XVII — первой половины XVIII в. Мн., 1991.
Літ.: Бирало А.А. Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в. Мн., 1971; Дорошевич Э.К. Философия эпохи Просвещения в Белоруссии. Мн., 1971; Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; Цукерман А.Я. Философская мысль Белоруссии середины
XVIII в. Мн., 1980; Bieliсski I. Uniwersytet Wileсski (1579—1831). Т. 1—3. Krakуw, 1899—1900; Chmaj L Kartezjanizm w Polsce w XVII i XVIII w. // Mysi filozoficzna. Warszawa, 1956. 5(25); W№sik W. Historia filozofii polskiej. Т. 1. Warazawa, 1958.
СЛАВІНЕЦКІ Епіфаній (? — 20.11.1657)
Усходнеславянскі пісьменнік, перакладчык, багаслоў, філосаф i вучоны. Яго літаратурная i навуковая спадчына — агульны здабытак культурнай спадчыны беларускага, украінскага i рускага народаў. Пра месца яго нараджэння няма агульнай думкі. У прадмовах да выданняў твораў айцоў царквы, перакладзеных ім, С. пісаў, што яны складзены «тщанием... во философии и богословии изящнаго дидаскала и искуснейшего во еллинском и славенском диалектах пречестного отца господина иеромонаха Епифания, Кіевскйя страны» (Киевская старина, 1890. Т. 21, 10. С. 3). У каталогу бібліятэкі Сімяона Полацкага пад назваю кнігі С. паслядоўнік Сімяона паэт Сільвестр Мядзведзеў напісаў: «от Малыя Россій». Аднак найболып кампетэнтны ў біяграфіі С. яго любімы вучаньпаслушнік Яўфімій запісаў у рукапісным перакладзе Новага запавету: «... преводу и стяжания многомудрого мужа в философии и Богословій иеромонаха Епифания Славинецкаго родом Белорусца». Супастаўляючы розныя факты з біяграфіі пісьменніка, у т.л. яго завяшчанне значнай часткі маёмасці Пінскаму манастыру, І.Ротар зрабіў выснову, што радзімай Епіфанія быў горад Пінск. Выхоўваўся пісьменнік у Кіеўскай брацкай школе (пазней — КіеваМагілянская акадэмія), вучыўся за мяжой, як мяркуюць даследчыкі, у Кракаўскім універсітэце.
У 1649 на запрашэнне расійскага ўрада прыехаў у Маскву на чале трупы адукаваных манахаў для выпраўлення, рэдагавання i перакладу з грэчаскай мовы кніг, арганізацыі шко
Пінск у 17 ст.
лы i царкоўнаасветніцкай дзейнасці. У Расіі ён стаў адным з «любамудраў», прыбліжаных да патрыярха Нікана, кіраўніком i выкладчыкам «сямі вызваленых навук» у школе пры Чудаўскім манастыры i галоўным «спраўшчыкам» (фактычна — рэдактарам) перакладных царкоўных кніг, тэарэтыкам ніканаўскай царкоўнай рэформы. Паводле свайго светапогляду С. — адукаваны i аўтарытэтны прадстаўнік «грэкафільскай» партыі, праціўнік заходнееўрапейскага лацінакаталіцкага уплыву на праваслаўную царкву i ў гэтым плане — апанент Сімяона Полацкага. Аднак адносіны паміж імі былі неадназначныя, нярэдка сяброўскія. 3 прадмовы да рукапіснага збору твораў С. вынікае, што ідэолаг «лацінскай» (беларускай) партыі Сімяон ставіўся да свайго апанентагрэкафіла як вучань да настаўніка: «Егда они купно случахуся, всегда и везде бываше вопрошати честному Симеону мудрейшаго отца Епифания и многих неудоборазумеваемых вещех» (Тр. Киевской духовной академии. 1861. Вып. 8. С. 400). У адрозненне ад яркага палеміста Сімяона Полацкага, які моцна ўплываў на развіццё літаратуры, кнігадрукавання i грамадскай думкі Расіі, С. быў тыповым «акадэмічным» пісьменнікам. Толькі аднойчы ён уступіў у палеміку, каб даказаць нелегітымнасць пазбаўлення былога патрыярха Нікана епіскапскага сану.
Апрача «выпраўлення» царкоўных кніг, у т.л. Астрожскай Бібліі, ён перакладаў творы айцоў усходняй царквы (Грыгорыя Багаслова, Васіля Вялікага, Іаана Златавуста i інш.), прапагандаваў ix філасофскія i эстэтычныя ідэі. На рускую царкоўнамастацкую свядомасць моцна паўплываў перакладзены ім трактат Іаана Дамаскіна пра абразы як сімвалічныя вобразы, што адлюстроўваюць першавобразы трансцэндэнтнай божай рэальнасці. Высока цаніў С. i свецкую навуку, сведчаннем чаго з'яўляюцца яго пераклады падручніка па геаграфіі з пераказам геліяцэнтрычнай тэорыі М.Каперніка, кніг А.Везалія па анатоміі, трактата Эразма Ратэрдамскага па педагогіцы («Грамадзянства звычаяў дзіцячых»), а таксама складзены ім славянагрэкалацінскі слоўнік. Аднак ён выступаў супраць уплыву свецкай навукі, філасофіі i рэалістычнага мастацтва на рэлігію i царкоўную традыцыю, даказваў, што найвышэйшым аўтарытэтам у духоўным жыцці застаецца Святое Пісьмо i вучэнне грэчаскіх айцоў царквы. У прыватнасці, быў супраць, каб мастакі пісалі з лацінскіх i лютэранскіх узораў Спаса, Багародзіцу i святых апосталаў, абараняў традыцыйны візантыйскі стыль у іканапісе. У запісцы цару пра незаконнасць пазбаўлення Нікана архірэйства С. закрануў i філасофскую праблематыку. На яго думку, у свеце матэрыяльных з'яў нішто не вечнае, усё мяняецца, затое ў свеце духоўным, божым дзейнічае закон пастаянства, стабільнасці. Адсюль схільнасць яго да праваслаўнай артадоксіі, непрыманне схаластычнай логікі i «вонкавай» мудрасці ў сферы багаслоўя i веры. Ён прызнаваўся, што сілагізмамі, асабліва лацінскімі, не карыстаецца, таму што Васіль Вялікі патрабаваў пазбягаць ix, а Грыгорый Багаслоў назваў сілагізмы «веры развращением и тайне истощением». У гэтым С. разыходзіўся з больш рацыяналістычным «лацінікам» Сімяонам Полацкім. Скрытая палеміка паміж імі ўзнікла i адносна еўхарыстыі. Захаваўся запіс «разглагольства» двух іераманахаў у форме пытанняў Сімяона Полацкага i адказаў С. (1673). На пытанне, ці сапраўды літургічнае таінства ператварэння хлеба i віна ў цела i кроў Хрыста адбываецца адразу па вымаўленні святаром слоў Хрыстовых на тайнай вячэры, С. адказаў, што пасля гэтых слоў хлеб i віно становяцца толькі правобразам цела i крыві, i толькі па малітве святара з просьбай
да Бога Айца паслаць на хлеб i віно дары Святога Духа, каб асвяціць i ператварыць ix, хлеб i віно становяцца сапраўдным целам Хрыстовым i сапраўднай яго кроўю. На гэта Сімяон Полацкі дыпламатычна запярэчыў, што вучоная Русь у Кіеве таксама думае, што толькі праз слова Хрыста ператвараецца хлеб i віно ў цела i кроў Христовы, а думка такая не з'яўляецца грэшнай. У адказ С. заўважыў, што кіяўляне вучыліся i вучацца толькі па латыні i чытаюць толькі лацінскія кнігі, таму так мудрагеляць, a пагрэчаску не вучыліся i грэчаскіх кніг не чытаюць, таму i не ведаюць ісціны i
моцна ў гэтым памыляюцца, падпаўшы пад лацінскую ерась. У гэтым светапогляднае разыходжанне паміж «лаціністамі» i «грэкафіламі». Паводле «лацінскай» тэалогіі i філасофіі, што сфарміравалася пад уплывам сярэдневяковага «наміналізму» i філасофіі Арыстоцеля, усе падзеі рэальнай гісторыі, у т.л. царкоўнае мастацтва i рэлігійныя абрады, толькі сімвалічна далучаюць веруючага да пазачасавага i пазапрасторавага божага свету. Іншая канцэпцыя склалася, відаць, не без уплываў платонаўскага i сярэдневяковага «рэалізму», у праваслаўным, славянавізантыйскім багаслоўі. Паводле айцоў усходняй царквы, ператварэнне святых дароў адбываецца спачатку сімвалічна (хлеб i віно становяцца «правобразам» цела i крыві Хрыста), а пасля (па малітве святара да Бога Айца i Духа Святога) — субстанцыянальна. Адсюль прызнанне рэальнасці цуду, што «адмяняе» законы матэрыяльнай природы, логікі (у гэтым выпадку закон тоеснасці). Такая канцэпцыя абумовіла i адпаведную аксіялогію, паводле якой Святое Пісьмо — божае адкрыццё вышэй за навуку, багаслоўе айцоў царквы пераўзыходзіць філасофію i логіку, а непарушнасць іканапіснага канона вышэй за законы развіцця мастацтва. Такая была багаслоўская, філасофская i эстэтычная ўстаноўка С, добрага знаўцы свецкай навукі i філасофіі.
Адносна пакланення абразам погляды С. i Сімяона Полацкага ў асноўным супадалі, бо яны аднолькава грунтаваліся на размежаванні вобразаў i правобразаў, мастацтва i рэальнасці. У маральнатэалагічным слове «Пра міласэрнасць» С. гаварыў: «Поклоняйся начертанию телесно; умом же твоим поклоняйся первообразному, его же образ видиши начертан, самого же начертаннаго веждь быти на небеси... Елицы же противно хотят поклонятися святым или образам яко богам, сии достойны суть вечнаго огня» (Тр. Киевской духовной академии. 1861. Вып. 10. С. 138). Такую ж тэорыю святасці абразоў развіваў i «лацініст» Сімяон Полацкі. Адукаваныя i ўсебакова адораныя людзі, яны моцна паўплывалі на станаўленне асветніцкага светапогляду на Украіне, Беларусі i ў Расіі. Абодва былі таленавітымі майстрамі маральнадыдактычнай аратарскай прозы ў жанры царкоўных «слоў» i «казанняў» з характэрнымі для стылю барока вобразнасцю, сімвалізмам, аналогіямі з антычнай міфалогіі, філасофіі, паэзіі. С. адрадзіў сімвалічнаалегарычнае красамоўства, заснаванае ў 12 ст. Кірылам Тураўскім. Шматлікія аналогіі з антычнай літаратурай, спасылкі на «Адысею», Плутарха, Плінія, Дэмакрыта i інш. антычных аўтараў, якія пазней напоўняць кнігі аратарскай прозы Сімяона Полацкага, сведчаць пра ўплыў на С. гуманістычнай філалогіі i красамоўства эпохі Адраджэння. Захавалася яго рукапісная паэтычная спадчына — каля 40 сілабічных песняў эпічнага зместу. Паэзія асветніка адметная багатым гукапісам, вытанчанасцю выяўленчых сродкаў, лексічным багаццем. С. i Сімяон Полацкі былі заснавальнікамі дзвюх школ перакладчыцкага майстэрства: першы — паслядоўнік літаральнага, другі — адносна вольнага, сэнсавага перакладу.
Сімяон Полацкі напісаў 5 варыянтаў эпітафіі на смерць свайго настаўніка.
Літ.: Певйицкий В. Епифаний Славинецкий, один из главных деятелей русской духовной литературы в XVII в. // Тр. Киевской духовной академии. 1861. Вып. 8, 10; Р о т а р И. Епифаний Славинецкий, литературный деятель XVII в. // Киевская старина. 1890. Т. 21, 10—12. У.М.Конан.
СЛЁЗКА Міхаіл (? — 1667)
Майстардрукар, пісьменнік, асветнік, адзін з актыўных прадаўжальнікаў асветніцкіх i выдавецкіх традыцый Ф.Скарыны i І.Фёдарава. Паходзіў з Беларусі. Яго спадчынная маёмасць (2 крамы бацькоў у Навагрудку) загінула ў час пажару 1616, што вымусіла С. пакінуць радзіму. У наступныя гады ён працаваў у друкарнях Вільні і, магчыма, КіеваПячэрскай лаўры. У пачатку 1630х гадоў ён устуту у члены Львоўскага Успенскага брацтва i ў 1633—37 i 1643—51 узначальваў брацкую друкарню ў Львове, удзельнічаў у выступлениях брацтва супраць нацыянальнарэлігійнага прыгнёту ўкраінскага насельніцтва. У 1638 распачаў сваю выдавецкую справу i заснаваў уласную друкарню. За гады дзейнасці С. выдаў каля 50 кніг (амаль трэцюю частку ад усіх, што выйшлі з украінскіх друкарняў) на царкоўнаславянскай, украінскай, лацінскай i польскай мовах, у тым ліку філасофскі трактат М.Кароны «Уступ да разумения лагічных i філасофскіх тэрмінаў» (1639), кнігі І.Галятоўскага «Ключ разумения» (1663 i 1665), панегірык І.Пракаповіча ў гонар Арсена Жаліборскага (1665), свецкае выданне папулярнага твора М.Жураўскага «Эфемерыды». У прадмове да Апостала 1639 С. выступіў супраць спробы ўлады i царкоўных іерархаў абмежаваць свабоду выдавецкай дзейнасці. Кнігі С. разыходзіліся на Украіне, Беларусі, траплялі ў паўднёваславянскія краіны, Расію. Пасля смерці С. яго друкарня ў 1670 выкуплена Львоўскім брацтвам.
Літ.: И с а е в и ч Я.Д. Типография Махаила Слёзки и её роль в межславянских культурных связях // Федоровские чтения, 1973. М., 1976; Голенченко Г.Я. Идейные и культурные связи восточнославянских народов в XVI — середине XVII в. Мн., 1989. С. 52—54.
СМУГЛЕВІЧ Францішак (6.10.1745 — 18.9.1807)
Жывапісец, графік, педагог, прадстаўнік класіцызму. Нарадзіўся ў Варшаве ў сям'і мастака Лукаша Смуглевіча. Творчая дзейнасць звязана з мастацкім жыццём Польшчы, Літвы, Беларусі i Расіі. Жывапісу вучыўся ў бацькі — Л.Смуглевіча i ў Ш.Чаховіча. У 1763—64 у Рыме: вучыўся ў А.Марона i з 1766 у Акадэміі св. Лукі; разам з В.Брэна размалёўваў золатам гроты. У 1784—97 у Варшаве, у 1797— 1807 прафесар жывапісу i малюнка ў Віленскім універсітэпе. Удзельнічаў у размалёўцы інтэрераў Міхайлаўскага палаца ў Пецярбургу (1800—01; не зберагліся). Апошнія гады жыцця правёў у Вільні, адкуль часта выязджаў у беларускія гарады i мястэчкі для выканання заказаў на размалёўку цэркваў i касцёлаў, напісання партрэтаў. Аформіў так званую залу Смуглевіча ў бібліятэцы Віленскага універсітэта (разам з братам Антоніем), выканаў шмат станковых карцін i манументальных размалёвак у храмах Беларусі (Мінск, Гродна, Полацк, Рэчыца i інш.), Літвы i Польшчы. Працаваў у жанрах: гістарычным, батальным, партрэта, стварыў алегарычныя i міфалагічныя кампазіцыі. Сярод твораў: «Смерць Марыі» (1784), «Св. ІаанХрысціцель», «Прыгавор аб выгнанні Арыстыда», «Перамога Аляксандра над Дарыем», «Юдзіф», «Бітва каля Берасцечка ў 1651», «Развітанне апосталаў Пятра i Паўла» (1805), «Персідскія паслы ў караля Марока», «Пасольства скіфаў у Дарыя», «Бітва пры Хоціне ў 1673», «Польскія сяляне за сталом», «Літоўскія сяляне», «Прысяга Т.Касцюшкі на Кракаўскім рынку», « Уступленне Баляслава Храбрага ў Кіеў», «Сяляне ў нацыянальным адзенні», «Сцэна з сялянскага жыцця» i інш.
Віленскі універсітэт. Зала Ф.Смуглевіча.
Аўтар партрэтаў Ю.Пешкі, Р.Пшаздзецкага, сям'і Тышкевічаў, епіскапа Гедройца, сям'і К.Празор i інш. Афармляў кнігі, выканаў каля 150 малюнкаў. Сярод яго вучняў мастакі І.Аляшкевіч, Ю.Пешка
.
Літ.: Дробов Л.Н. Живопись Белоруссии XIX — начала XX в. Мн., 1974.
СНЯДЭЦКІ (Sniadecki) Анджэй
(30.10.1768 — 11.5.1838)
Хімік, урач, філосаф i асветнік. Брат Я.Снядэцкага. Нарадзіўся ў мяст. Жнін Гнезненскага ваяводства (Польшча) у сям'і дробнага прадпрымальніка. Вучыўся ва універсітэтах Кракава, Павіі, Эдынбурга. Больш за 40 гадоў жыў i працаваў у Вільні: у 1797—1822 прафесар хіміі, у 1826—32 — медыцыны ў Віленскім універсітэце, з 1832 прафесар Медыкахірургічнай акадэміі ў Вільні. У 1816—22 ён рэдагаваў газету «Wiadomosci brukowe» («Вулічныя навіны»), у якой падкрэсліваў цяжкае жыццё сялян, выступаў супраць прыгону. Як вучоны С. быў вядомы ў многіх краінах свету. У сваіх працах па біялогіі, галоўная з якіх «Тэорыя арганічных істот» (2 тамы, 1804 i 18Н на польскай мове). выказаў шэраг эвалюцыйных ідэй. Аўтар падручніка па хіміі. Адзін з першых вучоных Еўропы. С. імкнуўся стварыць, па сутнасці, матэрыялістычную тэорыю пра жыццё. Вялікую ўвагу надаваў ён ролі абмену ў прыродзе. Паводле яго меркавання, гэты універсальны прынцып праяўляецца i ў жывых арганізмах. Даў матэрыялістычнае вызначэнне жыцця: «Жыццё... ёсць пэўны спосаб існавання матэрыі i толькі ў ёй можа мець месца». Цікава С. трактаваў узнікненне i знікненне розных відаў жывёл i чалавека. Гэты працэс ён абумоўліваў як «пастаянныя змены матэрыі». Змены, што адбываюцца на ўзроўні чалавека, С. тлумачыў «грамадскай сувяззю» людзей. Пытанне пра адносіны мыслення да быцця ён таксама вырашаў матэрыялістычна i лічыў, што адчуванні, уражанні i само мысленне ўзнікаюць толькі дзякуючы наяўнасці нервовай сістэмы i мозга ў чалавека. Паводле С, мозг з'яўляецца месцам сканцэнтравання ўсіх нерваў i ўтвараецца з ix злучэння i расшырэння. Аднак лічыў, што адчуванне, уяўленне i ўвогуле ўсё псіхічнае нельга разглядаць толькі як прадукт аднаго мозга. Мозг, усе нервы ён лічыў «адным i тым жа целам, адным i тым жа непадзельным органам, у якога межы тыя ж, што i ва ўсёй машыне». Узнікненне адчуванняў, паводле С., абумоўлена дзеяннем знешніх сіл, бо колькасць адчуванняў прапарцыянальна колькасці знешніх уздзеянняў: «Чым большая колькасць знешніх уздзеянняў дзейнічае на нашы нервы, тым болыпай колькасцю пачуццяў ці ўяўленняў мы валодаем». Духоўныя здольнасці чалавека ён ставіў у залежнае ад «спосабу, паводле якога арганізоўваецца матэрыя», бо «мозг — гэта орган, у якім у дзіўным выглядзе думка выяўляецца i развіваецца». Свае матэрыялістычныя прыродазнаўчыя пргляды С. грунтаваў на багатым фактычным матэрыяле. Ён вобразна паказаў, што найбольш высакародныя ўласцівасці чалавечай натуры ў многім залежаць ад так званага шэрага рэчыва мозга. Праяўленне разумовых здольнасцей індывіда ставіў у залежнасць ад умоў яго жыццядзейнасці,
стану нервовай сістэмы i мозга. Паводле С, сіла i хуткасць дзейнасці мозга можа прадставіць адны i тыя ж разумовыя здольнасці ў розных відах ператвараць адны ў друтія. Так, нават найбольш разважлівы чалавек, разгарачаны віном, любоўю ці гневам, перастае быць гэтакім. Прыродазнаўчы навуковы матэрыялізм С. становіцца асновай для цікавых сацыялагічных назіранняў. Ён пільна вывучаў уплыў многіх фактараў на жыццядзейнасць розных класаў i грамадскіх груп. Як i большасць асветнікаў 18 ст., С. зыходзіў з чалавечай прыроды i тэорыі натуральнага права. Дзяржава, паводле яго меркавання, узнікла на дагаворнай аснове з мэтаю абароны правоў i ўласнасці кожнага чалавека. У выніку прыродныя ўласцівасці чалавечай натуры часам скажаюцца ці не задавальняюцца. Прычыны такой з'явы С. бачыў у недахопе асветы. Такім чынам, у асноўных пасылках сваёй сацыялагічнай канцэпцыі ён быў ідэалістам i утапістам. С. сцвярджаў, што канстытуцыя чалавека, яго здароўе, многія хваробы залежаць ад пэўных грамадскіх фактараў. Толькі сацыяльныя ўмовы, а не кліматычныя, дэмаграфічныя i ўвогуле прыродныя, з'яўляюцца галоўным фактарам у фарміраванні асобы i яе жыццядзейнасці. Ён даказваў, што «спосаб жыцця пануючага класа вельмі блізкі ва ўсіх краінах i ва ўсіх кліматычных зонах. Пры наяўнасці ўсіх выгод... ён мяккі, бяздзейны i развязны; суровасць клімату не мае для яго ніякага значэння..., ён мае магчымасць засцерагчы сябе як ад залішняй спёкі, так i ад суровага холаду. Пастаянныя гулянкі, пышнасць..., узвышэнні i адзнакі пашаны, што падаграюць славалюбства, трымаюць нервовую сістэму пастаянна ў стане празмерна павышанай дзейнасці, да чаго далучаюцца i іншыя фактары, што ўзбуджаюць нервовую дзейнасць, a менавіта: тэатр, азартныя гульні, раманы, любоўныя прыгоды, зайздрасць, барацьба за ступень велічы, прагнасць i г.д. Адсюль легка вывесці тыя хваробы i немачы, да якіх яны схільныя». С. асуджаў i высмей ваў лад жыцця пануючага класа, проціпастаўляючы яму карысную здаровую працу. Але ён не ідэалізаваў i жыццё чалавека працы, бачыў усе яго цяжкасці i бесчалавечныя ўмовы. Праца можа стаць i вялікім дабром, i вялікім няшчасцем, у залежнасці ад грамадскіх умоў. У гэтым С. вельмі падобны да французскіх матэрыялістаў, напр. да Гельвецыя. С. лічыў, што там, дзе існуе прыгнет i рабства, праца з'яўляецца галоўнай прычынай пазбаўлення цела жыццёвых сіл, а значыць, крыніцай галоўных захворванняў. Таму няшчасны клас народа i дрэнна забяспечанае войска часцей за ўсё з'яўляюцца ўзбуджальнікамі i ахвярамі жорсткіх хвароб. Яго як урача найбольш цікавілі сацыяльныя прычыны многіх хвароб. Але ён не імкнуўся аналізаваць прычыны хвароб, прычыны грамадскай няроўнасці, не прапаноўваў шляхоў ix пераадолення, хоць асвету i навуку лічыў панацэяй ад болыпасці няшчасцяў. Як вучоныгуманіст ён спачуваў простаму народу — «ліцвінам», жыццём якіх цікавіўся, імкнуўся словам i справай аблегчыць яго. Дзейнасць С. высока ацаніў акадэмік В.Севяргін: «Прафесар Снядэцкі, адмысловы хімік... Сам аматар гэтае навукі, ён ведае ўсе найноўшыя творы i паўтарае многія з найноўшых доследаў».
Тв.: У кн.: Избранные произведения прогрессивных польских мыслителей. М., 1956. Т. 1
Літ.: Дорошевич Э.К. Философия эпохи Просвещения в Белоруссии. Мн., 1971. С. 87—92, 221—223; Strojnowski J. Psychofizjologia Jedrzeja Sniadeckiego. Wroclaw. 1968. Э.К.Дарашэвіч.
СНЯДЭЦКІ (Sniadecki) Ян (29.8.1756 — 21.9.1830)
Астраном, матэматык, філосафасветнік. Брат А.Снядэцкага. Нарадзіўся ў мяст. Жнін Гнезненскага ваяводства (Полыпча) у сям'і дробнага прадпрымальніка. Вучыўся ў Кракаўскай акадэміі, ва універсітэтах Гётынгена, Лейдэна, Утрэхта i Парыжа. Займаў кафедры астраноміі (з 1782) i матэматыкі (з 1791) у Галоўнай школе ў Кракаве. Быў актыўным членам Адукацыйнай камісіі. Адзін з арганізатараў Астранамічнай школы ў Вільні. У 1792—1803 дырэктар Кракаўскай, у 1806—25 астранамічнай абсерваторыі, адначасова рэктар Віленскага універсітэта. Вёў даследаванні Сонца, Месяца i планет, адкрыў (незалежна ад Г.В.Ольберса) малую планету Палас. Яго кнігамі па матэматыцы, астраноміі i геаграфіі, навуко
вымі працамі па тэорыі верагоднасцей карысталіся ў навучальных установах Беларусі.
У вырашэнні філасофскіх праблем матэматыкі i астраноміі С. трывала стаяў на пазіцыях матэрыялістычнага сенсуалізму, пастаянна падкрэсліваў абумоўленасць i сувязь матэматычных абстракцый з аб'ектыўнай рэчаіснасцю. У сваёй працы «Разважанні пра пачатак матэматычных навук» ён даказваў вялікае значэнне матэматыкі для прыкладных навук i тэхнікі, падкрэсліваў яе грамадскую карысць. Матэматычны апарат, паводле С, неабходны для пошуку агульных прынцыпаў, законаў i бясконцай сувязі з'яў, «усеагульнасць законаў з'яўляецца першай адзнакай навукі, а разам з тым i крытэрыем яе дасканаласці»... Ён лічыў, што вялікія законы, адкрытыя Ньютонам, Кеплерам i Галілеем, не змаглі б стаць здабыткам чалавецтва, калі б гэтыя вучоныя не выкарыстоўвалі матэматыку. Дакладныя веды, на яго думку, развенчваюць забабоны i сляпую веру. У крыху завуаліраванай форме С. на гісторыі развіцця матэматыкі, фізікі i астраноміі паказаў, як навука ўсё болып выцясняе забабоны i веру (г.зн. тэалогію), якія «настойліва прыпісваюць дзеянню розных сіл тыя з'явы, што фізікі тлумачаць праз прыцяжэнне». Яго абурала, што многія «людзі лічаць за лепшае верыць, чым разважаць, таму на шкоду для навукі павялічваецца колькасць тых, хто не ведае, як лячыць хваробы розуму». Вялікія розумы чалавецтва дапамагаюць ісці ўсё далей ад памылак, сляпой веры, вядуць па шлях^ дакладных, аб'ектыўных ведаў. Да ліку найболып светлых розумаў у галіне матэматычных навук С. адносіў Дэкарта i Ньютана: «Вялікія людзі, розумам якіх будуць захапляцца найбольш прасвечаныя вякі, адкрылі нам самыя лепшыя сродкі, што садзейнічаюць вялікаму росту матэматычных навук». Штуршок, дадзены гэтымі двума карыфеямі дакладным ведам, выклікаў да жыцця шэраг новых, выдатных адкрыццяў. У Еўропе з'явіліся людзі, якія склалі эпоху ў навуцы: «...Лейбніц, браты Бернулі, маркіз Лапіталь маюць сваімі пераемнікамі Эйлера, Клеро, Д'аламбера, Лагранжа i іншых вялікіх геаметраў нашага стагоддзя».
У лекцыях па астраноміі С. рашуча падтрымліваў i абараняў вучэнне М.Каперніка. У 1802 ён выдаў манаграфію «Пра Каперніка», у якой упершыню ў гісторыі навукі падрабязна раскрыў стан астраноміі да Каперніка, паказаў жыццё астранома, эвалюцыю яго поглядаў i адкрыццяў, прасачыў шлях яго творчых пошукаў, паказаў барацьбу вакол яго навуковай i ідэйнай спадчыны i інш. Ён сцвярджаў, што вучэнне Каперніка ўзнікла з глыбокага засваення i крытычнай перапрацоўкі ўсяго багацця астранамічных назіранняў i адкрыццяў папярэднікаў. На шырокім гістарычным фоне С. паказаў месца i значэнне сістэмы Каперніка, падкрэсліваў, што яго вучэнне трэба ацэньваць з пазіцый тагачаснай навукі, i адзначаў вельмі важную рысу сістэмы Каперніка — яе аб'ектыўнасць, адэкватнае адлюстраванне сапраўдных матэрыяльных адносін сусвету. Добра разумеў С. i ідэйнае значэнне гэтага адкрыцця, бо «замест рэлігіі патрэбна навука, першая стрымлівала i стрымлівае развіццё другой». Тут С. выступаў як вучоныматэрыяліст i паслядоўнік лепшых традыцый Асветніцтва. Астраном i асветнік М.ПачобутАдляніцкі пісаў пра гэтую кнігу С: «... Я чытаў яе з бясконцай радасцю, удзячнасцю, хочацца сказаць — з зачараваннем, якое мне рэдка даводзілася зазнаць».
У сваім творы «Пра філасофію» С. адзначыў 4 асноўныя памылковыя палажэнні філасофіі I.Канта, падкрэсліў цягу Канта да ўскладнення філасофскай тэрміналогіі i структуры філасофскіх ведаў, хоць змест i не патрабаваў гэтага. У працы «Філасофія чалавечага розуму» С. разглядаў праблемы пазнання, падкрэсліваў вялікую i цэментуючую ролю органаў пачуццяў i адчуванняў, спасылаючыся пры гэтым на традыцыі ў навуковай думцы, на Бэкана, Бойля, Ньютана, Лока, Рыда, Дугальда Сцюарта i інш. Ад даслёдавання ролі i функцый адчуванняў С. перайшоў да болып складаных духоўных з'яў, аналізаваў такія катэгорыі псіхалогіі, як увага, воля, памяць. 3 пазіцый матэрыялістычнай гнасеалогіі ён разглядаў i праблемы псіхалогіі. У гэтай галіне С. выкарыстоўваў многія даныя сумежных навук i выступаў як вучоныпрыродазнавец, які імкнуўся да рэальных фактаў, пазбягаў схаластычных спекуляцый. Спецыяльны раздзел гэтай кнігі ён прысвяціў аналізу структуры мовы, яе фанетычных, марфалагічных i сінтаксічных асаблівасцей, фармальным заканамернасцям мовы, сувязі сэнсу i знака. Вялікую ролю ён адводзіў знакавасці ў пазнанні ўвогуле i ў моўных формах. Ён лічыў, што свабода знака абмежавана яго стваральнікамі — людзьмі, а знак прызваны верна служыць ім, аблягчаць мысліцельныя аперацыі: «У выкарыстанні чалавечай мовы адбываецца тое ж самае, што i ў алгебры, дзе, устанавіўшы знакі, добра ix зразумеўшы i абазначыўшы імі ўсякія рэчы, вядуць усю разумовую
Магіла Я.Снядэцкага ў Яшунах. 3 малюнка 19 ст.
працу ў знаках i заканчваюць яе ў знаках». Цяпер гэта даказана не толькі структурнай лінгвістыкай, матэматычнай логікай выказванняў, тэорыяй функцый сапраўдных переменных, але ўвасобілася ў машынахперакладчыках. С. лічыў, што законы ўзаемасувязі слоў i сказаў адлюстроўваюць сапраўдныя адносіны ў матэрыяльным свеце.
Больш за ўсё С. клапаціўся пра выхаванне сапраўдных патрыётаў i грамадзян. У выкананні гэтай задачы ён бачыў асноўную мэту мастацтва. Па тэарэтычных праблемах мастацтва С. напісаў спецыяльныя працы: «Пра літаратуру», «Пра творы класіцызму i рамантызму». У яго поглядах на мастацтва, на прыгожае своеасабліва пераплятаюцца некаторыя грамадзянскія матывы класіцысцкай эстэтыкі i ідэі Асветніцтва. Падкрэсліваў ролю розуму i праўды ў мастацтве, значэнне глыбіні думкі i шырокай адукаванасці ў творчасці мастака.
С. з'яўляецца таксама аўтарам твораў па праблемах лінгвістыкі, гісторыі літаратуры («Конкурс на кафедру красамоўства i паэзіі ў Віленскім імператарскім універсітэце», «Пра польскую мову» i інш.). Уласна філасофіі ён прысвяціў свае прамовы ў Віленскім універсітэце («Прамова на літаратурнай сесіі Віленскага універсітэта
15/27 красавіка 1819 г.», «Філасофія чалавечага розуму, або Разважны вывад пра разумовыя сілы i дзеянні. Выступление на літаратурнай сесіі Віленскага універсітэта 15/27 кастрычніка 1821 г.», а таксама спецыяльныя працы «Пра метафізіку», артикулы ў часопісах, асабліва ў «Віленскім весніку».
Творы С. з вялікім інтарэсам чытала моладзь, ix ведалі філаматы i філарэты, сярод якіх было шмат выхадцаў з Беларусь Пад уплывам яго дзейнасці i творчасці сфарміраваліся такія вучоныя Беларусі i Літвы, як В.Карчэўскі, П.Славінскі, А.Шагін, А.Доўгірд, М.Глушневіч, Я.Фус, П.Смыслоў i інш. Філасофскія ідэі С. («Пра метафізіку», 1814; «Пра філасофію», 1819) былі вядомы i ў Расіі, выклікалі палеміку.
Тв.: Wybor pism naukowych, Warszawa, 1954; Pisma filozoficzne. T. 1—2. Krakуw, 1958; рус. пер. — у кн.: Избранные произведения прогрессивных польских мыслителей. М., 1956. Т. 1.
Літ.: Дорошевич Э.К. Философия эпохи Просвещения в Белоруссии. Мн., 1971. С. 56—60, 62—68, 209—215; Baliсski М. Pamietniki о J. Sniadeckim... Т. 1—2. Wilno, 1864—65; Straszewski М. Jan Sniadecki. Krakow, 1875; S k o r s k i . Jan Sniadecki. Lwow, 1890; Dur S. Jan Sniadecki. Warszawa, 1956. Э.К.Дарашэвіч.
СО Б АЛЬ Спірыдон (? — каля 1645)
Беларускі друкар i асветнік. Нарадзіўся ў Магілёве ў сям'i бурмістра. Відаць, пачатковую адукацыю атрымаў у Магілёве. Актыўная самаадукацыя i творчая праца дазволілі яму стаць адным з самых адукаваных i культурных людзей свайго часу. Усё свае творчае жыццё С. прысвяціў кнігавыдавецкай дзейнасці i асвеце. Паколькі ў тагачасным Магілёве не было ўмоў для выдавецкай дзейнасці, С. быў вымушаны пачаць кнігадрукаванне ў Кіеве. Тут у 1628 ён адкрыў друкарню i выдаў некалькі кніг маральнапавучальнага i рэлігійнага зместу: «Ліманар, сірэч кветнік» (2 выданні), «Мінея агульная», «Актоіх» (2 выданні), «Апостал» (2 выданні, 1628—39). Гэтыя кнігі прызначаліся пераважна для служак царквы, але ix нярэдка выкарыстоўвалі i настаўнікі свецкіх школ. Вярнуўшыся на Беларусь, С. ў 1630 прыняў удзел у заснаванні друкарні ў Куцеінскім манастыры пад Оршай. Тут ён выдаў кірыліцай «Псалтыр», які называўся «Брашна духоўнае», «Буквар», «Малітвы паўсядзённыя» (1631), «Часаслоў» (1632). Усе гэтыя кнігі прызначаліся ў асноўным для навучальных мэт. Напісаны ім i выдадзены «Буквар» («Букварь сиречь начало учения детем, начинающим чтению извыкати») у 1636 быў перавыдадзены ў Магілёве, што пацвярджае яго асаблівае значэнне ў пашырэнні пісьменнасці сярод народа. Дарэчы, С. упершыню ўжыў тэрмін «буквар», а яго дапаможнік па навучанні першапачатковай грамаце называўся «азбука». «Буквар» быў вынікам творчай дзейнасці беларускага асветніка. Ён быў вядомы не толькі беларусам, рускім, украінцам, але i замежным чытачам, пра што сведчаць запісы на яго тытульных лістах. Дакладна невядома, дзе працаваў С. у 1633—34. Але за гэтыя гады ім перавыдадзены ў Кіеве «Ліманар», «Апостал» i «Актоіх». С. працаваў таксама ў адкрытай ім друкарні ў Буйнічах пад Магілёвам, дзе ў 1635 быў выдадзены «Псалтыр». Пасля гэтага ён вярнуўся ў Магілёў i ў брацкай друкарні ў 1637 выдаў «Псалтыр» i «Тастамент цара Васілія». С. быў вядомы не толькі на Беларусі i Украіне. Ён наладзіў дзелавыя сувязі з маскоўскім друкаром В.Ф.Бурцевым, абменьваўся з ім кнігамі; Бурцаў набыў у С. друкарскія прылады. У 1639 С. наважыўся пераехаць у Маскву, каб адкрыць там друкарню i школу для навучання рускіх юнакоў «словолитному делу», грэчаскай, лацінскай, польскай мовам. Але калі ён папрасіў дазволу ў Вяземскай прыказной ізбе, яму было адмоўлена: «Государь указал того могилевца Спи
«Буквар» С.Собаля. 1631. Тытульны ліст.
ридона Соболя из Вязьмы отпустить назад в Литву, а в Москву его отпущать не велел, чтоб в его ученье и в книгах смуты не было...» Пра апошнія гады жыцця С. звестак не захавалася. Відаць, ён пастрыгся ў манахі. Вядома, што сярод манахаў, якія ўступілі ў Магілёўскае брацтва, упамінаецца Сільвестр Собаль, кіеўскі друкар. Буйнейшы кнігадрукар свайго часу, С. надрукаваў 19 кніг, некаторыя з якіх выдаваліся 2—3 разы. Ён быў належным прадаўжальнікам асветніцкай i выдавецкай дзейнасці Ф.Скарыны i І.Фёдарава .
Літ.: 3 е р н о в А.С. Белорусский печатник Сгшридон Соболь // Книга: Исслед. и материалы. М., 1965. Сб. 10; Mani ю к О.Я. Новые документы о типографе Спиридоне Соболе // Федоровские чтения, 1973. М., 1976; Исаевич Я.Д. Преемники первопечатника. М., 1981; Голенченко Г.Я. Новые материалы по истории культурных связей Белоруссии с Украиной и Россией в конце XVI — первой половине XVII в. // Книга в Белоруссии: Книговедение, источники, библиография. Мн., 1983. В. 2; Ботвинник М.Б. Откуда есть пошел букварь. Мн., 1983; Антология педагогической мысли Белорусской ССР. М.. 1986.
СТРАЙНОЎСКІ Іеранім (20.9.1752—1815)
Мысліцель i прававед 2й паловы 18 ст. Нарадзіўся ў вёсцы Ходачкава Крэменецкага пав. (Валынь). Адукацыю атрымаў у навучальных установах ордэна піяраў, у якім быў з 1776 па 1788. 3 1776 выкладаў у Варшаўскім калегіуме матэматыку, логіку, метафізіку, а потым натуральнее i палітычнае права, права народаў i палітычную эканомію. У 1780 прызначаецца прафесарам кафедры натуральнага права Галоўнай школы Вялікага княства Літоўскага ў Вільні. 3 таго часу яго навуковая i педагагічная дзейнасць цесна звязана з гістарычным лёсам Беларусі i Літвы. Ён удзельнічаў у рабоце Камісіі нацыянальнай адукацыі, уваходзіў у склад камісіі па падрыхтоўцы праектаў грамадзянскага i крымінальнага кодэксаў. У 1799—1806 быў рэктарам Віленскай Галоўнай школы, пераўтворанай у 1803 ва універсітэт, з'яўляўся адным з аўтараў статута Віленскага універсітэта. С. абараняў школу ад езуітаў, якія ў 1801 пры падтрымцы расійскага імператара Паўла I імкнуліся ўстанавіць кантроль над адукацыяй па Беларусі i ў Літве. Выступленні С. за свецкі характар адукацыі былі непрыязна сустрэты кансерватыўнай часткай духавенства. Важную ролю адыграў С. i як арганізатар навуковых даследаванняў: ён быў членам Варшаўскага таварыства сяброў навукі i Вольнага эканамічнага таварыства ў Пецярбургу. У апошнія гады жыцця С. адышоў ад актыўнай навуковай i педагагічнай дзейнасці, займаў шэраг царкоўных пасад, a ў 1814 стаў віленскім епіскапам.
Асноўны твор С. «Навука аб прыродным i палітычным праве, палітычнай эканоміі i праве народаў» (Вільня, 1785) неаднаразова перавыдаваўся ў Вільні i Варшаве на польскай мове, a ў 1809 у перакладзе Б.Анастасевіча выйшаў у Пецярбургу на рускай мове, выкарыстоўваўся i як падручнік для вышэйшых i сярэдніх навучальных устаноў Польшчы, Беларусі, Літвы i Украіны. Апублікаваны таксама шэраг прамоў С. Як i большасць філосафаўасветнікаў таго часу, ён стаяў на пазіцыях дэізму i лічыў Бога творцам i першапрычынай прыроды. Паводле С, пранікненне ў дасканалы механізм прыроды, назіранні за нябеснымі целамі, даследаванні рознага роду стварэнняў, развагі пра будову чалавека вымушаюць «чалавечы розум прызнаць існаванне вышэйшай сілы i мудрасці». Дэізм С. быў своеасаблівай формай секулярызацыі навукі, хоць у яго творах сустракаюцца асобныя элементы рэлігійнасхаластычнага светапогляду, а таксама заявы пра адданасць каталіцкай царкве. У тэорыі пазнання С. прытрымліваўся прынцыпаў сенсуалізму. Ён падзяляў палажэнне Арыстоцеля аб тым, што розум чалавека атрымлівае веды ад органаў пачуццяў, i крытыкаваў схаластаў, якія не разумеюць «гэтай важнай ісціны, якая з'яўляецца істотнай асновай здаровай логікі i метафізікі». Вучэнне Дэкарта аб «прыроджаных ідэях» лічыў памылковым, бо яно стрымлівае развіццё i ўдасканаленне навукі. Асновай сацыялагічнай канцэпцыі С, як i ўсіх тагачасных фізіякратаў, было вучэнне пра натуральны парадак i як вынік яго — натуральнее права. Натуральны парадак рэчаў ён разглядаў як адзінства фізічнага i маральнага парадку, г.зн. як сукупнасць законаў прыроды i грамадства. «3 фізічнага парадку рэчаў, — пісаў С, — вынікае, як мы бачылі, маральны парадак i, таксама як першы, ён не можа быць адвольны, зменены ў адпаведнасці з воляй i жаданнем людзей; таксама як i першы, ён не ўстаноўлены людзьмі, a толькі імі пазнаецца...» Людзі, на яго думку, могуць быць шчаслівыя толькі праз глыбокае пазнанне i поўнае захаванне гэтага натуральнага права; адыход чалавека або грамадства ад дакладных i разумных законаў прыроды непазбежна выклікае «пакаранне» — няшчасці, бедствы, беспарадкі i г.д. Натуральныя ж законы, паводле канцэпцыі С, «нічога іншага не выяўляюць, акрамя як натуральныя правы i абавязкі чалавека», да якіх належыць яго імкненне да самазахавання, задавальнення сваіх патрэб у ежы, адзенні, жыллі, прыладах працы, да набыцця зямных даброт i карыстання імі. 3 натуральных правоў i абавязкаў асобнага індывіда, з прыроднай роўнасці людзей С. выводзіў сацыяльныя правы i абавязкі. У ліку ix ён называў вечныя i нязменныя правы асабістай свабоды, узаемнай дапамогі, прыватнай уласнасці. Ён лічыў, што здабытая сумленнай працай прыватная ўласнасць — краевугольны
камень грамадства, а яе недатыкальнасць з'яўляецца найпершым натуральным правам чалавека. Паводле С, ніхто не мае права пазбавіць чалавека яго натуральнай свабоды, ён павінен абараняць ад гвалту сваю ўласнасць i свабоду i, адпаведна, не рабіць замаху на чужую прыватную ўласнасць, не ўжываць сілы ў адносінах да іншых людзей, за выключэннем выпадкаў самаабароны. Прынцыпы натуральнага права С. разглядаў у якасці крытэрыяў «ісціннасці» або «няправільнасці» таго ці іншага сацыяльнапалітычнага ладу. У прыватнасці, ён лічыў, што дзяржава магнацкай алігархіі тагачаснай Рэчы Паспалітай не адпавядае патрабаванням натуральнага права, праграмныя ж устаноўкі шляхецкабуржуазнага блоку ўзводзіў у ранг вечных i нязменных прынцыпаў натуральнага права i ўсяляк ix абараняў. С. паслядоўна абгрунтоўваў залежнасць шчасця народа i разумнее грамедскее ўпарадкаванне ад ўзроўню пашырэння ведеў еб прыродзе i гремедстве. Для ежыццяўлення плана есветы несельніцтва, на яго думку, неабходне; стварыць превільную сістэму невучання юнацтве, усяляк садзейнічаць развіццю навукі i папулярызаваць яе праз выданне кніг, падручнікаў i г.д. Асаблівую стваральную ролю С. адводзіў Усеагульнай інструкцыі для ўсяго народа, якая ахоплівала б усе навукі — фізічныя i маральныя, дапамагала б людзям пазнаць ісціны гэтых навук, сцвярджаць разумныя асновы сацыяльнага жыцця.
Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; Идеи гуманизма в общественнополитической и философской мысли Белоруссии (дооктябрьский период). Мн., 1977.
СУРАЖСКІ Васіль (?—?)
Пісьменнікпалеміст 2й паловы 17 ст. Месца нараджэння невядома. Пасля смерціі І.Фёдарава да 1598 кіраваў Астрожскай друкарняй, пісаў прадмовы да асобных яе выданняў. У гісторыю палемічнай літаратуры ўвайшоў як аўтар кнігі «Аб адзінай ісціннай праваслаўнай веры i святой саборнай апостальскай царкве» (1588, Астрог), накіраванай супраць уніяцкай прапаганды рэктара Яраслаўскай езуіцкай калегіі Б.Гербеста i П.Скаргі. У па
леміцы ca Скаргам у цэнтр увагі С. ставіць пытанні багаслоўскадагматычнага плана, абвяргае тэндэнцыйнае сцвярджэнне Гербеста i Скаргі пра нізкі інтэлектуальны ўзровень праваслаўных i адсутнасць сярод ix вучоных людзей, якія маглі б разабрацца ў тонкасцях кананічнай i дагматычнай багаслоўскай навукі. Шматлікія цытаты з Бібліі, твораў «айцоў царквы» i вядомых багасловаў сведчаць пра эрудыцыю С. ў царкоўнакананічнай літаратуры. Твор напісаны на царкоўнаславянскай мове, у якой зрэдку сустракаюцца словы жывой народнай мовы, стыль выкладання цяжкі.
Літ.: Возня к М. Історія укра'інсько'і літературй. Т. 2, ч. 1. Львів, 1921; История белорусской дооктябрьской литературы. Мн., 1977. Т. 1. С. 160—162.
СУРТА Трафім Раманавіч (? — пач. 18 ст.)
Магілёўскі летапісец. Працаваў у Магілёўскім магістраце, быў купецкім старостам, з 1686 неаднаразова выбіраўся гарадскім лаўнікам. У традыцыйнай пагадовай форме склаў першы Магілёўскі летапіс (звесткі за 1526— 1701), які ўвайшоў у Магілёўскую хроніку, завершаную Ю. Трубніцкім . Гісторыю Магілёва пачаў з 1526, найболып падрабязна апісаў падзеі сярэдзіны i канца 17 ст. Цікавіўся гісторыяй Полыпчы, Расіі, у летапісе выкарыстаў хронікі А.Гваныні, М.Стрыйкоўскага i інш. гістарычныя творы. С. належаў да патрыятычна настроенай гарадской арыстакратыі, цесна звязанай з нацыянальнакультурнымі традыцыямі. Прытрымліваўся памяркоўных поглядаў. Асуджаў выступленні магіляўчан супраць гарадскіх улад, у тым ліку бунт 1610, дзеянні ўкраінскіх казакоў на Беларусь.
СЦІРПЕЙКА Ян (Іван; 1760—каля 1817)
Прафесар філасофіі ў Гродне. Месца нараджэння i смерці невядома. Аўтар некалькіх філасофскіх трактатаў. Яго трактат «Лекцыі па эксперыментальнай фізіцы» (1792) — гэта агульнатэарэтычныя i філасофскія разважанні. У 1й частцы, «Аб матэрыі або ўзнікненні наогул», С. вылучаў 2 метады вывучэння матэрыі, яе фізічных якасцей i законаў: філасофскі метад (Methodes Philosophaneli a posteriou), што ідзе ад пазнання асобных прадметаў i з'яў да агульных законаў, i метад a priori, які ідзе ад агульных палажэнняў да выключэнняў. На думку С, 1ы метад стварыў Ньютан, 2і Картэзій. С. аддаваў перавагу метаду Ньютана, але не абмяжоўваўся разглядам толькі яго. Ён знаёміў сваіх слухачоў i чытачоў з навуковымі адкрыццямі сярэдзіны 18 ст., у прыватнасці з даследаваннямі Рыхмана i Франкліна ў галіне электрычнасці. У галіне хіміі С. прапанаваў свой эксперимент — своеасаблівае ўзнаўленне доследаў Кавендыша па вывучэнні складу паветра. Разглядаў ён i арыгінальнае вучэнне аб дынамічным атамізме харвацкага вучонага Р.І.Башковіча, які імкнуўся аб'яднаць вучэнне Ньютана пра дзеянне сілы прыцягнення з вучэннем Лейбніца аб актыўнай разнастайнасці субстанцыі. С. змог вылучыць галоўнае ў Башковіча — вучэнне пра непарыўную сувязь матэрыі i руху. Паводле Башковіча, адзначаў С, узаемадзеянне сіл прыцягнення i адштурхоўвання выклікае не толькі рух часцінак па прамой, але ix вярчэнне вакол сваёй восі, таму што часцінка адным полюсам адштурхоўваецца, а другім прыцягваецца. Прыхільнасць С. да вучэння Башковіча — адзін з доказаў абгрунтавання субстанцыйнадынамічнай тэндэнцыі ў фізіцы Беларусі i Літвы канца 18 ст. Р.Н.Дожджыкава .
ТАМАШЭЎСКІ Міхал Антон Бонча (? — 1813)
Пісьменнікдраматург, перакладчык, кнігавыдавец канца 18 — пачатку 19 ст. Дакладных звестак пра час i месца нараджэння не выяўлена, але яго жыццё i дзейнасць звязаны з Беларуссю. Вядома, што ў 1798—1800 ён быў уладальнікам друкарні ў Гродне. У 1802 заснаваў у Вільні балетную трупу, якая гастраліравала на Беларусі Свае драматычныя творы пісаў на польскай мове ў стылі класіцызму. Аўтар драматычных твораў «Сын— суддзёй» (Вільня, 1798), «Ахвяра Мінервы» (Гродна, каля 1800), «Ашчасліўленне народа» (Вільня, 1802) i інш. Пераклаў з рускай на польскую мову п'есу В.Фёдарава «Самазабойства» (Гродна, 1807), вершаваную камедыю В.В.Капніста «Нагаворшчык» (Мінск, 1808).
ТРУБНІЦКІ Юрый [1680 (?) — 1747]
Магілёўскі летапісец. 3 1725 член Магілёўскага магістрата, з 1734 рэгент гарадской канцылярыі. Напісаў адну з частак Магілёўскай хронікі (запісы пра падзеі 1701—46), якую ў 1747 аб'яднаў з летапісам Т.Сурты. Асабліва падрабязна апісаў падзеі 1710х гадоў, перыяду Паўночнай вайны 1700— 21, намаляваў яркія вобразы гістарычных асоб таго часу. Пры складанні хронікі выкарыстаў успаміны сучаснікаў i ўдзельнікаў падзей, дакументальныя матэрыялы магілёўскага архіва, гістарычналітаратурныя крыніцы. Апрача летапісу Сурты, уключыў у хроніку ананімны сатырычны памфлет «Карнавал іншаземны ў Полыпчы». У канцы хронікі змясціў «Гісторыю пра рэвалюцыю Шведскага i Дацкага каралеўстваў». Т. вылучаўся шырынёй поглядаў, юрыдычнай дасведчанасцю, смеласцю i сацыяльнай завостранасцю грамадскай пазіцыі, дэмакратызму. Крытычна ставіўся да буйных феадалаў, прадстаўнікоў буржуазіі, ганьбіў ix свавольства i карыслівасць, асуджаў іншаземную інтэрвенцыю i войны, высмейваў ваеннапалітычную бездапаможнасць Рэчы Паспалітай, спачуваў народным масам. Хроніка мае высокую літаратурную каштоўнасць.
ТРУЦЭВІЧ Іаіль (? — 1654)
Грамадскі i культурны дзеяч, друкар, пісьменнік. Нарадзіўся i правёў дзяцінства i юнацтва, відаць, у Магілёве, дзе, магчыма, атрымаў i адукацыю. У 2й чвэрці 17 ст. ён быў членам Магілёўскага Богаяўленскага брацтва i ўдзельнічаў у яго рэлігійнай i асветніцкай дзейнасці як ігумен Куцеінскага Богаяўленскага манастыра (Орша). У Магілёве, верагодна, пазнаёміўся з беларускім друкаром i асветнікам С.Собалем. У пачатку 1630х гадоў прымаў удзел у заснаванні Куцеінскай друкарні, з сярэдзіны 1630х гадоў стаў яе кіраўніком. Тут надрукавана 14 кніг, прызначаных для брацтваў, літургій, свецкага чытання. Распраўсюджваліся гэтыя кнігі таксама на Украіне, у Літве, Расіі. Да большасці нелітургічных выданняў Т. напісаў прадмовы на беларускай i царкоўнаславянскай мовах. Пад яго рэдакцыяй выйшлі «Лексіконь славенаросскій, імён толькованіе» П.Бярынды (1653), «Трефологіонь» (1647) i інш. Ён быў прыхільнікам грамадскапалітычных i культурных сувязей з Рускай дзяржавай. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 Т. садзейнічаў добраахвотнай здачы Магілёва рускім войскам (1654). Памёр у час перавозу Куцеінскай друкарні ў Іверскі манастыр (пад Ноўгарадам).
Літ.: Харламович К. Малороссийское влияние на великорусскую церковную жизнь. Т. 1. Казань, 1914; Жудро Ф. Иоиль Труцевич, первый игумен кутеинских монастырей // Могилёвские епархиальные ведомости. 1891. №8—11.
Г.Я.Галенчанка .
ТЫЗЕНГАЎЗ Антон i й (1733—31.3.1785)
Палітычны i грамадскі дзеяч Вялікага княства Літоўскага, асветнік на Беларусі i ў Літве. Нарадзіўся на Гродзеншчыне. 3 1764 канюшы літоўскі, з 1765 падскарбі надворны літоўскі, староста гродзенскі. У 1765 па даручэнні караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага ён прыняў кіраўніцтва каралеўскімі эканоміямі на тэрыторыі Беларусі i Літвы. Як гродзенскі староста вырашыў упарадкаваць Гродна на ўзор сталіцы дзяржавы. Па яго ініцыятыве ў 1760—80 побач з горадам у в. Гарадніца быў пабудаваны прамысловакультурны цэнтр з 85 будынкаў рознага прызначэння, што ўтваралі 3 асобныя зоны: адміністрацыйную, вытворчую, навучальную (пазней увайшлі ў межы г. Гродна). У прадмесцях Гродна былі заснаваны i дзейнічалі фабрыкі: суконная, шаўковая, палатняная, камлотная, карункавая, панчошная, капялюшная, карэтная, шаўковых паясоў, ігральных карт, збройнай, гарбарная, а таксама
Гродна. 3 малюнка 19 ст.
завод жалезных i медных вырабаў. Аднак, як i большасць тагачасных прадпрыемствеў, працавалі яны з малым прыбыткам або нават са стратай. Значную ўвагу надаваў Т. i земляробству. Для вывучэння спосабаў павелічэння ўраджайнасці сельскагаспадарчых культур Т. накіраваў свайго аднадумца Даўнаровіча ў Англію вывучаць агратэхніку. Каб падняць узровень жывёлагадоўлі, ён закупляў пародзістыя віды жывёл. Але аграрная рэформа, праведзеная ім у Шавельскай эканоміі, грунтавалася на ўзмацненні паншчыны, што выклікала незадаволенасць сялян, a ў 1769 нават i паўстанне. 3 намерам пашырэння асветы ў краі Т. заснаваў у Гродне кадэцкі корпус, гандлёвую, землямерную, медыцынскую i інш. школы. У медыцынскай школе на сродкі Т. i падараванні Панятоўскага была створана бібліятэка спецыяльнай літаратуры. Пасля ліквідацыі гэтай школы яе кнігазбор адышоў да Галоўнай школы ў Вільні. Т. быў не толькі буйным фінансістам i адміністратарам, але даволі адукаваным i культурным чалавекам свайго часу. Заснаваўшы дзесяткі мануфактур i навучальных устаноў, ён стварыў i свой тэатр, у які запрашаў балетмайстраў, замежных артыстаў, музыкантаў, спевакоў i харэографаў, у тым ліку братоў Г. i Л. Петынеці з Неапаля. Для
падрыхтоўкі ўласных артыстаў з прыгонных сялян ён стварыў тэатральную школу. У 1772 Т. паслаў для навучання за мяжу прыдворнага капельмайстра Л.Сітанскага. Навучэнцамі ў тэатральную школу найчасцей бралі дзяцей прыгонных сялян з яго маёнткаў. Там вучні набывалі акцёрскія навыкі, вучыліся іграць на музычных інструментах. У праграму заняткаў уваходзілі танец, спевы, нотная грамата, тэорыя музыкі i кампазіцыя. Выкладаліся i агульнаадукацыйныя предметы (пісьмо, арыфметыка, французская i італьянская мовы, маляванне), а таксама рукадзелле, чыталіся лекцыі па агульным выхаванні. Школа давала даволі добрую падрыхтоўку, яе вучні выступалі ў спектаклях тэатра. Выхаванцы гэтай школы артысты .балета Е.Валінскі, Д.ПякарскаяСітанская, М.Рымінскі, спявачка М.Сітанская пазней праславіліся ў польскім тэатры. Тэатр, які пачынаўся з невялікага ансамбля інструментаў i вакалістаў, да 1778 дасягнуў высокага прафесійнага ўзроўню i стаў шматпрофільны. На яго сцэнах былі ажыццёўлены пастаноўкі оперы А.Грэты «Магніфік», камедыі П.Бамаршэ «Севільскі цырульнік» i інш. Прыдворы аркестр, т.зв. капэла Тызенгаўза, належаў да наибольших i найлепшых па прафесійным узроўні калектываў падобнага характеру ў
Вялікім княстве Літоўскім i славіўся за яго межамі. Так, у 1780 гэтая капэла была ангажыравана ў Нацыяльнальны тэатр у Варшаве. Рэпертуар капэлы ўключаў араторыі, месы, сімфоніі, розныя жанры бытавой музыкі. Пасля адстаўкі Т. тэатральная школа, балетная трупа i частка капэлы былі пераведзены ў г. Паставы.
У 1775 Т. набыў у Вільні друкарню, якой да таго валодаў М.ПачобутАдляніцкі. У гэтай друкарні выдаваліся падручнікі, календари, часопіс «Gazety Wilenskie» («Віленскія газеты»). У 1775—76 Т. арганізаваў першую друкарню ў Гродне i быў адным з яе арандатараў. Частка абсталявання была ўзята з Віленскай друкарні, астатняе закуплена ў Круляўцы (Кёнігсбергу). Першыя выданні друкарні выйшлі на пачатку 1776. Тут друкаваліся арыгінальная i перакладная літаратура, навуковыя працы, падручнікі, стараславянскія, польскія, лацінскія малітоўнікі, «Каляндар гаспадарчы», «Літоўскі веснік», афіцыйныя дакументы i інш., а таксама першае на Беларусі перыядычнае выданне, ініцыятарам якога быў Т., «Gazeta Grodzienska» («Гродненская газета»). Друкарня існавала да 1802.
Няўдалая гаспадарчая палітыка (нерэнтабельнасць многіх мануфактур), інтрыгі магнатаў, незадаволеных актыўнай дзейнасцю Т., сталі прычынай адхілення ў 1780 Т. ад кіравання эканоміяй. Апошнія гады жыцця ён правёў у Паставах.
Т. былі блізкія i зразумелыя ідэі Асветніцтва. У тэатры ён бачыў не крыніцу прыбыткаў, а сродак асветы, інструмент выпраўлення нораваў i ўсталявання роднай мовы. Свае дзеянні ён апраўдваў клопатам пра цывілізацыю тутэйшага краю. Думкі, выказаныя ім пра выхаваўчую ролю тэатра, былі сугучныя палажэнням французскіх асветнікаў, асабліва Д.Дзідро. Але ў адрозненне ад апошняга ён лічыў, што тэатр існуе толькі для прывілеяванай часткі грамадства, шырокіх колаў шляхты, а не для мяшчан, рамеснікаў, гандляроў i неадукаваных сялян. Таму яго тэатр не стаў агульнадаступным, агульнанацыянальным. Каб надаць сваім пачынанням пэўную важкасць, Т. вёў перапіску з Ж.Ж.Русо i прапаноўваў яму пераехаць у Гродна або ў Белавежскую пушчу.
Гродзенскі палац А. Тызенгаўза.
Літ.: Псторыя Беларускай ССР. Т. 1. Мн., 1972; Музыкальный театр Белоруссии. Дооктябрьский период. Мн., 1990; Гиб я н с к и й И.Г. Граф Антоний Тизенгауз и гродненские королевские мануфактуры. Пг. 1916. С. 12—15.
ТЫЛКОЎСКІ Войцех (1624—95)
Філосафтэолаг. Нарадзіўся ў Мазовіі. Скончыў езуіцкую гімназію ў Пултуску. На працягу некалькіх гадоў выкладаў у езуіцкіх калегіях, 4 гады працаваў у Ватыкане. У 1677—81 прафесар Віленскай акадэміі. Пазней кіраваў папскай семінарыяй у Вільні. Належаў да найбольш папулярных езуіцкіх пісьменнікаў таго часу. Валодаў лацінскай, іспанскай, старажытнымі грэчаскай i яўрэйскай мовамі. Напісаў шмат твораў па філасофіі, тэалогіі, прыродазнаўстве. Некаторыя з ix (на лацінскай мове) перавыдаваліся ў Парыжы, Вене, Аўгсбургу i інш. Знешне творы Т. нагадвалі універсальныя даведнікі аб сусвеце. Аднак усё, пра што пісаў Т., зводзілася да ўзвелічэння рэлігіі. Навуцы i розуму ён адводзіў толькі ролю каментарыяў да Свяшчэннага пісання. Найбуйнейшы яго твор — 9томная «Займальная філасофія», у якім разам з выкладаннем логікі, метафізікі i этыкі ёсць звесткі па гісторыі прыродазнаўства, медыцыне, тэорыі Гарвея, Кеплера i інш. вучоных. Значная частка сабраных тут прыродазнаўчых звестак была безнадзейна ўстарэлая i была звычайнай езуіцкай казуістыкай, прызначанай заблытаць чытача. Т. ўсур'ёз разважаў пра такія псеўдапраблемы, як: ці могуць дрэвы размаўляць i на якой мове, ці могуць існаваць звяры без галавы, ці можа анёл кідаць камяні з неба i інш. Падобны змест i ў іншых яго творах: «Займальная метэаралогія», «Займальная фізіка». Тым не менш яго кнігі неаднаразова перавыдаваліся, на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў былі для езуіцкіх прафесараў галоўнымі крыніцамі прыродазнаўчых ведаў. У якасці непарушнай ісціны Т. прапаноўваў чытачам сярэдневяковыя погляды на сістэму нябесных сфер, на Зямлю як цэнтр Сусвету. На яго думку, меркаванні вучоных пра будову Сусвету можна прымаць толькі ў тым выпадку, калі яны блізкія да гэтых поглядаў. Даволі прыхільна ставячыся да М.Каперніка як астранома, Т. абвяшчаў недаказанымі гіпотэзамі яго вучэнне пра рух Зямлі вакол нерухомага Сонца, як i вучэнне Пталамея аб руху Сонца i планет вакол Зямлі. Больш прымальнай гіпотэзай Т. лічыў вучэнне Ціха Браге пра рух Сонца вакол нерухомай Зямлі, а планет — вакол Сонца. Так, у сваёй кнізе «Навуковыя гутаркі, якія змяшчаюць у сабе амаль усю філасофію» (Варшава, 1692) ён сцвярджаў: «Некаторыя вучаць, што ў цэнтры сусвету знаходзіцца Сонца, а Зямля вакол яго рухаецца, але гэтае меркаванне, як процілеглае Свяшчэннаму пісанню, абвергнута царквой у 1616 годзе». Далей тлумачыць, што калі б Зямля круцілася вакол Сонца, то будынкі i людзі адляталі б ад яе, як адлятае ўсё тое, што кладуць на млынавы камень. 3 мэтай задавальнення попыту шырокіх колаў шляхты на папулярную «навуковую» літаратуру «Навуковыя гутаркі...» выдадзены ім не на лацінскай, а на польскай мове. Гэта выданне, пазбаўленае схаластычных абстракцый, уяўляла «энцыклапедыю» псеўдапраблем. Фрагменты з яе неаднаразова перадрукоўваліся ў календарах. У рэлігійнапалемічных творах Т. абгрунтоўваў i абараняў догматы рэлігіі. У кнізе «Дасканалая мудрасць, заснаваная на божым страху» (Вільня, 1743) Бога ён характарызуе як духоўнаасобную істоту, якая стварыла сусвет i кіруе ўсім, што ў ім адбываецца. Як варыянт касмалагічнага доказу быцця Бога Т. прыводзіць «лагічны» аргумент: існуючы сусвет павінен быць некім створаны. Паводле меркавання Т., Бог увасабляе найвышэйшы ўзровень усіх дасканаласцей: усемагутнасць, бязмежнасць, нязмернасць. Т. абвяргае пантэістычны пункт погляду пра тоеснасць Бога i прыроды. У гэтай кнізе спецыяльны раздзел прысвечаны абгрунтаванню несмяротнасці душы, якую пасля смерці чалавека Бог па сваім жаданні змяшчае ў рай ці ў пекла; Бог вызначае i мэту існавання чалавека, кіруе ім, але чалавеку дае свабоду ў дасягненні «нябеснай мэты». Галоўнай задачай сваіх твораў Т. лічыў навучальнасць. Мараль ён выводзіў з рэлігіі i атаясамліваў яе з «божым законам», які мае на мэце выпраўляць недасканаласць. чалавечага роду. У поглядах на гісторыю Т. прытрымліваўся правідэнцыялізму, паводле якога ўся дзейнасць людзей — гэта ажыццяўленне раней прадутледжанага «божага плана». Для Т. характэрны маралізатарскі падыход да гісторыі. Гісторыя i мінулае маюць значэнне толькі таму, што ў ix ёсць божыя прадбачанні сучаснага i будучыні. У кнізе «Крыніца дабрачыннай i палітычнай мудрасці, якая дапамагае пры застольных размовах» (Вільня, 1727), Т. палемізаваў з Н.Макіявелі, які лічыў, што празмерная рэлігійнасць шкодная, «Дысідэнцкіх абвінавачаннях» (перавыдадзена ў Вільні ў 1718) — з рэлігійнымі іншадумцамі, адстойвае прынцыпы каталіцкага веравучэння, абвінавачвае дысідэнтаў у рэлігійнай нецярпімасці, адстойвае дамаганні каталіцкай царквы на вяршэнства ў хрысціянстве i яе права сілай навязаць сваё веравучэнне. Памёр Т. ў Вільні.
Літ.: Бирало А.А. Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в. Мн., 1971. С. 29—33.
ФІЛІПОВІЧ Афанасій [1597 (?) — 15.9.1648]
Беларускі пісьменнікпубліцыст, палітычны i царкоўны дзеяч. Нарадзіўся на Брэстчыне ў сям'і рамесніка. У дзяцінстве атрымаў даволі добрую адукацыю, што пазней дало яму магчымасць працаваць хатнім настаўнікам. 3 1620 працаваў пры двары князя Льва Сапегі настаўнікам Я.Лубы, якога польскія прыдворныя колы выдавалі за рускага царэвіча. У 1627 Ф. пастрыгся ў манахі пры віленскім Святадухаўскім манастыры. Жыў у Куцеінскім (пад Оршай), Міжгорскім (пад Кіевам), Дубайскім, Купяціцкім (каля Пінска) манастырах; у 1640—43 ігумен Сімяонаўскага манастыра ў Брэсце. У 1637—38 ездзіў да расійскага цара ў Маскву. Пра мэту i вынікі свайго візіту ў Маскву напісаў спецыяльную рэляцыю, або, як потым сам назваў яе, «Гісторыю падарожжа ў Маскву». Гэта быў першы публіцыстычны твор Ф., у якім ён у своеасаблівай форме, выкарыстоўваючы арыгінальныя паэтычныя прыёмы, расказаў пра цяжкае становішча праваслаўнага насельніцтва Беларусі i Украіны ў складзе Рэчы Паспалітай. Лічачы набожнага расійскага цара Міхаіла Фёдаравіча адзінай апорай прыгнечаных праваслаўных, Ф. імкнуўся пераканаць яго ў неабходнасці ваеннага ўмяшання ў справы Рэчы Паспалітай. За актыўнае процідзеянне Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 i рэзкія выпады ў адрас караля на дзяржаўных соймах (1641 i 1643) Ф. саслалі ў Кіеў (1643). Тут у чаканні суда духоўнай кансісторыі з мэтаю свайго апраўдання Ф. напісаў тлумачальную запіску, у якой выклаў мітрапаліту Пятру Магілу прычыны, што прымусілі яго рабіць пэўныя захады ў абарону праваслаўя. Суд кансісторыі вызваліў Ф. зпад арышту i адпусціў у Брэст. У кастрычніку 1644 польскія ўлады арыштавалі Ф. як «дзяржаўнага злачынцу» па справе Я.Лубы, выхавацелем якога ён быў. Падставай для арышту паслужыла паведамленне Ф. расійскаму паслу ў Рэчы Паспалітай пра ролю, якую адводзілі Лубу польскія палітыкі. Луба, які ў той час знаходзіўся ў Маскве, быў затрыманы. Польскія ўлады ў адказ затрымалі Ф. як заложніка. Зняволены ў варшаўскай турме, ён напісаў i накіраваў каралю шэраг артыкулаў («Навіны», «Фундамент непарадку касцёла рымскага», «Рыхтаванне на суд», «Парада набожная» i інш.), у якіх з дэмакратычных пазіцый крытыкаваў палітыку Рэчы Паспалітай, царкоўных іерархаў i свецкіх магнатаў, выступаў супраць царкоўнай уніі, за саюз з Расійскай дзяржавай. Выратаванне свайго народа Ф. бачыў у адраджэнні i ўмацаванні праваслаўнай царквы. Сваё зняволенне разглядаў як палітычную акцыю i помету за нястомную барацьбу ў абарону праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай. Ён лічыў, што менавіта зза царкоўнай уніі ў краіне беспакарана парушаюцца агульнапрынятыя законы i правы як у свецкім, так i ў духоўным жыцці народа, што неаднойчы станавілася прычынай абвастрэння сацыяльных i рэлігійных супярэчнасцей. У адрозненне ад іншых антыуніяцкіх палемістаў, Ф. не закранаў супярэчлівых пытанняў царкоўнадагматычнага багаслоўя, бо добра разумеў, што польскія феадалы i каталіцкая царква пры падтрымцы некоторых праваслаўных іерархаў імкнуліся да уніфікацыі праваслаўнага i каталіцкага веравызнанняў не з рэлігійных, а выключна з палітычных меркаванняў. Яго крытыка уніяцкай i каталіцкай царквы вылівалася ў бязлітаснае выкрыццё кіруючых вярхоў шляхецкай Рэчы Паспалітай.
Нават калі Луба шчасліва вярнуўся з Масквы, Ф. не атрымаў жаданай волі. Яго накіравалі ў чарговую ссылку ў КіеваПячэрскі манастыр. На гэты раз i П.Магіла не прыслухаўся да яго тлумачэнняў. На волю Ф. выйшаў толькі ў 1647 пасля смерці мітрапаліта. Свабода яго, аднак, была кароткатэрміновая. Паводле даносу па абвінавачанні ў дапамозе казакам Б.Хмяльніцкага фанатычныя салдаты ваяводы Масальскага пасля жорсткіх катаваннях расстралялі Ф. каля в. Гершановічы пад Брэстам. У зборніку публіцыстыкі Ф. «Дыярыуш» («Дзённік», 1646) сабраны яго падарожныя i тлумачальныя запіскі, успаміны i дзённікі, аўтабіяграфічны нарыс, легенды i містычныя прывіды, пасланні i лісты, вьікрывальныя прамовы, канспектыўныя накіды асобных артыкулаў, філасофскія трактаты багаслоўскага характеру, а таксама вершы, прысвечаныя барацьбе. Ідэйная насычанасць, каларытнасць i разнастайнасць стылёвых адценняў, багацце апавядальных сродкаў, розных мастацкіх прыёмаў робяць «Дыярыуш» Ф. адным з яркіх помнікаў палемічнай публіцыстыкі 17 ст. У ім знайшлі адлюстраванне пэўныя грані гераічнай барацьбы беларускага народа за свае нацыянальныя i рэлігійныя правы, культуру, звычаі i традыцыі напярэдадні шырокага вызваленчага руху сярэдзіны 17 ст.
Тв.: Диариуш // Из истории философской и общественнополитической мысли в Белоруссии: Избр. произв. XVI — начала XIX в. Мн., 1962.
Літ.: Коршунов А.Ф. Афанасий Филипович: Жизнь и творчество. Мн., 1965.
ХРАПТОВІЧ Іаахім Ігнацый Юзаф Літавор (4.1.1729— 4.3.1812)
Грамадскі, палітычны i дзяржаўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага, прыхільнік фізіякратызму на Беларусі, публіцыст, паэт, перакладчык. Паходзіў з беларускага магнацкага роду,
прадстаўнікі якога адыгралі значную ролю ў развіцці культуры i асветы на Беларусі. Нарадзіўся ў маёнтку паблізу Навагрудка. Вучыўся ў Віленскай акадэміі. 3 1765 маршалак Галоўнага трыбунала Вялікага княства Літоўскага, узначальваў дыпламатычныя місіі ў Парыжы i Вене. Адзін ca стваральнікаў (1773) i больш за 20 гадоў член Адукацыйнай камісіі (установы па кіраўніцтве народнай асветай), загадваў дэпартаментам акадэміі i школ Вялікага княства Літоўскага. 3 1780 кіраўнік каралеўскай групоўкі магнатаў i шляхты ў Вялікім княстве Літоўскім, з 1791 міністр замежных спраў, з 1793 канцлер Вялікага княства Літоўскага. У канцы 18 ст. ён заснаваў у Варшаве «Таварыства сяброў навукі». Аўтар вершаў на польскай мове: «Гімн да прыгажосці», «Дуб i трысцінка», «Аб каханні», «Адказ Храптовіча Карпінскаму», «Храналогія роду Храптовічаў» (апублікаваны ў 1890—91), артыкула «Паэзія» (1781) i інш. У сваіх радавых маёнтках Шчорсы (Навагрудскі павет) i Вішнева (Ашмянскі павет) замяніў паншчыну чыншам. Пабудаваў у Шчорсах палац, школу, уніяцкую царкву, арганізаваў бібліятэку з архівам (150 адзінак соймавых i соймікавых актаў, каралеўскіх пісьмаў i інш.). Частку кнігазбору ён набыў у бібліяфіла Ю.Залускага (1768), частку ў рымскага кардынала І.Імперыяле. У яго бібліятэцы было больш за 10 тыс. экзэмпляраў кніг, у т.л. творы найвялікшых філосафаў, рымскіх i грэчаскіх класікаў, італьянская i французская класічная літаратура, творы па гісторыі Беларусі, Літвы i Польшчы. Бібліятэкай X. карысталіся вучоныя І.Лялевель, Ф.Малеўскі, Я. i A. Снядэцкія , бываў у ёй А.Міцкевіч , бібліятэкарамі працавалі М.Вольскі' , Я.Чачот .
У рэфарматарскай дзейнасці X. (правядзенне аграрнай рэформы) выявілася імкненне прадстаўнікоў пануючага класа да павышэння прадукцыйнасці працы сялян i адначасова да паслаблення вострых класавых супярэчнасцей. Гэтыя спробы зводзіліся да пошукаў аптымальнага варыянта вядзення маянтковай гаспадаркі ва ўмовах развіцця таварнаграшовых адносін i без карэннай ломкі прыгоннай сістэмы. Больш поўнае ўяўленне пра светапогляд X. даюць яго творы «Пра штогодняе аднаўленне краіны» i «Пра натуральнае права». У першым творы ён разглядаў праблемы палітэканоміі, у другім, поруч з прававымі праблемамі, выкладаў свае агульнафіласофскія i сацыялагічныя канцэпцыі. X. прытрымліваўся дэістычнага погляду на свет. Асэнсоўваючы грамадскае жыццё, X. адзначыў наяўнасць у ім «натуральнага парадку», які ўстанаўлівае правы i абавязкі ўсіх членаў грамадства. Для падтрымкі такого парадку ў супольным жыцці заключаюц
ца дагаворы. Чым бліжэй закон да натуральнага права, тым больш ён справядлівы. У цэнтры ўсяго знаходзіцца чалавек з яго патрэбамі, інтарэсамі.
правамі i абавязкамі. Паколькі задавальненне патрэб чалавека магчыма толькі ў грамадстве, то кожны павінен лічыцца з патрэбамі іншых членаў грамадства. Але людзі значна адрозніваюцца адзін ад аднаго сваім маёмасным становішчам. I тым не менш, як вынікае з натуральнага парадку рэчаў, кожны павінен працаваць на тым месцы, якое яму натуральна наканавана, не імкнучыся пранікнуць у закрытую для яго сферу. Нягледзячы на класавую абмежаванасць поглядаў X., у яго вучэнні ёсць прагрэсіўныя моменты. Маральны парадак ён ставіць у залежнасць ад фізічнага парадку прыроды. Маральныя законы цалкам адпавядаюць таму, што карысна i неабходна чалавеку ў яго жыцці. Так, «дзеці павінны паважаць бацькоў, бацькі павінны гадаваць дзяцей — гэта вынікае з маральнага парадку, які адпавядае фізічнаму парадку прыроды i, зусім відавочна, карысны роду людскому». Фізіякраты, да ix належаў i X., грамадства разглядалі як натуральны арганізм, што складае частку прыроды, у якую ўваходзяць чалавек i яго маральныя прынцыпы. Калі ж чалавек вырваны з заканамернай сувязі прыроды (не мае свабоды ці бяспекі або пазбаўлены ўласнасці), ён становіцца ізгоем, бескарысным для сябе i грамадства. «Якія ж ён можа мець абавязкі, не маючы правоў? Ці заставіш яго працаваць? Дык яго самыя карысныя здольнасці розуму, кемлівасць не падпарадкоўваюцца прымусу». Гэта канцэпцыя дае права сцвярджаць, што X. лічыў чалавека i яго здольнасці (перш за ўсё разумовыя) галоўным элементам вытворчасці. Сваімі гаспадарчымі рэформамі i вызваленнем сялян ад прыгоннай залежнасці X. абгрунтоўваў магчымасць здзяйснення расшыранага ўзнаўлення. Ен верыў, што пры належнай арганізацыі грамадскага жыцця ў адпаведнасці з патрабаваннямі «натуральнага права» ўзнікае магчымасць стварэння пастаянна растучай забяспечанасці i асветы для ўсіх. Гэта быў асветніцкі гуманізм i адначасова утапізм. Гуманізм X. праяўляўся ў павазе да асобы' селяніна, прызнанні яго натуральных правоў, ва ўвазе да творчасці народа. Сацыяльныя тэорыі i дзейнасць X. атрымалі прызнанне i падтрымку. Ураджэнка Навагрудчыны паэтэса Т.Глінская дала высокую (з пункту погляду абстрактнага гуманізму) ацэнку рэформе X. ў паэме «Шчорсы».
Тв.: Prawo natury. Warszawa, 1814.
Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (До 1917 г.). Мн., 1973. С. 216—218.
Э.К.Дарашэвіч
ЦАДРОЎСКІ Ян Янавіч [3.3.1617—82(7)]
Грамадскі дзеяч, пісьменнікмемуарыст. Нарадзіўся ў в. Пагост Салігорскага рна. Вучыўся ў Крулявецкім універсітэце (Прусія), з 1636 слухач Ягелонскага універсітэта ў Кракаве. 3 1637 на службе ў Б.Радзівіла, з якім у 1638—39 падарожнічаў па Германіі, Галандыі, Даніі, Францыі, Англіі. Пісаў на польскай мове. Аўтар мемуараў (без назвы), упершыню апублікаваных на рускай мове ў часопісе «Временник императорского Московского общества истории и древностей российских» (1855). Мемуары складаюцца з 2 частак. У 1й з ix занатаваны сціслыя біяграфічныя звесткі, адлюстраваны гістарычныя i грамадскія падзеі, апісаны дыпламатычныя даручэнні ў час рускапольскай вайны 1654—67, голад 1656 на Міншчыне, расправа католікаў над віленскімі кальвіністамі 1682. Другая частка мемуараў складаецца ў асноўным з мартыралога, дзе прыведзены звесткі пра родных i знаёмых людзей. У цэнтры твора — выключна свецкія падзеі. Аўтар заклікае да верацярпімасці, услаўляе зямное жыццё чалавека.
Тв.: У кн.: Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. Мн., 1983. С. 23—30, 123—153; Успаміны // Беларуская літаратура. Мн., 1977. А.Ф.Коршунаў.
ЦЯЦЕРСКІ Міхал (? — 12.9.1797)
Беларускі i польскі драматург, педагог. Доўгі час выкладаў рыторыку ў Забельскім дамініканскім калегіуме (цяпер Верхнядзвінскі раён). Тут ён разам з К.Марашэўскім i І.Юрэвічам стварыў школьны тэатр. Пісаў для гэтага тэатра трагедыі i камедыі, перарабіў камедыю Мальера «Лекар паняволі» («Доктар па прымусу», 1787): увёў у яе арыгінальныя вобразы беларускіх сялян Апанаса i Хведара, напоўніў мальераўскі сюжэт мясцовым беларускім каларытам. Ён аўтар трагедый «Сапар» (1788) i «Фемістокл» (1790), камедый «Шлюб, пастаўлены дагары нагамі штучкамі арлекіна» i «Камедыя» (1790—91), празаічнай часткі тэксту камічнай оперы «Апалонзаканадаўца, або Рэфармаваны Парнас» (1789). Паводле законаў класіцызму ў трагедыях дзейнічалі людзі высокага паходжання — каралі, князі, палкаводцы. Ha ix прыкладзе аўтар імкнуўся даць маладому пакаленню ўзоры пераймання, садзейнічаў выхаванню грамадзянскасці, патрыятызму, высокай маральнасці. 3 асветніцкіх пазіцый аўтар асуджаў у ix дэспатызм, сцвярджаў роўнае права ўсіх людзей на валоданне багаццямі прыроды, праслаўляў свецкія веды i чалавечыя дабрачыннасці. У камедыях ён высмейваў маральныя заганы беларускіх i польскіх федалаў, ix сквапнасць i інтэлектуальнае ўбоства.
Літ.: М а л ь д з i с А.І. Ha скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980. С. 320— 324.
ШАДУРСКІ Станіслаў (1726—89)
Філосаф. Нарадзіўся непадалёку ад Дзвінска (цяпер Даўгаўпілс, Латвія). Адукацыю атрымаў у езуіцкіх калегіумах Вільні i Оршы. Тры гады выкладаў грэчаскую i лацінскую мовы ў Вільні i Варшаве. У 1752 паступіў у Віленскі універсітэт i неўзабаве накіраваны працягваць адукацыю ў Парыж. Тут, у калегіуме Людовіка Вялікага, 4 гады вывучаў філасофію, прыродазнаўства i матэматыку, наведваў лекцыі прафесара фізікі i натуральней гісторыі, члена французскай акадэміі навук І.А.Ноля, на якіх апошні дэманстраваў свае доследы па вывучэнні электрычнасці. Вярнуўшыся на радзіму, Ш. з 1757 выкладаў філасофію ў Варшаўскім шляхецкім калегіуме, a ў 1759—62 быў прафесарам філасофіі Навагрудскага калегіума. У гэты перыяд ён напісаў i апублікаваў усе свае філасофскія творы, прычым найболып значныя — у Навагрудку. Сярод ix «Прынцыпы філасофіі мыслення i адчуванняў» (1758), «Зачаткі разважанняў у розных дыялогах, а таксама практыкаванняў па логіцы, этыцы i метафізіцы» (1760), «Філасофскія азначэнні агульнай фізікі, выказаныя публічна аўтарам» (1761), «Фізіка, або Філасофія прыроды» (не апублікавана). У 1762—65 Ш. займаў пасаду прыдворнага капелана. Потым да 1771 выкладаў філасофію ў Вільні, Гродне, Браневе, пасля чаго яго выкладчыцкая i навуковая дзейнасць па невядомых прычыных спынілася. У 1773 Ш. выйшаў з ордэна езуітаў.
Ш. — найболып вядомы прадстаўнік натурфіласофіі 2й паловы 18 ст. Ён арыентаваўся на навуковыя дасягненні прыродазнаўства, прызнаваў прагрэсіўныя тагачасныя вучэнні i канцэпцыі. У яго тэарэтычнай спадчыне адлюстраваўся працэс распаду схаластычнай філасофіі i станаўлення філасофскай i прыродазнаўчай думкі Новага часу. У фармальнай логіцы, напрыклад, ён разглядаў 3 традыцыйныя для схаластыкі аперацыі розуму — паняцце, суджэнне i вывад, а таксама некаторыя пытанні распрацаванай Арыстоцелем лагічнай тэорыі дэдуктыўнага разважання (сілагістыкі), семантыкі i аналогіі выказванняў. Паводле Ш., у тэорыі пазнання неабходна гарманічна спалучаць рацыяналізм i эмпірызм, а асноўным крытэрыем ісціны павінна быць відавочнасць, не адмаўляючы пры гэтым значэння гістарычнага сведчання, веры i думкі. Разам з метафізікай, фізічнай i маральнай ісцінамі, традыцыйнымі для схаластыкі, ён прапанаваў увесці некаторыя дадатковыя азначэнні, у прыватнасці, паняцце аналагічнай ісціны. У цэлым лагічныя погляды Ш. знаходзіліся на стыку схаластычнай логікі i логікі Новага часу, уплыў якой выяўляўся ў зацікаўленасці мысліцелятэарэтыка пазнавальнымі праблемамі, у болыпай даступнасці зместу i больш простай манеры выкладання. У псіхалогіі пры тлумачэнні ўзаемадзеяння душы i цела ён звяртаўся да «сістэмы фізічных уздзеянняў», спрабаваў вылучыць фізічныя асновы «душы», тым самым атаясамліваючы яе з мозгам. Чалавек у яго працах уяўляецца ў якасці псіхафізічнага быцця, спалучэння матэрыі i духу. Паводле Ш., цела i душа ўзаемазалежныя i ўдзельнічаюць адно на адно. Як i іншыя тагачасныя філосафы, ён лічыў, што нашы адчуванні i ix змест пэўным чынам звязаны са станам успрымаемых аб'ектаў i не з'яўляюцца ix абсалютным адлюстраваннем.
Найбольшы ўплыў на творчасць Ш. зрабілі вучэнне i светапоглядная сістэма Р.Дэкарта. 3 ім Ш. разыходзіўся толькі ў некаторых прыватных питаниях, затое падзяляў асноўныя прынцыпы такіх частак яго філасофіі, як матэрыялістычная фізіка, ідэалістычная i дуалістычная метафізіка. Гэта знайшло адлюстраванне ў надрукаванай у Навагрудку яго працы «Філасофскія азначэнні агульнай фізікі». У адпаведнасці з канцэпцыяй Ш., «агульная фізіка» павінна займацца тым, што з'яўляецца агульным i ўласцівым усім відам матэрыяльнай рэчаіснасці, вывучаць сутнасць матэрыі i законаў, якія кіруюць ёю, «прыватная фізіка» — вывучэннем асобных кампанентаў i з'яў матэрыяльнага свету, абапіраючыся галоўным чынам на вопыт i эксперымент. Паводле Ш., фізіка павінна абапірацца на розум, паказанні органаў пачуццяў i эксперыментальныя даныя. Яна «займаецца тым, што не падмяняе розум доследам, а дослед не ўводзіцца ў зман розумам»; аб'ектам яе даследаванняў з'яўляецца ўся матэрыяльная рэчаіснасць, таму фізіка i падзяляецца на шэраг навук: аб небе — ураналогія, атмасферы — аэралогія, зямлі — геалогія, целе — саматалогія. Апошняя навука падрабязна выкладзена ў яго «Філасофскіх азначэннях».
Разглядаючы філасофскія i навуковыя сістэмы розных часоў, Ш. надзвычай крытычна ставіўся да схаластыкі. Не зусім задавальнялі яго i некаторыя філасофскія сістэмы Новага часу. «Мы, — пісаў ён, — належым да школы філосафаўэклектыкаў, таму што не прытрымліваемся ніводнай з цэласных сістэм. Сістэма Ньютана не ўяўляецца нам прымальнай, пакуль яе прыхільнікі больш ясна не растлумачаць сваю славутую сілу прыцягнення, не задавальняе нас разгляд непадзельных атамаў эпікурэйцамі з ix найдраб
нейшымі пылінкамі. Не можам мы легка пагадзіцца i з усім, што пастуліравана самім Картэзіем. Да канца не разумеем мы сутнасць манад Лейбніца i тое, чаму яны ўтвараюцца самі з сябе i якім чынам гэтая майстэрня свету будуецца. Ад перыпатэтычнай сістэмы, якая аперыруе абсалютнымі выпадковасцямі, таемнымі якасцямі, бояззю пустаты i матэрыяльнымі субстанцыяльнымі формамі (якія, аднак, не з'яўляюцца матэрыяй), мы адышлі даўно i адрозніваемся ад яе, як неба ад зямлі. У гэтай частцы філасофіі (фізіцы) мы не прытрымліваемся ix сістэмы, таму што фізічныя з'явы яны тлумачаць хутчэй метафізічна, чым натуральным спосабам». 3 гэтага праграмнага выказвання Ш. вынікае, што ён быў прыхільнікам эклектычнай філасофіі, якая існавала на Беларусі i пасля разлажэння схаластычнай філасофіі як гістарычна непазбежнага этапу ў развіцці духоўнай культуры, асэнсавання аб'ектыўнай неабходнасці сацыяльных пераўтварэнняў i рэформ. Зыходзячы з гэтага, Ш. лічыў магчымым карыстацца розным! філасофскімі сістэмамі, запазычваючы з ix толькі тое, што ўяўлялася яму дакладным i не выклікала сумнення. Ён не падзяляў матэрыялістычны атамізм Эпікура i ідэалістычную інтэрпрэтацыю атамізму ў вучэнні Г.Лейбніца аб манадах. Ш. адзначаў таксама розныя недахопы ў сістэмах Ньютана, Гасендзі i інш. У сваім адмоўным стаўленні да схаластыкі Ш. быў аднадушны з заснавальнікамі новей заходнееўрапейскай філасофіі Ф.Бэканам i Р.Дэкартам. Крытыкуючы славесную вучонасць схаластыкі i яе рабскую залежнасць ад аўтарытэтаў, Ш. падкрэсліваў факты ігнаравання ёю доследнага вывучэння прыроды: «Жангліруюць словамі, а не філасофствуюць тыя філосафы, якія, не звяртаючыся да самой прыроды, займаюцца сухімі i плённымі разважаннямі i вырашаюць праблемы пачуццёвага свету выключна метафізічнымі спосабамі; з другога боку, належыць назваць рамеснікамі ў фізіцы тых, хто, аперыруючы звесткамі пра з'явы прыроды, узятымі з навуковых сачыненняў, прымхліва i занадта легка давярае гэтым звесткам, не хоча ні сам ix даследаваць, ні іншым праз дослед прапанаваць, а таксама зводзіць ix да адзіных законаў прыроды». Ш. падзяляў пункт погляду Р.Дэкарта пра існаванне дзвюх субстанцый — матэрыяльнай i духоўнай. Дуалізм у вырашэнні праблемы суадносін матэрыі i свядомасці вызначылі яго адмоўныя адносіны да сенсуалізму Д.Лока. Ш. лічыў памылковым вучэнне Лока аб сувязі душы чалавека з яго целам. Адначасова ён спрабаваў аб'яднаць вучэнне Р.Дэкарта аб прыроджаных ідэях са схаластычным палажэннем аб інтэлектуальным пазнанні. Спецыяльна спыняўся Ш. на доказах існавання Бога, выступаў супраць атэізму i пантэізму i ў гэтай сувязі падрабязна разглядаў погляды Б.Спінозы, Д.Берклі i інш. філосафаў. Асаблівай увагі заслугоўваюць яго рацыянальнаэмпірычны погляд на прыродазнаўства, спроба вытлумачыць рэлігійныя догматы з дапамогай законаў механікі, выкладанне законаў дынамікі, статыкі, оптыкі i інш. Філасофія Ш., якую ён сам называў «філасофіяй розуму i адчування», з'яўляецца значным укладам у развіццё навуковай i грамадскай думкі Беларуси Літвы i Польшчы.
Тв.: Философские положения по общей физике // Памятники философской мысли
Белоруссии XVII — первой половины XVIII в. Мн., 1991.
Літ.: Бирало А.А. Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в. Мн., 1971; Цукерман А.Я. Философская мысль в Белоруссии середины XVIII века. Мн., 1980; Bednazski S. Upadek i odrodzenie szkol jezuickich w Polsce. Krakow, 1933.
ШЧАВІНСКІ (1577—1671)
Дзяржаўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага. Быў маршалкам сойма ў 1616. У тым жа годзе стаў ваяводам берасцейскакуяўскім. Вядомы сваім красамоўствам. Апрача прамоў на соймах надрукаваў «Прамову на пахаванне Андрэя Баболі» (Вільня, 1629).
ШЧУРАЎСКІ Тыматэвуш (1740—1812)
Місіянер i прапаведнік базыльянскага ордэна. Паходзіў з Валыні. Быў прапаведнікам, потым настаяцелем базыльянскага манастыра ў Вільні. У 1792 заснаваў новы жаночы манаскі ордэн ва уніяцкім манастыры, манашак якога называў ёзафаткамі. Пісаў духоўныя вершы, якія доўгі час спявалі па ўсім Палессі. Аўтар вершаванага дыялога, твораў «Знак блаславення апостальскай навукі» (Вільня, 1780—83), «Вельская місія» (Супрасль, 1792).
ЮРЭВІЧ Ігнат
Драматург, педагог, асветнік 2й паловы 18 ст. Біяграфічных звестак.у т.л. пра час i месца нараджэння, не захавалася. Вядома толькі, што ў 1780я гады ён жыў на Полаччыне i працаваў выкладчыкам у Забельскім дамініканскім калегіуме, які ў той час быў значным цэнтрам літаратурнатэатральнага жыцця краю. Пры калегіуме дзейнічаў школьны тэатр, рэпертуар якога вызначаўся выключнай разнастайнасцю (ставіліся трагедыі, камедыі, аперэты i інш.). У ліку напісаных для тэатра выкладчыкамі калегіума класічных трагедий i камедый на антычныя тэмы былі трагедыя «Крэз» (1789) i камедыя «Пышнагельскі», аўтарам якіх з'яўляецца Ю. У гэтых творах адчуваецца ўплыў на яго асветніцкіх ідэй.
Зыходзячы з прац Герадота, Ю. у трагедыі «Крэз» паказаў бессэнсоўнасць вайны паміж персідскім царом Крэзам i лідыйскім царом Кірам, услаўляў мірнае вырашэнне міждзяржаўных канфліктаў. У камедыі «Пышнагельскі» аўтар выкрываў п'янства, марнатраўства, маральнае ўбоства мясцовай шляхты. Свае творы Ю. пісаў на польскай мове, але яна насычана беларусізмамі. Творы Ю. зберагаюцца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літвы.
Літ.: М а л ь д з i с А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980. С. 322, 324—326.