Беларусь у складзе расійскай імперыі

1803—1917 гг.

1812 г.

1812—1820 гг.

1817—1823 гг.

1824 г.

1830—1831 гг.

1840 г., 27 жніўня

1855 г.

1863 Г., студзень — 1864 г.

1872—1918 гг.

1875—1912 гг.

1890 г. 1892 г.

Дзейнасць Віленскай навучальнай акругі, у якую ўваходзілі навучальныя ўстановы Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай i Мінскай губерняў. Вайна Расіі супраць нашэсця войск Напалеона I. Полацкая акадэмія.

Дзейнасць тайных студэнцкіх таварыстваў філаматаў i філарэтаў у Віленскім універсітэце.

Выданне «Беларускага архіва старажытных грамат» — першага зборніка дакументаў па гісторыі беларускіх зямель, Вызваленчае паўстанне ў Польшчы, на Беларусі i ў Літве.

Адкрыццё ў мястэчку ГорыГоркі земляробчай школы вышэйшага разраду (з 1848 — інстытут).

Утварэнне ў Вільні археалагічнай камісіі, якая вывучала старажытнасці на Беларусі i ў Літве.

Вызваленчае паўстанне ў Польшчы, на Беларусі i ў Літве; на Беларусі ўзначальваў К.Каліноўскі.

Дзейнасць у Полацку настаўніцкай семінарыі.

Дзейнасць у Нясвіжы настаўніцкай семінарыі.

Адкрыццё ў Мінску гарадскога тэатра. Заснаванне ў Віцебску мастацкай шко­лы.

АБІХТ Адольф Іванавіч (1793—3.8.1860)

Вучонымедык. Нарадзіўся ў сям'і філосафа І.Х.Абіхта. У 1810 скончыў Віленскі універсітэт. Магістр філасофіі (1811), доктар медыцыны (1815). Кіраваў гінекалагічнай клінікай пры Віленскім універсітэце. У 1820 накіраваны на 3 гады за мяжу на падрыхтоўку да прафесуры. Падарожнічаў па Германіі i Францыі, слухаў лекцыі ў Вене i Парыжы. У 1823 атрымаў ка­федру галоўнага курса паталогіі ў Віленскім універсітэце. У 1827 прызначаны ардынарным прафесарам. Пасля закрыцця універсітэта з 1832 быў пра­фесарам Віленскай медыкахірургічнай акадэміі. Лічыўся першым медыцынскім кансультантам у Вільні i Літве. Аўтар прац «Пра атручэнні i спосабы ix лячэння» (Вільня, 1829), «Заўвагі ад­носна паталогіі, як асновы медыцынскай сістэмы» (1831). Пасля закрыцця акадэміі займаўся лячэбнай практыкай у Вільні.

Абламовічы

Вучоныя. Сыны слонімскага ваявоДы. Вікенцій Карлавіч, док­тар медыцыны Віленскага універсітэта (1828). Званне прысвоена за дысертацыю «Абарачэнне». Ігнат Карлавіч (1787—1848), фізік. Скончыў настаўніцкую семінарыю пры Віленскім універсітэце i ў званні магістра філасофіі накіраваны ў Мінскую гімназію выкладчыкам фізікі. Праз 2 гады яго запрасілі ў Віленскі універсітэт памочнікам загадчыка фізічнага кабінета. 3 верасня 1813 старшы выкладчык фізікі ў Віленскай гімназіі, з верасня 1817 ад'юнктпрафесар хіміі ў Віленскім універсітэце. 3 1818 удасканальваўся ў навуцы 6 гадоў за мяжой. Пасля вяртання быў выкладчыкам прыродазнаўства ў Валынскім ліцэі, адкуль пераведзены ў Кіеўскі універсітэт св. Уладзіміра, дзе i працаваў да выхаду на пенсію (1837). Памёр ад халеры. Іосіф Карлавіч (1803—?), док­тар медыцыны Віленскага універсітэта.

АБРАМОВІЧ Антон Іванавіч (каля 1811 — пасля 1854)

Піяніст, кампазітар, педагог. Нарадзіўся ў Віцебскім павеце. Музыцы вучыўся ў бацькі. У канцы 1832 пераехаў у Пецярбург, дзе ў хуткім часе заваяваў прызнанне як таленавіты выканаўца i высокапрафесійны фартэпіянны педагог. Яго метад навучання на фартэпіяна карыстаўся ў Пецярбургу вялікай папулярнасцю, i многія з яго навучэнцаў дасягнулі значных поспехаў. У 1846 A. зрабіў спробу абагульніць свой педагагічны вопыт i распачаў работу над вучэбным дапаможнікам для піяністаўпедагогаў «Школа для фартэпіяна». Побач з педагагічнай А. актыўна займаўся канцэртнай дзейнасцю, якая атрымала выдатную ацэнку пецярбургскіх музычных крытыкаў. Ён напісаў каля 50 фартэпіянных i вакальных твораў, сярод якіх фантазіі, варыяцыі, паланезы, вальсы, мазуркі, маршы, рамансы, апрацоўкі беларускіх народных песень i інш. Асобнае месца ў творчай спадчыне А. займае фартэпіянная паэма «Беларускае вяселле», дзе ўпершыню ў аснову твора прафесійнага кампазітара пакладзены сю­жэт вясельнага абраду. Гэты яскравы, каларытны твор не страціў свайго гісторыкаэтнаграфічнага i мастацкага значэння i да нашага часу.

Літ .:Ахвердава А. Пачынальнікі беларускага піянізму // Мастацтва Бела­русь 1985. №2.

АБРАМ0ВІЧ Марыян Станіслаў (25.3.1871 — 7.1.1925)

Рэвалюцыянернароднік, дзеяч куль­туры Беларусі i Польшчы. Нарадзіўся ў г. Цвер. Скончыўшы гімназію ў Маскве, у 1888 паступіў на матэматычны факультэт Маскоўскага універсітэта. Яшчэ ў час вучобы ў гімназіі А. пазнаёміўся з сацыялістычным рухам, а ва універсітэце знаходзіўся пад уплывам ідэалогіі «Народнай волі» i партыі «Пралетарыят». 3 1888 член студэнцкай арганізацыі «Гурток польскі», быў дэлегатам гэтай арганізацыі на з'езд Саюза польскай моладзі ў Варшаве ў 1889. 9.3.1890 арыштаваны разам з Н.Чарноцкім, Ядвігіным Ш. i інш. за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях i зняволены ў Маскоўскую турму Бутыркі. У турме прыняў удзел у заснаванні Першага беларускага гуртка моладзі ў Маскве, мэтамі якога было «якім бы то ні было спосабам — легальным ці нелегальным — стварыць Беларускае друкаванае слова», «пад час летніх вакацый ісці ў Беларускі народ, будзіць i пашыраць паміж яго нацыянальную свядомасць». Пасля адбыцця турэмнага зняволення выехаў за мяжу, дзе ў роз­ных універсітэтах вывучаў філасофію, наладжваў цесныя кантакты з поль­скай сацыялістычнай эміграцыяй, прымаў удзел у выданні ў Парыжы зборніка («Пабудка»). Неаднаразова прыязджаў ва Усх. Прусію, дзе друкаваў агітацыйную літаратуру, а потым перапраўляў яе ў Расію. Праз Чарноцкага ён атрымаў у Маскве слуцкі варыянт перекладу на беларускую мову польскай агітацыйнай брашуры «Бацька Шыман». У 1892 A. выдаў у Тыльзіце (Усх. Прусія) гэту брашуру пад назвай «Дзядзька Антон». У 1892 ён арыштаваны ў Варшаве за распаўсюджванне пракламацый. Пасля двухгадовага зняволення ў Варшаўскай цытадэлі асуджаны на 3 гады зняволення ў пецярбургскай турме «Крыжы» i на 6 гадоў пасялення ў Сібіры. A. быў адным з трох вязняў, якія пасля смерці цара Аляксандра III адмовіліся прысягаць на вернасць яго наследніку Мікалаю II. Пасля адбыцця ссылкі ў 1902 жыў на Каўказе, потым пад Харкавам. Па хадайніцтве Пецярбургскай АН яму было дазволена жыць у Пецярбургу, дзе ён працаваў кіраўніком рабочай бібліятэкі «Труд». Пасля ліквідацыі бібліятэкі ў 1908 пераехаў у Вільню, потым у Варшаву, дзе працаваў да 1915 ва Упраўленні чыгунак. За ўдзел у арганізацыі Народнага універсітэта ў Варшаве зноў арыштаваны. У час незалежнасці Польшчы працаваў у архівах Варшавы, быў членам Таварыства бы­лых палітычных вязняў. Меў вялікую бібліятэку, у якой былі рэдкія беларускія выданні. Веды па беларускай мове ўдасканальваў на Навагрудчыне, быў знаёмы з М.Федароўскім. Пасмяротна (1930) узнагароджаны Крыжам Незалежнасці.

Літ. Скалабан В. Працяг гісторыі з «Дзядзькам Антонам» // Полымя. 1988. №2; Gzarnocki N. Przyczynki do histo­rii PPS // Ksiкga pami№tkowa PPS. Warzawa, 1923; Turonek F. Wokуі genezy Dziadџfki Antona // Slavia orientalis. 1983. №3. М.А.Сакалова.

АБУХОВІЧ Альгерд Рышардавіч [псеўд. Граф Бандзінелі; 25.7. (6.8). 1840 — 10(22).8.1898]

Беларускі пісьменнік. Нарадзіўся ў в. Калацічы Бабруйскага пав. (цяпер Глускі рн) у радавітай памешчыцкай сям'і, звязанай далёкім сваяцтвам з італьянскім арыстакратычным родам Бандзінелі (адсюль псеўданім). Вучыўся ў Слуцкай гімназіі. Шмат падарожнічаў, жыў у Жэневе i Парыжы, сустракаўся з вядомымі паліт. дзеячамі (К.Кавур, Л.Мераслаўскі, А.Чартарыйскі). За ўдзел у паўстанні 1863—64 сасланы ў Сібір. Адной з найважнейшых прычын няўдачы гэтага паўстання лічыў тое, што землеўласнікі баяліся ўзняць на яго беларусаўсялян, бо та­ды б давялося аддаць ім частку ,зямлі. Пасля адбыцця пакарання i вяртання ў сям'ю А. паставіў пытанне, каб улас

ную зямлю раздаць былым прыгонным. Супраць узнялася ўся радня i пагражала абвясціць яго вар'ятам. У выніку ён вымушаны быў пакінуць родны дом. Страціўшы маёнткі, займаўся рэпетытарствам у Слуцку, дзе вакол яго ўтварыўся гурток перадавой беларускай моладзі. Як пісьменнік прытрымліваўся прынцыпаў народнасці літаратуры, пісаў у рэчышчы крытычнага рэалізму. Шмат перакладаў з рускай, польскай i заходнееўрапейскіх літаратур. Разам з Ф.Багушэвічам адзін з пачынальнікаў жан­ру байкі ў беларускай літаратуры. У байках сатыра на паслярэформенную Расійскую імперыю («Старшына»), праблемы свабоды чалавечай асобы («Ваўкалак») i інш. Верш «Дума аб Каралю XII», пабудаваны на кантрастным паказе постацей Карла XII, Мазе­пы i Пятра I, сведчыць пра неардынарнасць i разам з тым супярэчлівасць яго гістарычных поглядаў. Мемуары (1894, надрук. ў 1916 у газ. «Гоман») вызначаюцца спавядальнасцю, багаццем зместу i стаяць ля вытокаў мемуарыстыкі i мастацкай прозы новай беларускай літаратуры. Адначасова гэта каштоўная гістарычная крыніца, у якой закрануты многія бакі тагачаснага жыцця (дваранскі побыт, становішча сялян, антыпамешчыцкі рух, праблемы роднай літаратуры i інш.). Пахаваны А. ў Слуцку.

Тв.: Творы. Мн., 1991.

Літ.: История белорусской дооктябрь­ской литературы. Мн., 1977. С. 372—373; Родчанка Р. Альгерд АбуховічБандынэлі: Нарыс жыцця i творчасці. Мн.,

¹⁹⁸⁴ Г.В.Кісялёў.

АВЕНАРЫУС Мікалай Пятровіч [31.8(12.9). 1834 — 4(17).7.1903]

Дзеяч народнай асветы, педагог, археолаг, краязнавец. Нарадзіўся ў Царскім Сяле. Скончыў гімназію i Галоўны педагагічны інстытут у Пецярбургу. Працаваў настаўнікам нямецкай мовы i гісторыі ў 2й Пецярбургскай гімназіі. У 1862 пасланы за мяжу для азнаямлення з германскімі i швейцарскімі семінарыямі. Пасля вяртання ў 1864 заснаваў Маладзечанскую на­ста ўніцкую семінарыю. У 1864—85 працаваў інспектарам АлександрыйскаМарыінскага інстытута ў Варшаве, потым беластоцкага настаўніцкага інстытута. У 1860—70 у айчынных i берлінскіх часопісах змяшчаў свае працы па педагогіцы: «Парады педагогапрактыка», «Русо i яго Эміль», «Пра рэформу школьнай справы ў Расіі» i інш.; склаў вучэбную карту Еўрапейскай Расіі, пісаў творы для дзяцей. У 1885—90 займаўся раскопкамі курганоў у Барысаўскім i Навагрудскім пав., мураваных магіл у Бельскім i Беластоцкім пав. (цяпер Польшча). Сабраў 125 каменных сякер на Магілёўшчыне, калекцыю свінцовых пломбаў са зна­кам! Рурыкавічаў у Драгічыне на р. Буг. Апісаў ятвяжскія старажытныя помнікі Віленскага музея, аўтар артыкулаў па нумізматыцы i археалогіі.

Тв.: Руководство к воспитанию и эле­ментарному обучению. Варшава. 1874; Дрогичин Надбужский и его древности // Древности СевероЗападного края. Спб., 1890. Т. 1, вып. 1.

Літ.: Авенариус Н.П. (некролог) // Ист. веста. Спб., 1903. №8; Авенариус Н.П. (не­кролог) // Виленский календарь на 1904 г. Вильна. 1904.

АГРЫЗКА Іасафат Пятровіч (1826—18.3.1890)

Удзельнік грамадскага i рэвалюцыйнавызваленчага руху 1860х гадоў, выдавец i журналіст. Нарадзіўся ў Лепельскім пав. Віцебскай губ. ў небагатай шляхецкай сям'і. Скончыў Лепельскае павятовае вучылішча, Мінскую гімназію, Пецярбургскі універсітэт са ступенню кандыдата права (1849). 3 1850 на службе ў кадыфікацыйнай камісіі Царства Польскага i міні

стэрстве фінансаў у Пецярбургу, дзе займаў высокія пасады. У Пецярбургу заснаваў друкарню. У 1859 выдаваў на польскай мове газ. «Sіowo» («Слова», забаронена ўрадам). Выдаў некаторыя тамы «Матэрыялаў для геаграфіі i статыстыкі Расіі, сабраных афіцэрамі Генеральнага штаба» (па Віленскай, Гродзенскай губ., 1861—63), перавыдаў зб. стараж. законаў Польшчы, Бела­руси Літвы, Украіны «Валюміна легум» (т. 1—8, 1859—60), першы збор твораў М.А.Дабралюбава (т. 1—4, 1862) i інш. У студэнцкія гады ўключыўся ў грамадскі рэвалюцыйны рух, прымыкаў да гуртка З.Серакоўскага, да польскай рэвалюцыйнай арганізацыі ў Пецярбургу; падтрымліваў цесныя сувязі з М.Г.Чарнышэўскім, з рэвалюцыйным таварыствам «Зямля i воля». У час паўстання 1863—64 прызначаны галоўным прадстаўніком варшаўскага ўрада ў Пецярбургу. 14.11.1864 арыштаваны i прыгавораны да 20 гадоў катаргі. Памёр у Іркуцку.

Літ.: Баренбаум И.Е. Иосафат Огрызко (1826—1890). М., 1964; Шальк е в i ч В. Первый издатель сочинений Н.А.Добролюбова // Неман. 1986. №2; Шостакович Б.С. Сибирские годы Юзефата Огрызко // Ссыльные революци­онеры в Сибири (XIX в. — февр. 1917 г.). Иркутск. 1974. Вып. 2. Г.В.Кісялёў.

АДАМОВІЧ Адам Фердынанд (6.12.1802— 30.4.1881)

Вучонымедык. Нарадзіўся ў Вільні, дзе i атрымаў адукацыю. У 1822 магістр медыцыны ў Віленскім універсітэце на кафедры параўнальнай анатоміі. 3 яго ўдзелам у 1823 у Вільні створана ветэрынарная школа. 3 1826 доктар медыцыны. Заснавальнік музея зоатэрапеўтычных прэпаратаў. Выкладаў у Віленскай медыкахірургічнай акадэміі з 1838 ветэрынарныя навукі, гісторыю i літаратуру медыцыны. Аўтар прац па ветэрынарыі, параўнальнай паталогіі, гісторыі развіцця, вучэння анатоміі ў Полыпчы i Вялікім княстве Літоўскім. Вывучаў гісторыю Вільні i выдаў твор «Віленскі аўгсбургскі касцёл...» (1855, Вільня, на поль­скай мове). Актыўна ўдзельнічаў у жыцці віленскага медыцынскага тава

рыства, падтрымліваў яго матэрыяльна. Памёр i пахаваны ў Вільні.

АДАМОВІЧ Людвіг Фларыянавіч (1823—87)

Вучонымедык. Нарадзіўся ў шляхецкай сям'і Ігуменскага пав. (зараз Чэрвеньскі рн Мінскай вобл.). Пасля заканчэння ў 1849 С.Пецярбургскай медыкахірургічнай акадэміі служыў да 1861 у Севастопальскім ваенным шпіталі, потым у Мінгрэльскім егер­скім палку i розных ваенных шпіталях. У 1863 атрымаў ступень доктара меды­цыны за дысертацыю «Пра слупняк, асабліва траўматычны».

АДЫНЕЦ Антон Эдвард (псеўд. I н а ц э н т ы Старушкевіч, 25.1.1804 — 15.1.1885)

Польскі паэт, перакладчык, мемуарыст, выдавец. Нарадзіўся ў в. Гейстуны Ашмянскага раёна. Скончыў Віленскі універсітэт (1823) ca ступенню магістра права. У Вільні пасябраваў з А.Міцкевіча\м, Я.Чачотам, Т.3анам, І.Дамейкам, І.Ходзькам. У 1821 стаў членам таварыства філарэтаў, для якога напісаў «Песню філарэтаў» (пераробка яе — «Песня» Ф.Багушэвіча ). У ліст. 1823 — лютым 1824 зняволены ў турму па справе таварыства. У 1825— 26 выдаў у Вільні 2томнік «Паэтычныя творы». Рэдактар альманаха «Мелітэле» (1829). У 1829—37 падарожнічаў па Заходняй Еўропе (часткова з А.Міцкевічам), жыў у Дрэздэне. У 1837 вярнуўся ў Гейстуны. 3 1838 у Вільні. У 1841—59 рэдактар газ. «Виленский вестник». У гэты час погляды А. сталі больш правымі:. ён удзельнічаў у выданні «Альбома» ў гонар Аляксандра II (Вільня, 1858). 3 1866 у Варшаве, супрацоўнічаў у розных га­зетах i часопісах. У 1884 разам з Дамейкам наведаў Беларусь, пабываў у Крошыне, дзе, магчыма, сустракаўся з П.Багрымам. Аўтар мемуарных «Лістоў з падарожжа» (1875—78), «Успамінаў з мінулага» (1884), вершаваных драм «Феліцыта, або Карфагенскія мучані­

Сядзіба А.Э.Адынца ў Гейстунах. 3 малюнка 19 ст.

кі» (1849), «Барбара Радзівілянка»(1860). Перакладаў на польскую мову творы Дж.Г.Байрана, А.Пушкіна, Ф.Шылера i інш. А.В.Мальдзіс.

АЖЭШКА (Orzeszkowa, дзявочае Паўлоўская) Эліза (6.6.1841—18.5.1910)

Польская пісьменніца рэалістычнага кірунку, палымяны гуманіст i дэмакрат. Нарадзілася ў б. маёнтку Мількаўшчына Гродзенскага павета. Выхоўвалася ў манастырскім пансіёне ў Варшаве (1852—57). Да вяршынь тагачаснай еўрапейскай культуры паднялася дзякуючы самаадукацыі, назаўсёды захавала веру ў навуку i чалавечы розум. Выключную ролю ў фарміраванні яе светапогляду адыгралі нацыянальнавызваленчая барацьба польскага i беларускага народаў i сялянская рэформа на Беларусі 1860х гадоў, якія яна назвала «сваімі універсітэтамі». Яны вызначылі i яе пісьменніцкае прызначэнне: «Гэты момант зрабіў рашучы ўплыў на маю будучыню... Гэты момант запаліў ва мне жаданне служыць Радзіме па меры сіл i характеру маіх здольнасцей; з яго агню i слёз узнікла ва мне жаданне прынесці хоць маленькую цаглінку для таго выратавальнага моста над безданню, праз які павінен быў прайсці народ... Пазней мяне апаноўвалі ўсякія сумненні, але ў ідэі любасці да Радзімы i абавязку служыць ёй я ніколі не сумнявалася... Усё гэта зрабіў са мной i ва мне год 1863. Калі б не яго малат i разец, мой лёс быў бы іншы i, відаць, я не стала б пісьменніцай». У час паўстання 1863—64 А. была сувязной партызанскага атрада Р.Траўгута, які дзейнічаў на тэрыторыі Беларускага Палесся, дапамагала медыкаментамі, харчаваннем, хавала ў маёнтку Траўгута пасля разгрому яго атрада, а потым, рызыкуючы жыццём, адвезла яго да граніц Каралеўства Польскага. Перажыўшы горыч задушэння паўстання, яна займалася самаадукацыяй, адначасова рабіла першыя спробы ў мастацкай творчасці. У 1869 пераехала на сталае жыхарства ў Гродна, дзе i памерла.

Літаратурную дзейнасць пачала ў 1866 апавяданнем «Малюнак з галодных гадоў», навеяным успамінамі пра голад беларускай прыгоннай вёскі. У далейшым А. звяртаецца да жанру аповесці i рамана. У артыкуле «Некалькі заўваг аб рамане» (1866) адзначала яго здольнасць да шырокага i поўнага адлюстравання жыцця грамадства. Аднак яе раннія раманы канца 1860х гадоў: «Апошняе каханне», «У клетцы», «На правінцыі» — даволі маралізатарскія i схематычныя, у вобразах станоўчых герояў — капіталістычных дзялкоў — адлюстраваны ідэалы «варшаўскага пазітывізму» наконт буржуазнага прагрэсу i ўсеагульнага дабрабыту. Рэчаіснасць абвергла ix, а сама пісьменніца пераглядае канцэп­цыю «тэндэнцыйнага» рамана, каб стаць мастакомрэалістам. У яе раманах «Пампалінскія» i «Сям'я Брохвічаў» (абодва 1876) сатырычна паказаны саслоўная фанабэрыя, эгаізм i паразітычнае існаванне шляхецкай арыстакратыі. Прыёмы сатырычнага гратэску сведчаць пра добрае веданне твораў М.СалтыковаШчадрына, пазней станоўчы ўплыў на яе творчасць зрабілі Л.Талстой i І.Тургенеў. У 1870я гады пісьменніца становіцца на чале жаночага руху ў Польшчы, вы­ступав з артыкуламі «Аб жаночым пытанні» i «Некалькі слоў пра жанчын» (абодва 1870), у якіх вылучае дзве асноўныя праблемы: палітычнага i сацыяльнага раўнапраўя жанчын i карэннай змены ix выхавання, падрыхтоўкі да карыснай прафесійнай i грамадскай дзейнасці. Шырокую вядомасць на радзіме i за мяжой атрымаў раман «Марта» (1873), прасякнуты палымяным пратэстам аўтара супраць рабства жанчыны ў тагачасным свеце. Імкненнем актыўна ўплываць на грамадскую свядомасць пазначаны зб. апавяданняў «3 розных сфер» (т. 1—3, 1879—82), дзе пісьменніца выступіла ў абарону пакрыўджанай беднаты: «Я хацела ведаць, як жыве, што думае i адчувае чалавек у маленькай хатцы з акенцам ля самай зямлі». 1880я гады — час найвышэйшага ўздыму творчасці А., калі створаны раманны эпас «Над Нёманам» (1887) i вялізнае эпічнае палат

Пахаванне Э.АжэшкІ ў Гродно. Фотаздымак 1910.

но — аповесщ і апавяданні з жыцця беларускага народа. У рамане «Над Нёманам» яна ўзнімае надзённыя праблемы тагачаснай польскай рэчаіснасці. Шляхецкі засценак, што жыве сялянскім жыццём з усёй яго паэзіяй працы, дэмакратычная інтэлігенцыя двара Карчынскіх з моцнымі традыцыямі нацыянальнавызваленчай барацьбы i група касмапалітаўарыстакратаў, адарваных ад народнага жыцця, — сюжэтныя лініі рамана, гарманічна сцягнутыя ў адзін вузел. Паводле Ю.Кшыжаноўскага, А. стварыла нацыянальны эпас, «поўны радасці, натхнёнай працы i веры ў чалавека». Палымяным гуманістычным пафасам прасякнуты яе творы пра цяжкае жыццё беларускага народа, раскрыты лепшыя рысы яго нацыянальнага характеру, сцверджаны задаткі вялікага развіцця, што тояцца ў прыніжаным, але стойкім i цярплівым беларускім народзе — аповесці «Нізіны» (1884), у якой чуюцца адгалоскі «Мужыцкай праўды» К.Каліноўскага, «Дзюрдзі» (1885), «Хам» (1888), апавяданні «Рэха», «Тадэвуш», «У зімовы вечар», «На следстве» i інш. Палемічна завостраная назва аповесці «Хам» абумоўлена гуманістычнай ідэяй сцвердзіць героем жыцця чалавека з народа, які ўвасабляе магутныя сілы, духоўнае багацце, хараство беларусаў. Фальклору беларусаў прысвечаны паэтычныя нарысы «Людзі i кветкі па бе­регах Немана» (1888—91). У вуснапаэтычнай творчасці бачыць А. выяўленне духоўнага багацця беларусаў. Пісьменніца збірала i сама рабіла фальклор

ныя запісы. Бясспрэчнымі доказамі розуму i пачуцця прыгожага ў беларусаў яна лічыла лірычную народную песню, баладу, паэтычныя назвы раслін, на­родную медыцыну. «Вельмі пашырана думка, — пісала А., — што сяляне зусім абыякавыя да навакольнай при­роды, яе хараства i не заўважаюць з'яў, што не ўплываюць на ix штодзённае жыццё. Дзіўна, як такая думка можа існаваць, калі ёсць народная песня, у якой урыўкамі i ў рознай ступені пластычнасці, але густа рассеяны малюнкі прыроды i назіранні над яе з'явамі. Гэтай думцы без сумнення супярэчыць таксама i веданне народам расліннага свету, настолькі дакладнае, што смела можна сцвярджаць: ад самага высокага дрэва да найменшай былінкі, якія растуць на той жа зямлі, што i ён, няма такой расліны, якая ў яго мове не мела б свае назвы, а ўжо ў гэтых назвах выяўляецца назіральнасць, выказаная ў жывапіснай i паэтычнай, іншы раз грубай, але выразнай форме». У 1890я гады творы А. часткова трацяць вастрыню сацыяльнай праблематыкі за кошт паглыблення маральнаэтычных матываў (зборнік апавяданняў «Меланхолікі», 1896), але ў адмаўленні супярэчнасцей капіталістычнай рэчаіснасці i дэкадэнцкага мастацтва яскрава выявіўся рэалізм пісьменніцы. Апошні зборнік навел «Gloria victis» («Слава пераможаным!», 1910) услаўляе герояў паўстання 1863—64 i традыцыі нацыя­нальнавызваленчай барацьбы.

Апошнія гады жыцця А. цесна звя

заны з беларускай мясцовасцю Фларыянаў, дзе ў маёнтку Бохвіца (цяпер землі калгаса імя Ламаносава) у час летняга адпачынку пісьменніца збірала польскую i беларускую інтэлігенцыю, там наладжваліся літаратурныя i музычныя вечары, спектаклі. Падтрымліваючы творчыя сувязі з дзеячамі культуры славянскіх народаў, А. цікавілася беларускай i ўкраінскай літаратурай, вяла актыўную перапіску з I.Франко, сябравала з Ф.Багушэвічам, высока ставіла яго творчасць i прапагандавала яе. «Быў у мяне нядаўна пан Багушэвіч, — пісала яна вучонамуэтнографу Я.Карловічу, — i чытаў мне казку — доўгую, поўную фантазіі, якую напісаў пабеларуску. Гэта прыгожы талент. Польскія вершы яго слабыя, але беларускія, на мой погляд, выдатныя. Трэба было б усімі сіламі заклікаць яго да работы ў гэтым кірунку».

Творы А. стаяць ля вытокаў белару­скага тэатра. Для беларускай сцэны былі зроблены інсцэніроўкі апавядання «У зімовы вечар» (драм, перапрацоўка Власта — В.Ластоўскага) i аповесці «Хам». Яны ставіліся трупай І.Буйніцкага, шматлікімі самадзейнымі i паўпрафесійнымі гурткамі. Спектак­лем «У зімовы вечар» 14.9.1920 адкрыўся Беларускі дзяржаўны тэатр, у 1921 у БДТ пастаўлены «Хам» (рэж. абодвух спектакляў Ф.Ждановіч), у 1923 «Рысь» паставіла трупа У.Галубка.

На беларускую мову перакладзены творы «Гэдалі» (Вільня, 1907), «У зімовы вечар» (Вільня, 1927). Асобным выданнем у перакладзе Я.Брыля i Я.Бяганскай выйшла яе кн. «Выбранае» (1975).

У Гродне ў доме, дзе з 1894 жыла А., адкрыта пастаянная экспазіцыя, на будынку — мемарыяльная дошка, пастаўлены помнік, адна з цэнтральных вуліц горада названа яе імем.

Тв.: Рус. пер. Соч. Т. 1—5. М., 1953—54.

Ліш.: Га пав a В.І. Эліза Ажэшка: Жыццё i творчасць. Мн., 1969; История польской литературы. М., 1968. Т. I'. С. 503—514; Jankowski Е. Eliza Orzesz­kowa. Warszawa, 1964. В.І.Гапава.

АЗАРЭВІЧ Дзмітрый Іванавіч (1848—?)

Юрыст, гісторык рымскага права. Нарадзіўся на Беларусі ў сям'і прафе­сара заканадаўства ГорыГорацкага земляробчага інстытута. Вучыўся ў Пецярбургскай Анненскай школе, потым у гімназіі. За конкурсную работу ў Пецярбургскім універсітэце ў 1870 атрымаў залаты медаль. У 1872 абараняў магістэрскую дысертацыю i накіраваны за мяжу. Служыў у якасці прафесара ў Дзямідаўскім юрыдычным ліцэі ў Яраслаўлі; у 1877 атрымаў сту­пень доктара i з 1882 працаваў ардынарным прафесарам Новарасійскага універсітэта, пазней — прафесар Варшаўскага універсітэта.

АКРЭЙЦ Станіслаў Станіслававіч [псеўд. Арліцкі, Арлінскі; 13(25)8.1836 — пасля 1918]

Рускі i беларускі журналіст, мемуарыст, белетрыст. Нарадзіўся ў сям'i чыноўніка ў г. Арол (паводле іншых звестак — у пас. Павянец Алонецкай губ.). У 1850—60я гады жыў на Бела­русь Скончыў Віцебскую гімназію (1865), быў вольным слухачом ГорыГорацкага земляробчага інстытута. Служыў у Магілёве ў палаце дзяржаўных маёмасцей. Дасылаў заметкі ў пецярбургскія часопісы «Искра» i «Эко­номический указатель», падтрымліваў сувязі з рэдакцыяй «Современника». М.А.Дабралюбаў ухваліў яго праект выдання ў Магілёве час. «Белорусский вестник» (не здзейсніўся). Удзельнік паўстання 1864—64. Потым працаваў у Віленскай публічнай бібліятэцы. У 1867 выдаў у Вільні каляндар для на­рода. 3 1868 у Пецярбургу, сакратар газ. «Новое время», адным з выдаўцоў якой быў А.Кіркор. Выдаваў часопісы «Дешевая библиотека» (1871 — студз. 1874), «Всемирный труд» (1872), дзе друкаваліся матэрыялы пра Беларусь (мастацкія творы А., нарысы Ф.М.Рашэтнікава). У 1880я гады з дэмакратычных пазіцый перайшоў на рэакцыйныя. У сваім часопісе «Луч» адкрыта прапаведаваў шавінізм i антысемітызм. У раманах «Апошнія язычнікі» (1871—72), паэме «Беларуская быль» (1872), кнізе «Старасвецкія памешчыкі. Нарысы Заходняга краю» (1885), аўтабіяграфічнай хроніцы «Далёкія гады» (1899) i мемуарных нарысах, надрукаваных у пачатку 20 ст. ў «Историческом вестнике», расказваў пра Беларусь i Літву 1850—60х гадоў, норавы прыгоннікаў, грамадскае i культурнее жыццё Віцебска, Магілёва, Вільні, паўстанне 1863—64.

Тв.: Уголок восстания 1863 г. // Ист. вест. 1902. №10—11; Мои скитания по белу свету // Там жа. 1908. №12; Воспоминания инсургента // Там жа. 1912. №9—10; Лите­ратурные встречи и знакомства // Там жа. 1916. №6—7.

Літ.: Добролюбов Н.А. Собр. соч. М, Л., 1963. Т. 6, С. 226, 527—528; К i с я л ё ў Г. Пошукі імя. Мн., 1978. С. 141—142, 203; Кузняева О.А. Изда­тельская деятельность С.С.Окрейца и «Бе­лорусский вестник» // История книги, книжного дела и библиографии в Белорус­сии: (сб. науч. ст.). Мн., 1986. С. 85—97.

Г.В.Кісялёў, С.А.Кузняева.

АНАЦЭВІЧ Ігнат Сымонавіч (псеўд. Ж э г о т а з Малой Бераставіцы; 1780—18.2.1845)

Гісторык, археограф i архівіст. Нарадзіўся ў сям'і уніяцкага святара ў в. Малая Бераставіца (цяпер Бераставіцкі рн). Вучыўся ў Ваўкавыскай i Гродзенскай школах, Беластоцкай гімназіі. Займаўся гувернёрствам. Скончыў настаўніцкі інстытут у Прусіі, потым Кёнігсбергскі універсітэт, у якім за

стаўся выкладаць рускую і польскую мову. Пазней у час напалеонаўскіх войнаў А. пазнаёміўся з вядомым мецэнатам графам М.П.Румянцавым, які запрасіў маладога вучонага ў свой гомельскі маёнтак, дзе меліся багатая бібліятэка i архіў. Год, праведзены ў Гомелі, А. прысвяціў дэталёваму вывучвнню гісторыі Расіі i Вялікага княства Літоўскага, рабіў выпіскі, даследаваў помнікі i граматы. У 1809 A. паступіў у Віленскі універсітэт, дзе атрымаў званне магістра навук i з 1811 чытаў там лекцыі па ўсеагульнай гісторыі. Нашэсце Напалеона вымусіла А. пакінуць Вільню. Перабраўшыся ў Беласток, ён выкладаў там у мясцовай гімназіі. У 1818 А. выбраны ад'юнктам кафедры гісторыі i статыстыкі Віленскага універсітэта, а з 1821, калі ка­федру заняў I. Лялевель, застаўся префесарам кафедры рускай статыстыкі i дыпламатыі. Западозраны ў паланафільстве, вальнадумстве i рэвалюцыйнай прапагандзе, ён быў адхілены ад выкладчыцкай дзейнасці i высланы ў адну з вёсак Ваўкавыскага павета. Дзякуючы заступніцтву Румянцева падазрэнне з яго было знята, еле ў Віленскі універсітэт ён не вярнуўся. Песяліўшыся ў Пецярбургу, целкам прысвяціў сябе навуковей дзейнесці. Прецевеў памочнікам бібліятэкере Румянцаўскеге музея i быў членам археаграфічней камісіі. Шмет прецевеў у ерхівех, рабіў ерхеаграфічныя паездкі па Беларусі i Літве. Аўтер ертыкулеў не польскей мове «Некід першебытней гісторыі Літвы» (1846) i «Накід гісторыі Вялікага княстве Літоўскеге» (1849—50) i інш. Выдеў некалькі твораў польскаге гісторыка Альбетрандзі. Галоўная праца, якой А. зеймаўся ўсё сваё жыццё, — гісторыя Літвы — застелеся ненадрукевеней. Велізарнея келекцыя рукапісаў i рэдкіх кніг пасля смерці А. дастелеся келекцыянеру К.Свідзінскаму.

АНДРЫЁЛІ Міхал Эльвіра (2.11.1836—23.8.1895)

Мастек, удзельнік вызвеленчага руху на Беларусі i ў Літве. Нередзіўся ў Вільні ў сям'і нестеўніка малявання, які паходзіў з Ітеліі. Печетковую местецкую едукецыю атрымаў у бецькі. Паводле жедення бецькоў пеступіў на

медыцынскі факультэт Маскоўскага універсітэта. Аднак прафесія медыка яго не надта вабіла, i ў хуткім часе, пакінуўшы універсітэт, ён паступіў у Маскоўскае вучылішча жывапісу, скульптуры i дойлідства. Паспяхова скончыўшы вучылішча, у 1857 паехаў удасканальваць майстэрства ў Італію, вучыўся ў Рыме ў акадэміі св. Лукі. Вярнуўся на радзіму, працаваў у Вільні. Тут ён звязаўся з рэвалюцыйнымі коламі, прымкнуў да «чырвоных», удзельнічаў у паўстанні 1863— 64. Пасля паражэння паўстання быў арыштаваны, але з турмы ўцёк. Жыў у Парыжы i Лондане. Там стварыў шмат графічных работ i ілюстрацый, у якіх паказаў падзеі 1863, што адбываліся на тэрыторыі Беларусі. Жывучы ў выгнанні, мастак вельмі сумаваў па роднай зямлі, якая была крыніцай яго творчага натхнення. У 1866 А. вярнуўся на радзіму, але быў схоплены царскімі жандарамі i сасланы ў Сібір. Жыў у Вятцы, дзе стаў настаўнікам будучых рускіх мастакоў В. i А.Васня

цовых. У 1871 A. вярнуўся ca ссылкі, але яму было забаронена жыць у род­ным краі, i мастак пасяліўся у Варша­ве. Там працягваў мастацкую адукацыю ў школе Герсана, ілюстраваў чаconic «Kіosy» («Каласы») i «Tygodnik ilustrowany» («Ілюстраваны штотыднёвік»). У 1883—86 працаваў у Парыжы. Толькі ў канцы жыцця яму пашчасціла на нейкі час вярнуцца на радзіму.

У сваіх жывапісных i графічных ра­ботах А. часта звяртаўся да тых далёкіх часоў сумеснай беларускалітоўскай гісторыі, калі Вялікае княства Літоўскае яшчэ захоўвала сваю незалежнасць. У 1880я гады ён стварыў цыкл гістарычных ілюстрацый i эскізаў. Сярод ix «Смерць Кейстута», «Сутычка літвінаў з крыжаносцамі», «Гус­ляр», «Хрышчэнне літвінаў», «Смерць Людвіка Нарбута каля Дубічаў», ілюстрацыі да «Конрада Валенрода» i «Па­на Тадэвуша» А.Міцкевіча, да твораў Я.Ходзькі, У.Сыракомлі, Э.Ажэшкі, Ю.Славацкага, Ю.Крашэўскага i інш. Творы А., выкананыя пад уплывам рамантызму, вызначаюцца тэхнічнай лёгкасцю, дакладнасцю ў адлюстраванні гістарычных падзей, багаццем фантазіі. У многіх з ix А. паспяхова выкарыстоўваў фальклорныя матывы.

₍ Літ.: Andriolli — swiadek swoich cza­sow: Listy i Wspomnienia. Wroclaw etc, 1976; Д p о б о в Л.Н. Живопись Белорус­сии XIX — начала XX в. Мн., 1974. С. 161—167.

АНІКІЕВІЧ Ki рыла Цімафеевіч

Беларускі краязнавец, этнограф i археолаг 2й паловы 19 — пач. 20 ст. Скончыў Полацкую настаўніцкую семінарыю. Працаваў настаўнікам народ­ных вучылішчаў у Магілёве i Biцебскай губ. Вывучаў побыт беларускіх сялян, запісваў фальклор, вёў археалагічныя раскопкі, быў пастаянным карэспандэнтам Е.Р.Раманава ў час яго работы над «Беларускім зборнікам» (вып. 1—9, 1886—1912) — своеасаблівай энцыклапедыяй побыту i культуры беларусаў дарэвалюцыйнага часу. Асноўная праца А. — «Сенненскі павет Магілёўскай губерні» (Магілёў, 1907), ідэйную накіраванасць якой вызначае эпіграф «Хто не хоча ведаць сваёй айчыны, той не заслугоўвае на­зывацца яе сынам». У ёй аўтар даў геаграфічную, гістарычную, эканамічную i этнаграфічную (этнаграфічныя матэрыялы складаюць 3і раздзел) характарыстыкі Сенненшчыны, прывёў звесткі пра колькасць насельніцтва ў павеце паводле саслоўнага складу, веравызнання i нацыянальнай прыналежнасці, апісаў жыллё, адзенне, сямейнае i грамадскае жыццё, заняткі i стан эканомікі сельскага насельніцтва павета. Прыхільна ставіўся да народа, выхад з цяжкага становішча бачыў у павышэнні яго адукацыі i правядзенні зямельных рэформ у рамках існуючага ладу. Асаблівасць працы ў паказе ўсіх аспектаў побыту i культуры народа ў развіцці, з характарыстыкай тых змен, што адбываліся ў 2й палове 19 — пачатку 20 ст. В.К.Бандарчык.