) прафесар Пецярбургскага універсітэта чытаў курс лекцый па мінералогіі і крышталаграфіі. Вывучаў рыхлыя адклады і будову рачных далін басейна верхняй Волгі, вярхоўяў Дняпра і Заходняй Дзвіны. Вынікі гэтых даследаванняў абагульніў у магістэрскай дысертацыі «Спосабы ўтварэння рачных далін Еўрапейскай Расіі» (1878, Спб), зрабіў выснову пра паслядоўную змену эразійных цыклаў і ўзроставых стадый рэльефу. Манаграфія «Рускі чарназём» (абаронена ў 1883 як доктарская дысертацыя) прынесла Д. сусветную сла­ву і лічыцца асновай генетычнага глебазнаўства. У гэтай працы Д. упершы­ню вызначыў глебу як асаблівае прыродазнаўчагістарычнае цела, якое

ўтвараецца пры ўзаемадзеянні фактараў глебаўтварэння (мацярынскай па­роды, клімату, расліннасці і жывёл, рэльефу і геалагічнага ўзросту краіны), выказаў неабходнасць вывучаць глебы, іх генезіс і ўласцівасці, кіраваць іх урадлівасцю ў непарыўнай сувязі з гэтымі фактарамі, а таксама ўлічваць уплыў на ўрадлівасць глебы гаспадарчай дзейнасці чалавека. У 1882—86 пад яго кіраўніцтвам праведзены даследаванні ў Ніжагародскай губ. для ацэнкі якасці зямельных угоддзяў. У выніку апублікаваны «Матэрыялы да ацэнкі зямель Ніжагародскай губерні» (вып. 1 —14, 1884—86), складзены глебавыя і геалагічныя карты. Д. упершыню прапанаваў прыродазнаўчагістарычны метад банітавання глеб, што мае важнае значэнне і ў сучасных прыёмах якаснай ацэнкі зямель і зямельнага кадастра. У 1886 Д. прапанаваў навуковую класіфікацыю глеб, заснаваную на генетычным прынцыпе. Даследуючы ў 1888—94 глебы, расліннасць і геалагічныя ўмовы ў Палтаўскай губ., Д. зрабіў шэраг важных вывадаў пра заканамернасць генезісу глеб. У 1889 на Сусветнай выстаўцы ў Парыжы яго калекцыя глеб і навуковыя працы адзначаны залатым медалём.

У кнізе «Нашы стэпы раней і цяпер» (1892) Д. прапанаваў план барацьбы з засухамі і комплекс мер уздзеяння на прыроду стэпавай зоны. Ён настойваў на неабходнасці распрацаваць комп­лекс агранамічных і лесамеліярацыйных мерапрыемстваў, якія б адпавядалі асаблівасцям кожнай зоны. У Новаалександрыйскім інстытуце сельскай гаспадаркі і лесаводства, калі быў дырэктарам, ён заснаваў (1855) першую ў Расіі кафедру глебазнаўства, правёў карэнную рэарганізацыю выкладання і праграмы інстытута, на ўзор якога бы­ла рэарганізавана вышэйшая сельскагаспадарчая адукацыя ў Расіі. Яго вучэнне пра шыротныя (гарызантальныя) і вертыкальныя «прыродазнаўчагістарычныя зоны» стала галоўным зместам навуковай школы ў фізічнай геаграфіі ў Расіі. Д. стварыў вучэнне пра эвалюцыю глеб, разумеючы пад гэтым глебаўтваральныя працэсы «як вечназменныя функцыі» прыродных фактараў.

Аблічча Зямлі Д. разглядаў у яго непарыўным развіцці, устанаўліваючы ўнутраныя сувязі паміж асобнымі з'явамі жывой і нежывой прыроды, звязваючы свае даследаванні з патрэбамі сельскай гаспадаркі. Яго ідэі зрабілі ўплыў на развіццё лесазнаўства, меліярацыі, гідрагеалогіі, дынамічнай геалогіі і інш. навук.

Тв.: Место и роль современного почво­ведения в науке и жизни. Спб., 1899; Уче­ние о зонах природы. М., 1948; Избр. соч. Т. 1—3. М., 1948—49; Соч. Т. 1—9. М.; Л., 1949—61.

Ліш.: Чеботарева Л.А. В.В.Докуча­ев // Докучаев В.В. Соч. М., 1961. Т. 9; Соболев С.С. Развитие идей В.В.Доку­чаева // Там жа; П о л ы н о в Б.Б., Кру­пеников И.А., Крупеников Л.А. В В Докучаев: Очерк жизни и творчества. М., 1956; Герасимов И.П. Великий русский ученый В.В.Докучаев: (К 125ле­тию со дня рождения) // Почвоведение. 1971. № 8. С.С.Собалеў.

ДАЛГОЎ Іван Іванавіч [1857—5(18). 10.1911]

Беларускі гісторык, археолаг, краязнавец. Нарадзіўся ў Пецярбургскай губ. Скончыў Пецярбургскі універсітэт (1880). 3 1889 працаваў у Полацкім кадэцкім корпусе. Вывучаў гісторыю Полацка са старажытных часоў, даследаваў археалагічныя помнікі Полаччыны і склаў іх рэестр. Напісаў гісторыю кадэцкага корпуса (1835—90я гады) і стаў адным з арганізатараў музея ў ім. Абраны правадзейным членам Віцебскай архіўнай камісіі, удзельнік 9га археалагічнага з'езда (1893).

Тв.: Прошлое и настоящее Белоруссии // Витебские губернские ведомости. 1897. № 19; Наш край // Там жа. 1898. № 113— 1.14; Полоцкий кадетский корпус. Витебск, 1899.

Літ.: Викентьев В. Памяти И.И.Долгова // Витебские губернские ве­домости. 1911. № 229; Леонардов Д. Памяти действительного члена Витебской ученой архивной комиссии И.И.Долгова // ПолоцкоВитебская старина. Кн. 1, ч. 2. Витебск, 1911. Г.А.Каханоўскі.