Бончасмалоўскі

Анатоль Восіпавіч (10.7.1857 — 23.9.1930)

Рэвалюцыянернароднік. Нарадзіўся ў Віцебску у багатай дваранскай сям'і. Скончыўшы Маскоўскі ліцэй, у 1857 паступіў у інстытут інжынераў шляхоў зносін, у 1876 перайшоў на юрыдычны, потым на прыродазнаўчы факультэт Пецярбургскага універсітэта. Пазнаёміўшыся з Р.П.Ісаевым i І.І.Кабліцам, пачаў вывучаць народніцкую тэорыю, распаўсюджваў сярод студэнтаў нелегальныя выданні. Як прыхільнік рэвалюцыйнай арганізацыі народнікаў «Зямля i воля», падтрымліваў кантакты з А.Дз.Міхайлавым, М.А.Марозавым, С.Л.Пяроўскай. 3 1878 арганізоўваў студэнцкія зямляцтвы, якія лічыў зручнай формай рэвалюцыйнай прапаганды, быў адным з кіраўнікоў «Саюза зямляцтваў Пецярбурга». У 1879 увайшоў у гурток «Маладыя землявольцы», які пасля расколу «Зямлі i волі» (жнівень 1879) далучыўся да арганізацыі «Чорны перадзел». У лістападзе 1879 за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях Б.А. арыштаваны i высланы ў бацькоўскі маёнтак Блонь Ігуменскага павета (цяпер Пухавіцкі раён) з пазбаўленнем права вучыцца ў ВНУ. У 1880 садзейнічаў арганізацыі друкарні «Чорнага перадзелу» ў Мінску (пачала працаваць у 1881). У красавіку 1882 арыштаваны, на працягу 5 месяцаў адбываў зняволенне ў мінскай турме. Стаўшы пасля смерці бацькі ўласнікам маёнтка Блонь, частку даходаў перадаваў на рэвалюцыйныя мэты. Разам з жонкай В.І.Вахоўскай пры ўдзеле групы народных настаўнікаў (у т.л. А.Я.Багдановіча ) арганізаваў у Блоні сялянскі гурток самаадукацыі, спрабаваў стварыць «сацыялістычную арцель», распаўсюджваў нелегальную літаратуру. Арыштаваны ў красавіку 1886 у Канатопе Чарнігаўскай губ., дзе знаходзіўся па справах нелегальнай друкарні. 3 сярэдзіны 1880х гадоў дзякуючы Б.А. і яго жонцы Блонь стала апорным пунктам рэвалюцыянераў розных кірункаў: народнікаў, сацыялдэмакратаў, сацыялістаўрэвалюцыянераў. Б.А. — адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Рабочай партыі палітычнага вызвалення Расіі (канец 1890х гадоў), Блонскай сялянскай арганізацыі. У 1901 арыштаваны

разам з сынам Іванам і іншымі, сасланы ва Усходнюю Сібір. У 1904 вярнуўся па амністыі, увайшоў у склад абласнога камітэта ПаўночнаЗаходняй арганізацыі сацыялістаўрэвалюцыянераў (у Смаленску), у 1905 кааптаваны ў ЦК партыі эсэраў. Удзельнік рэвалюцыі 1905—07: быў дэлегатам устаноўчага з'езда (ліпень—жнівень 1905) і Дэлегацкай нарады (лістапад 1905) Усерасійскага сялянскага саюза, 1га з'езда партыі сацыялістаўрэвалюцыянераў, друкаваў і распаўсюджваў нелегальную літаратуру. У час Снежаньскага ўзброенага паўстання 1905 змагаўся на барыкадах Прэсні ў Маскве. У красавіку 1908 арыштаваны, у лютым

1910 аддадзены пад суд. У студзені

1911 апраўданы, але ў 1912 зноў арыштаваны і прыгавораны да 8 месяцаў зняволення ў крэпасці. У час 1й

сусветнай вайны ў эвакуацыі, працаваў у арганізацыях дапамогі бежанцам. У 1917 у Маскве, гласны гарадской думы. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 выбраны членам выканкома Уладзімірскага губернскага Савета сялянскіх дэпутатаў. 3 1918 у Мінску, актыўна ўдзельнічаў у кааператыўным руху. У час акупацыі Беларусі польскімі войскамі знаходзіўся на нелегальным становішчы. 3 1926 у Маскве, член Усесаюзнага таварыства паліткатаржан і ссыльнапасяленцаў. Аўтар успамінаў. Актыўнымі ўдзельнікамі рэвалюцыйнага руху былі яго сыны І.А.БончАсмалоўскі і Р.А.БончАсмалоўскі. Малодшы сын Г.А.БончАсма­лоўскі — вядомы антраполаг і археолаг.

Гв.: Эпоха 1905 г. // Полымя. 1925. 6— 7; Ліберальнаапазіцыйны рух на Беларусі // Беларусь: Нарысы гісторыі, эканомікі, культ. рэв. руху. Мн., 1924; Памятн В.Н.БончОсмоловской // Каторга н ссылка. 1930. №2.

Літ.: П о п о в Н. А.О.БончОсмоловскнй // Каторга н ссылка. 1931. №4; Савіцкая Л. Група БончАсмалоўскага // Полымя. 1967. №5; К л е й н Б. Дело БончОсмоловскнх // Клейн Б. В годнну нспытаннй: Нст.лнт. очеркн. Мн., 1986.

.

БОРЗАБАГАТЫ Уладзіслаў Канстанцінавіч (1831—86)

Рэвалюцыянер, адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64, мемуарыст. Нарадзіўся ў маёнтку Рутка Навагрудскага пав. ў шляхецкай сям'і. Вучыўся ў Мінскай гімназіі. У 1846 прымкнуў да тайнай арганізацыі Братні саюз літоўскай моладзі, дзе спачатку ядналася вучнёўская моладзь, а ў 1848 у яе ўліліся рамеснікі, разначынцы, аднадворцы, дробная шляхта. У ідэйнай праграме саюза былі патрабаванні ліквідацыі ўсіх саслоўных прывілеяў, вызваленне сялян і надзялення іх зямлёй, вызваленне Польшчы і абвяшчэнне яе самастойнай рэспублікай. За ўдзел у саюзе Б. быў выключаны з гімназіі (1849). 3 1856 слухаў лекцыі на медыцынскім факультэце Маскоўскага універсітэта, працаваў урачом у Навагрудку. У 1863 Б. прызначаны паўстанцкім камісарам Навагрудскага пав. Быў аднадумцам К.Каліноўскага, абараняў інтарэсы сялян, патрабаваў экспрапрыяцыі памешчыцкай зямлі і маёмасці. За ўдзел у паўстанні завочна прыгавораны да пакарання смерцю. 3 1865 у эміграцыі, займаўся медыцынскай практыкай. Удзельнік франкапрускай вайны 1870—71. У час Парыжскай камуны быў галоўным медыкам парыжскага шпіталя. Пасля вяртання ў 1874 на радзіму высланы ў Кастрамскую губ., дзе працаваў земскім урачом. Аўтар успамінаў пра паўстанне. Памёр у Любяшове Пінскага пав. (цяпер Валынская вобл., Украіна).

Літ.: Восстанне в Литве н Белорусснн 1863—64 гт. М., 1965 (Восстанне 1863 г. Матерналы н документы). Г.В.Кісялёў.

Лип.: Восстание в Литве и Белоруссии 1863—64 гг. М., 1965 (Восстание 1863 г. Материалы и документы). Г.В.КісялёУ.

БОХВІЦ Фларыян (7.5.1799 — 9.8.1856)

Філосафмараліст, пісьменнік. Нарадзіўся ў мяст. Мір на Навагрудчыне. Бацька яго быў пратэстантам, але значнага ўплыву на сына не меў, затое маці, шчырая каталічка, выхавала яго ў духу сваёй веры, што ў далейшым адбілася на поглядах Б. Пачатковую адукацыю атрымаў у дамініканскай школе ў Нясвіжы. Пасля вучыўся на юрыдычным факультэце Кіеўскага універсітэта. Па заканчэнні універсітэта працаваў адвакатам у Навагрудку. Ажаніўшыся з П.Маеўскай, сястрой маці А.Міцкевіча, пасяліўся ў фальварку Васькаўцы, дзе і гаспадарыў да канца свайго жыцця. Заняткі адвакатурай не вельмі яму імпанавалі, і ўвесь сврй вольны час ён аддаваў філасофскім і рэлігійнамаральным разважанням, спрабаваў сябе і на літаратурнай ніве. У 1838 ён выдаў сваю першую кнігу «Форма майго мыслення» (без пазначэння прозвішча аўтара). Твор быў прыхільна сустрэты крытыкай, і ў наступным годзе Б. перавыдаў яго пад той жа назвай, але з пазначэннем прозвішча. Пазней выйшлі яго працы «Сутнасць маёй думкі...» (ч. 1—2, 1838—41), «Асновы маіх думак і пачуццяў» (1842), «Думкі аб выхаванні чалавека» (1847).

Са сваіх пазіцый Б. імкнуўся прымірыць філасофію і боскае адкрыццё, рэлігію з навукай. Процілегласць зыходных прынцыпаў абумовіла супярэчлівасць яго філасофскіх і эстэтычнапедагагічных поглядаў. Праграму навучання ён грунтаваў на прынцыпах асветніцтва і рэлігійнай маралі, а галоўнай мэтай выхавання лічыў удасканаленне розуму і пачуццяў. Выказваўся за неабходнасць такой сістэмы выхавання, якая б рыхтавала людзей, карысных для грамадства. Б. быў вельмі таварыскі і гасцінны, у яго доме заўсёды збіралася навакольная інтэлігенцыя. Пахаваны ў в. Дарава Ляхавіцкага рна. На помніку надпіс: «Твой прыклад няхай паказвае нам шлях праўды».

Літ. М о х н а ч Н.Н. От Просвешення к революцнонному демократазму. Мн., 1976.

БРЖЭСКІ Мікалай Карнілавіч (1860—9.8.1910)

Эканаміст, публіцыст. Нарадзіўся ў Мінску, дзе скончыў мясцовую гімназію. Вучыўся на юрыдычным факультэце Пецярбургскага універсітэта. Яшчэ студэнтам 4га курса атрымаў прэмію і залаты медаль за конкурсную працу «Дзяржаўныя даўгі Расіі...». Пасля заканчэння універсітэта ў 1886 атрымаў пасаду ў Міністэрстве фінансаў. 3 1891 працаваў рэферэнтам у канцылярыі Дзяржаўнага савета. У 1893 стаў членам тарыфнага і гандлёвапрамысловага камітэта Міністэрства фінансаў і адначасова намеснікам дэпартамента ўскосных падаткаў. Пагаршэнне здароўя і тое, што ён, хоць і быў праваслаўнага веравызнання, у сваім пецярбургскім доме паводзіў сябе як польскі шляхціц, перашкодзіла таленавітаму эканамісту і правазнаўцу ў яго росце па службе. Выбаршчыкі ад Мінскай губерні хацелі выбраць яго сваім дэпутатам у 1ю Дзяржаўную думу Расіі, але Б. саступіў гэта месца больш вядомым і папулярным кандыдатам. У 1909 Б. ахвяраваў сваю бібліятэку (каля 3 тыс. тамоў кашгоўнай літаратуры па фінансавых пытаннях) Віленскаму таварыству сяброў навук, якое аддзячыла ахвярадаўца наданнем яму тытула членапратэктара таварыства. Аўтар прац «Падатковая рэформа: французскія тэорыі XVIII ст.» (магістэрская дысертацыя) і «Кругавая парука сельскіх суполак...» (1887, у 1897 за яе Б. прысвоена ступень доктара фінансавага права), нарыса аб прававым становішчы сельскіх суполак. Быў рэдактарам юбілейнага выдання «Стагоддзе Міністэрства фінансаў», у якім змясціў гістарычны агляд заканадаўства аб ускосных падатках. Памёр Б. ў Расіенскім павеце. Пахаваны ў Вільні.

БРЭН Келясцін Іванавіч (1800—17.3.1875)

Беларускі краязнавец, збіральнік фальклору, Нарадзіўся на Брэстчыне. Скончыў Брэсцкае шасцікласнае вучылішча. У канцы 1820х гадоў вучыўся і працаваў пісьмаводам у Жыровіцкай семінарыі. 3 1831 святар у Кобрыне, з 1838 настаяцель царквы ў в. Стары Корнін Бельскага павета Гродзенскай губ. Аўтар працы «Мясцовае этнаграфічнае апісанне Бельскага павета Гродзенскай губерні...» (нап. ў 1856), у якой адлюстравана матэрыяльная i духоўная культура беларускага насельніцтва на тэрыторыі Падляшша. Складаецца з 6 раздзелаў: «Вонкавы выгляд», «Мова», «Хатні побыт», «Асаблівасці грамадскага быту», «Разумовыя здольнасці, маральныя якасці i адукацыя», «Народныя паданні i помнікі». У працы 38 песень (з ix 14 вясельных), 24 загадкі, 15 прымавак, 2 казкі. Вясельныя песні пададзены ў адпаведнасці з апісаннем вясельных абрадаў, іншы фальклорны матэрыял змешчаны ў дадатку. Ёсць малюнкі адзення, рыбалоўных прылад, жылых i гаспадарчых будынкаў i ix планы. Аўтар параўноўвае штодзённы побыт беларусаў i мазураў, вылучае адметнае i аднолькавае ў ix культуры. Рукапіс зберагаецца ў архіве Геаграфічнага таварыства ў СанктПецярбургу.

Літ.: Лобач М. Па слядах рукапіснага этнаграфічнага апісання Бельскага павета свяшчэнніка Келясціна Брэна з 50х гадоў XIX стагоддзя // Studia polskolitewskobialoruskie. Warszawa, 1988.

М.С.Лобач.