Румянцаў

Мікалай Пятровіч

[3(14).4.1754—3(15). 1.1826]

Граф; расійскі дзяржаўны дзеяч, дыпламат, мецэнат, калекцыянер. Нарадзіўся ў Пецярбургу ў сям'i фельд­маршала П. А. Румянцева Задунайскага. Атрымаў добрую дамашнюю адукацыю, слухаў лекцыі па гісторыі i пра

Гомельскі палац. 3 малюнка 19 ст.

ве ў Лейдэнскім універсітэце (1774). 3 1776 служыў пры двары, быў старшынёй Дзяржаўнага Савета (1810—12), міністрам замежных спраў (1808—14), канцлерам (1809). Да пачатку Айчыннай вайны 1812 лідэр «французскай» партыі — прыхільнік цеснага збліжэння Расіі з Францыяй. Пасля вайны з Напалеонам ад палітычнай дзейнасці адышоў (з 1814 у адстаўцы) i пераключыў сваю велізарную энергію i здольнасці, падмацаваныя незлічоным багаццем, на арганізацыю i падтрымку навуковай дзейнасці, займаўся мецэнацтвам. Р. — своеасаблівая з'ява ў гісторыі расійскай навукі. Жывучы ў беларускім Гомелі, які належаў яму, ён збіраў рукапісныя i старадрукаваныя кнігі, дакументы i матэрыялы па гісторыі Расіі (у тым ліку ў архівах Беларусі, Літвы, Полыпчы, Германіі, Італіі, Францыі, Швецыі i ішн.), згуртаваў i матэрыяльна падтрымаў дзейнасць вучоных, аб'яднаў многіх з ix у т. зв. Румянцаўскі гурток, куды ўваходзілі такія вядомыя гісторыкі, археографы i моваведы, як Е.Балхавіцінаў, А.Х.Вастокаў, К.Ф.Калайдовіч, П.І.Кепен, І.М.Лабойка, П.М.Строеў, А.П.Ярмолаў, І.І.Грыгаровіч (апошні на сродкі Р. вучыўся ў 1815—19 у Пецярбургскай духоўнай акадэміі) i інш. 3 гэтым гуртком супрацоўнічала шмат славянскіх вучоных іншых краін (Бантке, І.Даніловіч, Й.Даброўскі, В.Караджыч, І.Лялевель, С.Ліндэ i інш.). Пры яго падтрымцы члены гуртка адкрылі многія помнікі славянскай гісторыі i літаратуры, прааналізавалі ix i зрабілі палеаграфічнае апісанне, чым заклалі пачатак навуковаму славяназнаўству. Р. знаходзіўся ў цэнтры навуковавыдавецкіх пачынаў i быў ініцыятарам многіх з ix. У 1811 ён заснаваў Камісію па друкаванні дзяржаўных грамат i дагавораў, удзельнічаў у выданні (на свае сродкі) такіх важных прац, як «Збор дзяржаўных грамат i дагавораў» (ч. 1—4, 1813—28), «Помнікі расійскай славеснасці XII ст....» (1821), «Беларускі архіў старажытных грамат» (1824). Сярод шматлікіх прац, выдадзеных на яго сродкі, «Збор славянскіх помнікаў, якія знаходзяцца паза межамі Расіі» П.І.Кепена (1827), «Іаан, экзарх балгарскі» К.Ф.Калайдовіча (1824), «Старажытныя расійскія вершы, сабраныя Кіршай Данілавым» (2е выд., 1818). Р. вёў перагаворы з І.Лялевелем пра выданне яго твораў па гісторыі Полынчы, з І.Даніловічам пра выданне беларускалітоўскіх летапісаў i Судзебніка Казіміра IV, выяўленых у Гомелі; планаваў выдаць сербскую хроніку архіепіскапа Данііла, зборнік «Расійская дыпламатыка. Польскія i літоўскія крыніцы», «Ізборнік Святаслава», «Астрамірава Евангелле» i інш. Па яго даручэнні аналізаваліся мова, побыт i звычаі кашубаў i сербскія граматы. Па яго прапанове І.І.Грыгаровіч напісаў свой першы твор «Беларуская іерархія» (напісаны ў 1824, упершыню надрукаваны ў 1992), пазней распачаў працу над слоўнікам беларускай мовы.

3 дапамогай вучоных ім сабрана надзвычай багатая бібліятэка рэдкіх кніг, унікальная калекцыя рукапісаў, этнаграфічных i нумізматычных матэрыялаў. Пасля смерці Р. гэтыя скарбы, у т.л. з Гомельскага палаца, склалі аснову Румянцаўскага музея, адкрытага ў Пецярбургу. У 1861 яны перевезены ў Маскву i сталі асновай «Маскоўскага публічнага музеума» (у 1921—27 расфарміраваны, калекцыі перададзены іншым музеям i карцінным галерэям

Герб М.П.Румянцава.

Масквы). У 1826 з кніжнага фонду гэтага музея заснавана бібліятэка, якая ў 1925 паслужыла базай для стварэння Дзяржаўнай бібліятэкі імя Леніна. Р. быў ганаровым членам многіх акадэмій, навуковых таварыстваў, універсітэтаў. Яго дзейнасць паклала пачатак традыцыі цеснага супрацоўніцтва славянскіх вучоных, што спрыяла развіццю славяназнаўства.

Старонка Румянцаўскага летапісу.

Л/т.: С о ф и н о в П. Г. Из истории рус­ской дореволюционной археографии. М., 1957; Кочубинский А.А. Начальные годы русского славяноведения. Одесса, 1887—88; У л а щ и к Н.Н. Очерки по ар­хеографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. М., 1973; Попов Б.С. Польский учёный и революционер Иохим Лелевель. М., 1974.

І.П.Хаўратовіч.

РУСЕЦКАЯ Саламея Рэгіна (1718—пасля 1760)

Лекарка, асветніца. Нарадзілася на Навагрудчыне ў сям'і мешчаніна Яўхіма Русецкага. 14гадовую дзяўчыну ў 1731 аддалі замуж за лекаранемца Якуба Хальпіра, i маладажоны адразу накіраваліся ў Стамбул, дзе Хальпір распачаў лекарскую дзейнасць. Саламея зацікавілася заняткамі мужа i неўзабаве пачала яму дапамагаць. Яна вызначалася назіральнасцю, розумам i здольнасцямі, таму даволі хутка авалодала метадамі лячэння i пачала практыкаваць самастойна. Знаёмы іракскі лекар раскрыў ёй спосабы i сродкі лячэння хвароб вачэй. Праз пэўны час яна набралася столькі ведаў i вопыту, што атрымала афіцыйна дазвол на лекарскую дзейнасць. Паводле мусульманскіх звычаяў мужчына, нават лекар, не меў права наведваць гарэм, а прававерныя мусульманкі не мелі права лячыць мужчын. Хрысціянка ж Р. магла практыкаваць i сярод мужчын, i сярод жанчын, i тэта спрыяла яе папулярнасці. Неўзабаве яна з мужам выехала ў Боснію. Па дарозе спынялася ў розных гарадах i лячыла дзяцей. Слуга Хальпіра, італьянец, навучыў Р. асновам лацінскай мовы, i яна змагла выпісваць рэцэпты. Набытыя кнігі па медыцыне i фармакалогіі

Стамбул. Мячэць Султана Супеймана. Гравюра 18 ст.

Запіскі Саламеі Русецкай (Стамбул, 1760). Тытульны ліст.

дапамагалі ёй пастаянна ўдасканальваць свае веды. Пасля заўчаснай смерці мужа Р. атрымала ў спадчыну даволі значныя сродкі, якія яна расходавала ў асноўным на вандроўкі i справы міласэрнасці, у т.л. на выкуп палонных салдат. Сярод самых імянітых пацыентаў лекаркі ў гэты час быў трансільванскі князь Іожаф Ракачы, галоўны прэтэндэнт на венгерскі прастол. У якасці лекаркі яе запрасілі Радзівіл Міхал Рыбанька i яго жонка Уршуля. У Расіі імператрыца Ганна Іаанаўна наблізіла Р. да сябе, прыняла яе ў штат прыдворнай абслугі. Пэўны час Р. практыкавала ў Вене, лячыла членаў турэцкага пасольства. Апошняе вядомае месца яе лекарскай дзейнасці — Стамбул, з якога i пачыналася яе медыцынская кар'ера. На гэты раз сярод яе пацыентаў былі турэцкія саноўнікі, сёстры султана i жанчыны яго гарэма. У 1760 ca Стамбула Р. накіравалася паломніцай у Святую Зямлю. У яе планы ўваходзіла наведанне Палесціны i Егіпта. Далейшы лёс невядомы.

Стамбул. Мячэць Султа­на Ахмеда. Гравюра 18 ст.

Стамбул. Уваходная брама ў сераль.

Пасля сябе Р. пакінула надзвычай цікавы ўзор эпісталярнай спадчыны — дзённіккнігу «Авантуры майго жыцця» (на польскай мове), падрыхтаваную для друку. У ім — успаміны i ўласныя разважанні наконт тагачасных падзей, цікавыя замалёўкіпартрэты людзей, якія сустракаліся ў час яе вандровак па краінах Захаду i Усходу. Шмат месца ў кнізе адведзена апісанню побыту i нораваў розных народаў, выкладзены метады лячэння розных хвароб. Лекарка шмат у чым апіралася на здабыткі народней медыцыны, распаўсюджвала вучэнне пра гігіену i фізічнае выхаванне. Усё тэта ў сукупнасці з дасягненнямі фармакалогіі i хірургіі таго часу стварала бездакорную сістэму, у адпаведнасці з якой працавала Р. — «доктар медыцыны i акулістыкі», як яна сама сябе на­зывала.

Тв.: Авантуры майго жыцця: Раман. Мн., 1993.

Літ.: Грыцкевіч В.П. Адысея наваградскай лекаркі: Саламея Русецкая. Мн. 1989. М.К.Багадзяж.

РУЦКІ Іосіф Вельямін (1573 ці 1574—5.2.1637)

Пісьменнікпалеміст, царкоўнапалітычны дзеяч, уніяцкі мітрапаліт. Нарадзіўся ў в. Рута Навагрудскага ваяводства (цяпер в. Рутка ў Навагрудскім раёне) у шляхецкай пратэстанцкай сям'і, якой належала в. Рута. Па традыцыі ад назвы мясцовасці i пайшло яго црозвішча Руцкі. Пры хрышчэнні названы Янам. Паводле меркавання некаторых вучоных, яго продкам быў рускі дваранін Вельямінаў (або Веньямін), які ці то трапіў у палон ці быў перабежчыкам, але апынуўся ў Вялікім княстве Літоўскім; яго маці — Багуміла з Корсакаў. Пачатковую адукацыю Р. атрымаў у Навагрудку, потым скончыў Віленскую кальвінісцкую школу. У сталіцы зблізіўся з езуітамі, наведваў ix дыспуты, якія зрабілі на яго вялікі ўплыў. У выніку стаў схіляцца да каталіцтва. У 1590 памёр яго бацька Фелікс Вельямін. Нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, насуперак волі маці здольны юнак вырашыў працягваць вучобу далей i выехаў за мяжу. Напачатку вучыўся ў Карлавым універсітэце ў Празе, дзе канчаткова перайшоў у каталіцкую веру. Працягваў вучобу ў Вюрцбургскім універсітэце (Баварыя) i атрымаў там сту­пень доктара філасофіі. У 1599 (паводле іншых звестак у 1600) пехатой выправіўся ў Рым, дзе па настойлівай рэкамендацыі ордэна езуітаў i самога папы рымскага перайшоў у праваслаўе i паступіў у грэчаскую калегію, якая рыхтавала высокаадукаваных уніяцкіх місіянераў для праваслаўнага Усходу, будучых іерархаў уніяцкай царквы. У гэтай школе апрача тэалогіі i іншых багаслоўскіх дысцыплін грунтоўна вывучаліся грэчаская i лацінская мовы, антычная філасофія i літаратура. Паспяхова скончыўшы калегію, у 1603 пакінуў Рым i вярнуўся на радзіму. У Вільні зблізіўся з мітрапалітам Іпаціем Пацеем, які стаў схіляць Р. да пастрыжэння ў манахі базыльянскага ордэна. Неўзабаве ў сталіцу Вялікага княства Літоўскага прыехаў член ордэна кармелітаў босых Павел Шыман, якога папа рымскі пасылаў у Персію для арганізацыі лігі супраць варожых каталіцызму туркаў. Шлях папскага пасланца ляжаў праз Маскву. Р. ахвотна згадзіўся паехаць з ім як перакладчык i праваднік. Калі яны прыехалі ў Мас­кву, там на царскім троне быў польскалітоўскі стаўленік Ілжэдзмітрый, які ў Персію ix не пусціў, a загадаў вярнуцца назад. Восенню 1607, не без уплыву І.Пацея i Іасафата Кунцэвіча, Р. стаў манахам Святатроіцкага манастыра ў Вільні, неўзабаве быў пасвечаны ў сан дзяка, а затым прэсвітэра. Калі ж архімандрыт віленскага Святатроіцкага манастыра Самуіл Санчыла адмовіўся прыняць царкоўную унію, І.Пацей захапіў гэты манастыр i прызначыў на яго месца Р., маючы намер зрабіць яго сваім суфраганам (намеснікам). 3 таго часу пачалося цеснае супрацоўніцтва І.Пацея з Р., перад якім мітрапаліт адкрыў шырокае поле царкоўнапалітычнай i грамадскай

дзейнасці. Надзелены паўнамоцтвамі намесніка, іераманах Р. атрымаў ши­рокую ўладу над усімі духоўнымі асобамі віленскай мітрапалітавай епархіі. Ён судзіў i караў, ажыццяўляў духоўную ўладу i карыстаўся даходамі са значнай тэрыторыі дзяржавы. Па хадайніцтве Пацея, які бачыў у Р. свайго надзейнага памочніка ў агульным кіраўніцтве уніяцкай царквой, кароль Жыгімонт III Ваза 16.6.1612 даў яму прывілей на епіскапства Галіцкае. Тады ж мітрапаліт пасвяціў Р. на гэту кафедру i дадаткова аддаў яму ў Навагрудскім пав. Лаўрышаўскі мана­стыр, якім раней валодаў сам. 3 таго часу Р. стаў фактычна правай рукой I.Пацея, яго галоўным пераемнікам на пасадзе уніяцкага мітрапаліта. Пасля смерці Пацея прывілеем ад 8.7.1613 кароль прызначыў на яго месца Р., які прыняў кіраўніцтва мітраполіяй толькі 14.6.1614, а 18 ліпеня зацверджаны на гэтай пасадзе папам рымскім Паўлам V. Хоць мітраполія па традыцыі яшчэ называлася Кіеўскай, аднак фактычна яе сталіцай была Вільня, a другім цэнтрам — г. Навагрудак, дзе яшчэ з часоў Грыгорыя Цамблака размяшчалася рэзідэнцыя праваслаўных мітрапалітаў Вялікага княства Літоўскага. Стаўшы уніяцкім мітрапалітам, Р. разгарнуў бурную дзейнасць па ажыццяўленні сваіх ідэй, якія выношваў яшчэ ў Рыме i пасля выклаў у спецыяльным трактаце «Разважанні нейкага русіна аб выпраўленні ладу грэчаскага абраду» (1605). Ён марыў пра пашырэнне уніі па ўсім праваслаўным Усходзе i з гэ­тай мэтай нават ездзіў у 1615—16 у Маскву, а таксама спрабаваў узмацніць уніяцкі ўплыў у Кіеве. Бачачы агульны заняпад праваслаўнай царквы ў Вялікім княстве Літоўскім, быў апантаны ідэяй яе ўнутранай перабудовы, удасканалення i адраджэння на прынцыпах уніяцтва. 3 мэтаю падрыхтоўкі i выхавання патрэбных кадраў ён накіраваў сваю дзейнасць на развіццё школьнай справы, рэарганізацыю i ўмацаванне інстытута манаства. У 1607 Р. заснаваў у Вільні першую базыльянскую школу (духоўную семінарыю) i потым прыкладаў вялікія намаганні, каб пашырыць сетку такіх школ у краі. У ix выкладалі i «рускую» (беларускую) мову. Другой важнай справай, якой ён аддаў шмат сіл, было стварэнне ў Вялікім княстве Літоўскім ордэна Св. Базыля (Васіля Вялікага). Арганізацыйна ордэн аформлены ў 1617 на 1й кангрэгацыі ў Навагрудку, а канчаткова створаны ў 1623, яго першым генералам абраны сам Р. 3 цягам часу ордэн утварыў на Беларусі i ў Літве разгалінаваную сетку сваіх манастыроў. Базыльянскі ордэн i школы ствараліся шмат у чым на ўзор школ i ордэна езуітаў, з якімі мітрапаліт спачатку супрацоўнічаў, а пасля ставіўся да ix больш стрымана, як да сапернікаў. Базыльянскі ордэн будаваўся i функцыяніраваў на прынцыпах самакіравання, імкнуўся быць незалеж­ным ад свецкіх улад, белага духавенства i ўсіх вернікаў. Яго школу прайшлі не толькі іерархі уніяцкай царквы, але i нямала дзеячаў культуры, навукі, літаратуры Беларусі i Украіны эпохі барока, у т.л. Сімяон Полацкі. Ролю базыльянскага ордэна ў гісторыі уніяцкай царквы ў Вялікім княстве Літоўскім справядліва параўноўвалі з роляй ордэна езуітаў ва ўмацаванні ў гэтай дзяржаве ідэй каталіцызму.

Р. вядомы i як пісьменнікпубліцыст, ён напісаў шэраг лістоў, пасланняў i палемічных твораў на беларускай i польскай мовах. Сярод ix «Двайная віна» (1621), «Экзамен абароны» (1622) i інш., якія сёння маюць гістарычнае значэнне як крыніцы пазнання эпохі. Складзены ім у канцы жыцця на лацінскай мове запавет быў выдадзены ў Кракаве ў 1637.

Шмат сіл i энергіі аддаваў Р. палемічнай барацьбе. Ён выступаў на дыспутах з праваслаўнымі i пратэстантамі, палемізаваў з Мялеціем Сматрыцкім, Іовам Барэцкім, дзеячамі брацкага руху, настойліва імкнуўся правесці уніяцкія ідэі ў жыццё. Клапаціўся пра павышэнне маральнага i інтэлектуальнага ўзроўню манахаў, духавенства i вернікаў. Быў своеасаблівым рэфарматарам. Пазней сцвярджалі: «Калі М.Рагоза аднавіў унію, Пацей яе ўтрымаў, то Руцкі яе ўмацаваў, пашырыў i зрабіў сапраўднай царквою». Пераемнік Р. уніяцкі мітрапаліт Рафаіл Корсак напісаў «Vita Josephb («Жыццё Іосіфа»), якое зберагаецца ў адным з рукапісных зборнікаў у Бібліятэцы АН Расіі ў СанктПецярбургу. Пахаваны ў Вільні ў Святатроіцкім манастыры. А.Ф.Коршунаў.

РЭШКА Ігнацій Якаўлевіч (1760—?)

Астраном, прафесар Віленскага універсітэта ў 18—19 ст. Паводле паходжання шляхціц Вялікага княства Літоўскага. Адукацыю атрымаў у Кракаўскім кадэцкім корпусе. Служыў у польскіх войсках паручнікам, меў сту­пень доктара вольных навук i філасофіі. 3 1782 ад'юнкт Віленскай астранамічнай абсерваторыі. У 1798— 1830 загадваў кафедрай Віленскага ун­та, быў візітатарам вучылішчаў Мінскай, Гродзенскай i Беластоцкай губерняў.

САКОВІЧ Фабіян [6.11.1742—1787(7)]

Паэт, перакладчык, педагог. Нарадзіўся на Беларусь У 1759—62 вучыўся ў Віцебскай i Нясвіжскай езуіцкіх калегіях. Потым працаваў выкладчыкам у Нясвіжы. 3 1766 жыў у Варшаве, у 1772—77 супрацоўнічаў у штотыднёвіку «Zabawy przyjemne i pozyteczne» («Забавы прыемныя i карысныя»), дзе апублікаваў большасць сваіх вершаў (некаторыя з ix прысвечаны ўраджэнцам i жыхарам Беларусі). На польскую мову пераклаў песні Гарацыя (т. 1—2, 1773—75). У

1777 жыў у маёнтку А.Нарушэвіча Павець (каля Пінска) i памагаў перапісваць тэксты яго «Гісторыі...». У

1778 пераехаў у в. Чарнаўчыцы (Камянецкі рн).

САКОЛЬСКІ Іван

Расійскі паэт, перакладчык, педагог канца 18 ст. Нарадзіўся ў Кіржацкім рне Уладзімірскай вобл. Скончыўшы Пецярбургскую настаўніцкую семінарыю, у 1785—88 выкладаў у Маскоўскай Славянагрэкалацінскай акадэміі. У 1789—1796(?) працаваў настаўнікам Полацкага галоўнага народнага вучылішча. Выдаў у Маскве (1786, 1788) i Пецярбургу (1808) некалькі перакладных кніг i зборнікаў. Аўтар кнігі «Кабінетны i купецкі сакратар, ці

Збор найлепшых i ўжываемых пісьмаў» (1788, 2е выд. 1795). Здольны паэткласіцыст, актыўны праваднік ідэй рускага Асветніцтва на Беларусі, у сваіх одах з нагоды розных падзей у жыцці вучылішча падкрэсліваў карысць асветы i навукі. Асвету лічыў рухавіком прагрэсу. Надаваў вялікае значэнне філасофіі ў жыцці грамадства. Лічыў, што гэты прадмет ёсць найвышэйшы этап асветы асобы, але асвоіць філасофію нельга, не вывучыўшы гісторыі i мовы. Паводле С. першапачатковы стан чалавецтва быў блізкі да жыцця жывёл, у асяроддзі тагачасных людзей панавалі жорсткасць i насілле, закон сілы — вось светапогляд неадукаванага чалавецтва. Паступовае паляпшэнне нораваў i законаў супольнага жыцця было выклікана асветніцтвам. Узровень цывілізацыі, на яго думку, залежыць ад павелічэння аб'ёму i глыбіні ведаў. Крытыкаваў Ж.Ж.Русо, які лічыў, што развіццё навук i рамёстваў разбурыла добрыя норавы i звычаі чалавецтва. У одзе з нагоды адкрыцця народнага вучылішча ў Полацку С. пісаў:

Руссо, писатель знаменитый, Желая разум показать, Невежства во знак защиты Дерзнул против наук сказать: «Науки нравы развращают, Пути к порокам отворяют». Почто ж Руссо сам честность чтил?

У одзе ад 30.6.1794 С. асуджаў полацкіх багацеяў, якія не дапамагалі на­роду ў цяжкі час голаду на Беларусі. Спачувальна ставіўся да беларускага прыгоннага сялянства.

Літ.: Дорошевич Э.К. Философия эпохи Просвещения в Белоруссии. Мн., 1971. С. 151—157.

САРБЕЎСКІ Мацей Казімір (24.2.1595—2.4.1640)

Новалацінскі паэт, філосаф, тэолаг тэарэтык літаратуры i красамоўства Нарадзіўся ў фальварку Сарбева (каля Плоцка) у Полыпчы. Некаторыя даследчыкі сцвярджаюць, што С. — «літвін паводле паходжання» (г.зн. жыхар Вялікага княства Літоўскага). Большую частку свайго жыцця ён правёў на Беларусі i ў Літве, у Полацку напісаў свае асноўныя творы па рыто

рыцы, паэтыцы i антычнай міфалогіі, моцна паўплываў на беларускую лацінамоўную літаратуру, навуку i школьную адукацыю 17 ст. Таму зусім справядліва лічыць яго спадчыну агульным здабыткам трох народаў.

Вучыўся граматыцы i рыторыцы ў езуіцкай школе г. Пултуска. У 1612 прыняты ў ордэн езуітаў i паступіў у Віленскую езуіцкую акадэмію, дзе ў 1614—17 вывучаў філасофію (логіку, фізіку i метафізіку). Вершы на лацінскай мове пачаў пісаць са школь­ных гадоў. У 1617—18 працаваў настаўнікам граматыкі i рыторыкі ў езуіцкай гімназіі, заснаванай Я.К.Хадкевічам у Крожах (Літва). Важным этапам фарміравання яго як вучонага, літаратара i паэта была праца настаўнікам рыторыкі ў Полацкай езуіцкай калегіі (1618—20). Тут ён пачаў свае фундаментальныя даследаванні па тэорыі паэзіі i красамоўства. Два гады слухаў курс тэалогіі ў Віленскай езуіцкай акадэміі (1620—22), пасля чаго накіраваны ў Рым (1622—25). Там вывучаў метафізіку i тэалогію ў Германскай калегіі, рыхтаваў матэрыялы па гісторыі антычных старажытнасцей, напісаў арыгінальнае даследаванне «De acuto et arguto» («Пра жарт i дасціпнасць»). У Рыме быў прыняты пры двары папы Урбана VIII, быў рэдактарам выдання царкоўных гімнаў, разам з А.Данатам выдаваў помнікі Старажытнага Рыма. Там праславіўся як аўтар эпіграм, одаў i гімнаў (упершыню апубл. ў Рыме, 1625) i ўзнагароджаны Урбанам VIII лаўровым вянком i медалём. Вярнуўшыся на радзіму (1625), пэўны час жыў у Нясвіжы (1625—26), відаць, працаваў там настаўнікам езуіцкай калегіі. У 1626 ён зноў прызначаны настаўнікам рыторыкі ў Полацкую калегію, дзе чытаў свае фундаментальныя універсітэцкія курсы (захаваліся ў рукапісных копіях) па тэорыі паэзіі, красамоўстве i антычных старажытнасцях. Упершыню яны апублікаваны тэматычнымі зборнікамі на лацінскай мове i ў перакладзе на польскую мову сучаснымі польскімі даследчыкамі пад назвамі «Пра дасканалую паэзію, або Вергілій i Гамер» (апубл. 1954), «Лекцыі па паэ

тыцы» (апубл. 1958), «Багі язычнікаў, або Тэалогія, філасофія прыроды i этыка, палітыка, эканоміка, астраномія i іншыя мастацтвы i навукі, якія змяшчаюцца ў міфах паганскай тэалогіі» (апубл. 1972). У 1627—28 гэтыя курсы С. прачытаў у Віленскай езуіцкай акадэміі. Пазней у той жа акадэміі ён быў прафесарам філасофіі (1628—31) i тэалогіі (1631—33), дэканам філасофскатэалагічнага факультэта. 3 1635 спалучаў выкладчыцкую працу з абавязкамі прапаведніка i тэолага пры двары караля Рэчы Паспалітай Уладзіслава IV.

Прыдворнае жыццё яго не вабіла. У лісце да плоцкага епіскапа С.Любеньскага ён скардзіўся на розных кар'ерыстаў i зайздроснікаў пры двары, якія сачылі нават за яго асабістай перапіскай. Празмерная праца пагоршыла яго здароўе, ён прасіўся ў адстаўку, каб прысвяціць сябе літаратурнай i навуковай творчасці. Але каралю выгадна было трымаць пры сабе таленавітага паэта, вучонага, прамоўцу, музы­канта. Перад самым ад'ездам С. з Вар­шавы кароль угаварыў яго апошні раз выступіць з казаннем. Тут ён занядужаў i памёр.

Тэарэтычная спадчына С. даследавалася з пачатку 20 ст., раней ён быў вельмі папулярны як выдатны новалацінскі паэт, паслядоўнік рымскай класікі i «славянскі Гарацый». Вядома каля 30 выданняў збору яго паэтычных твораў, у т.л. ў Вільні, Полыпчы, Італіі, Францыі, Галандыі, Германіі i інш. У.Сыракомля памастацку пераклаў выбраныя оды, эпіграмы i іншыя вершы С. на польскую мову i апублікаваў у кн. «Пераклады польскалацінскіх паэтаў эпохі Жыгмунтоўскай» (т. 6, Варшава, 1852) i ў 9м т. збору сваіх твораў «Паэзія» (Вільня, 1851). Сапраўдным адкрыццём у новалацінскай еўрапейскай паэзіі стаў яго зборнік лірычных дыфірамбаў «Silviludia» («Лясныя гульні», 1637), напісаных пад уражаннем каралеўскага палявання. Сам паэт называў гэты цыкл паэтычным капрычыо, літаратурнай забавай для сяброў, адхіленнем ад класічных норм i таму не публікаваў ix. «Лясныя гульні» напісаны акцэнтным (танічгіым) вершам, ix мелодыка i рытміка максімальна набліжаны да народнай песні, карнавальнай музыкі.

3 яго імем даследчыкі звязваюць паэтычную практыку i тэорыю барока як стылю мастацкай культуры 17—1й паловы 18 ст. У 1892 польскае езуіцкае выдавецтва апублікавала збор паэтычных твораў С. — вялікі том (624 стар.) з біяграфіяй паэта i бібліяграфіяй яго друкаваных i рукапісных кніг. У ёй прадстаўлены ўзоры бадай усіх жанраў i стыляў барочнай паэтычнай культуры: свецкія оды i рэлігійныя гімны, панегірыкі, пастаралі, песні, эпіграмы, элегіі. На жаль, яны не перакладаліся на беларускую мову i та­му яшчэ «не ўпісаліся» ў кантэкст нашай нацыянальнай літаратуры. Характэрная асаблівасць яго паэзіі — парадаксальнае спалучэнне вобразаў антычнай міфалогіі з хрысціянскімі ідэаламі i народнай песеннасцю. Ёсць у яго i палітычныя публіцыстычныя творы, у ix паэт заклікаў хрысціянскія дзяржавы аб'яднацца i вызваліць народы ад турэцкага панавання. Тут ён працягваў палітычную тэндэнцыю, пачатую М.Гусоўскім у «Песні пра зубра».

Літаратурная спадчына С. значна паўплывала на эстэтыку, паэтычнае i тэарэтычнае мастацтва Польшчы, Беларусі, Літвы, Расіі. Вялікае значэнне для гэтага рэгіёна мелі яго лекцыі i даследаванні па тэорыі літаратуры, рыторыцы i антычнай міфалогіі. Сімяон Полацкі ведаў паэзію i тэарэтычныя даследаванні С; услед за ім памайстэрску спалучаў антычны эстэтызм i хрысціянскую рыгарыстычную мараль. Курсы паэтыкі i рыторыкі ў школах Беларусі 2й паловы 17—18 ст. ў значнай меры грунтаваліся на канспектах рукапісных кніг С, хоць i адаптаваных, значна скарочаных, дапасаваных да школьнага выкладання. Гуманіст паводле светапогляду, С. жыў у складаны i супярэчлівы перыяд пераходу ад сярэднявечча да Новага часу, ад рэнесансавай культуры да «барочнага» стылю. Можа таму ў яго даследаваннях сумяшчаюцца смелая навуковая i літаратурная думка з сярэдневяковым традыцыяналізмам i схаластычным метадам спасылак на аўтарытэты Бібліі, Новага запавету, Арыстоцеля, Фамы Аквінскага. Аднак у аснову сваей літаратурнай тэорыі С. паклаў рэнесансавыя курсы паэтыкі, i найперш папулярную ў Еўропе кнігу Ю.Скалігера «Сем кніг паэтыкі» (Ліён, 1561). Развіваючы думку пра аўтаномнасць i творчую прыроду маста'цтва, С. зрабіў з яе радыкальныя высновы, якія супярэчылі сярэдневяковым уяўленням аб утылітарным прызначэнні мастацтва як «служанкі» рэлігіі. Паэзія, адзначаў ён, — гэта сфера творчай свабоды, яна не можа быць абмежавана кан'юнктурнымі фактарамі. Свабода творчасці рэалізуецца ў дзейнасці мастацкай фантазіі, пры дапамозе яе паэт вынаходзіць фабулу i сродкі яе ўвасаблення ў мастацкім творы. Тэты творчы акт адбываецца незалежна ад таго, існуюць ці не існуюць у рэчаіснасці рэальныя факты i з'явы, якія маглі б стаць прататыпам мастацкіх вобразаў i сюжэтаў. Канцэпцыя мастацкага свету як ідэальнай рэальнасці, створанай мастаком па ана­логи з божым тварэннем Сусвету, супярэчыла сярэдневяковаму ўяўленню пра мастакоў як рамеснікаў.

Асаблівасць аргументаў С. як тэарэтыка барока ў тым, што на шкале яго каштоўнасцей ёсць пэўны зрух ад рэальнасці да ідэалу. На яго думку, мас­тацтва, ідэальнае па сваей прыродзе, выкарыстоўвае элементы рэальнага быцця толькі ў якасці крыніцы, аднак не залежыць ад яго. Антычнае паняцце «мімезіс» (наследаванне) С. разумеў не як перайманне мастацтвам рэальнасці, а як тварэнне (па аналоги з божым тварэннем Сусвету) новай, ідэальнай рэальнасці. Людскія ўчынкі з'яўляюцца не адзіным, a толькі асноўным предметам мастацкага выяўлення.

Найвышэйшым відам мастацтва ён лічыў паэзію, бо толькі яна набліжаецца да пазнання ў філасофіі i тэалогіі, выяўляе вонкавыя i ўнутраныя ўласцівасці прадметаў i падзей. Найболып дасканалым родам літаратуры лічыў эпічную паэзію, бо яна спалучае «ўсе навукі i мастацтвы» i стварае ўражанне цэлага сусвету, народжанага фантазіяй паэта. Да «недасканалых» родаў літаратуры адносіў элегічную i часткова лірычную паэзію, таму што яны не маюць сваёй закончанай фабу­лы — «душы» мастацкай дасканаласці. Пашыраны ў той час жанр эпіграмы (сатырычнай, хвалебнай, панегірычнай), на яго думку, не адпавядаў паняццю паэзіі, бо быў моцна звязаны з канкрэтнай з'явай i не меў магчымасці выявіць ідэалы. Душой эпіграмы з'яўляюцца жарт i дасціпнасць, якія набліжаюць яе да красамоўства, выяўленага ў паэтычнай форме.

Асновай паэтычных твораў ён лічыў фабулу, a галоўнымі элементамі паэ­тычнай формы — мелодыю, рытм i метр. На яго думку, фабула найболын характэрная для эпічнага роду паэзіі — вяршыні мастацтва. Мастацкая тыпізацыя разглядалася ім па аналоги з лагічным мысленнем: спачатку ў па­эта ўзнікае агульная задума дасканалага героя, пасля ён пераходзіць да яе ажыццяўлення, ствараючы экспазіцыю, завязку, эпізоды i інш. элементы фа­булы. Майстэрства паэта, паводле С, заключаецца ў тым, каб у яго галоўным героі ўвасобілася паўната дасканаласці i каб у творы не было нічога лішняга, расцягнутага i нуднага. Ідэальнымі творамі сусветнага мастац­тва С. называў «Іліяду» Гамера i «Энеіду» Вяргілія.

Літаратурная тэорыя С. спалучала эстэтычныя ідэалы i тэорыі трох гістарычных эпох — Адраджэння, ба­рока i класіцызму. Арыентуючыся на чалавека i яго асяроддзе, ён працягваў традыцыі гуманістычнай культуры Ад­раджэння. Аддаючы перавагу ідэальнаму над рэальным, узнёсламу над прыгожым, складанасці i вытанчанасці над класічнай прастатой i закончанасцю, карыстаючыся складанай схаластычнай логікай для «канструявання»

тэорыі мастацкай творчасці, акцэнтуючы ўвагу на «паэтычнай дасціпнасці», паэт выступаў i тэарзтыкам барочнай культуры. Яго канцэпцыя іерархічнасці відаў мастацтва, родаў i жанраў паэзіі, арыентацыя на дасканалага, ідэальнага героя сведчылі, што ён быў папя

рэднікам класіцызму, абгрунтаваў зыходныя ідэі гэтага кірунку мастацкай культуры канца 17—пач. 19 ст.

Рэнесансавы гуманізм паэта i вучонага яскрава выявіўся ў яго тлумачэнні антычнай міфалогіі, якой ён прысвяціў спецыяльны трактат «Багі язычнікаў». Гэта, па сутнасці, першая ва Усходняй Еўропе спроба звесці антычны пантэон да ідэалізаванай жыццядзейнасці антычнага чалавека. У рэлігіі i міфах ён бачыў усе праявы чалавечага жыцця — побыт, культуру, светапогляд, навуковыя ўяўленні, ідэалы i каштоўнасці жыцця. Крыніцай міфаў лічыў фантазію i паэтычную творчасць народа i быў перакананы, што ў народнай міфалогіі ў сімвалічнай, скрытай форме закладзены асновы ўсіх наступных цывілізацый.

С. быў выдатным педагогам, яго навуковая спадчына запісана ў форме універсітэцкіх i школьных лекцый, ca шматлікімі прыкладамі i дэталёвым аналізам канкрэтнага літаратурнамастацкага i навуковага матэрыялу.

Вось як, напрыклад, С. тлумачыў сваім полацкім i віленскім студэнтам адзін з прывідаў прарока Іезекііля (гутарка ішла пра эпізод біблейскай кнігі Іезекііля — матыў «чатырох жывёл» i чатырох колаў, якія рухаліся па складаных траекторыях): «Мікалай Капернік з Памор'я, самы таленавіты знаўца матэматычных навук мінулага стагоддзя, першы геніяльна разгадаў супярэчнасці гэтых рухаў i паказаў, што нябёсы рухаюцца ўласна ў гэтых чатырох супрацьлеглых напрамках, але не па прамой, а па касой лініі». Патрэбна была мужнасць вучонага, каб гаварыць вучням езуіцкай калегіі ў пач. 17 ст., праз 27 гадоў пасля расправы інквізіцыі над Джардана Бруна, пра геніяльнае адкрыццё Каперніка, хоць i ў прыкрытай форме, пад выглядам разгадкі сімвалічных прывідаў біблейскага прарока. Яго рукапісныя кнігі — гэта адначасова i школьныя дапаможнікі, i універсітэцкія курсы.

Даследчыкі мяркуюць, што ўсе тры курсы лекцый запісаны навучэнцамі Полацкай калегіі пад дыктоўку прафесара i маюць навучальнапрактычную мэту. У ix змешчаны розныя парады студэнтам, гатовыя схемы i ўзоры для самастойных практыкаванняў па вершаскладанні i падрыхтоўцы аратарскіх прамоў. Нягледзячы на пэўны груз схаластыкі, С. як вучоны, паэт, педа­гог, асветнік навукі i праграмы езуіцкай педагогікі развіваў гуманістычную навуку i мастацкую культуру эпохі Адраджэння. Яго спад­чына — важная гістарычная традыцыя, якая сведчыць пра духоўнае ўзаемадзеянне беларускага, літоўскага i польскага народаў.

Літ.: Рязанов В.И. К истории рус­ской драмы: Поэтика М.К.Сарбевского. Нежин, 1911; Конан У.М. Полацкі курс паэтыкі М.К.Сарбеўскага (1618—1627 гг.) // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1972. № 1; Яго ж. От Ренессанса к клас­сицизму. Мн., 1978. С. 117—140; Яго ж. Гуманистическая интерпретация искусства и мифологии у М.К.Сарбевского // Идеи гуманизма в общественнополитической и философской мысли Белоруссии (дооктяб­рьский период). Мн., 1977. У.М.Конан.

СЕМЯНОВІЧ Казімір (каля 1600—пасля 1651)

Інжынер i тэарэтык артылерыі, мысліцельгуманіст. Паходзіў з роду дробных князёў Семяновічаў, якія ў 14—16 ст. валодалі землямі на Віцебшчыне. Вучыўся ў Віленскай акадэміі. Удзельнік вайны Расійскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1632—34 i аблогі маскоўскага гарнізона ў г. Бе­лым (сакавік—май 1634), удзельнік бітвы 30.1.1644 войск Рэчы Паспалітай з татарамі пад Ахматавам, дзе быў сведкам дзеяння татарскіх феерверкаў. Выехаўшы ў Нідэрланды, у 1645 браў чынны ўдзел у аблогах розных гарадоў войскамі Фрыдрыха Генрыха Аранскага. У Нідэрландах С. атрымаў магчымасць пазнаёміцца з багатай еўрапейскай літаратурай пра артылерыю, піратэхніку, з кнігамі па гісторыі i культуры. Назапасіўшы практычны вопыт, распачаў свае ўласныя доследы з мэтай спасцігнуць «таямніцы парахавых сіл», авалодаць майстэрствам артылерыі i піратэхнікі. Настойліва вывучаў механіку, гідраўліку, пнеўматыку, грамадзянскую i ваенную архітэктуру, а таксама фізіку, хімію, матэматыку, асвоіў такія важныя рамёствы, як разьба па дрэве i метале, адліўка гармат з металаў i інш. Ёсць падставы меркаваць, што кароль Рэчы Паспалітай Уладзіслаў IV апекаваў таленавітага феерверкера i даваў патрэбныя сродкі, каб С. меў магчымасць вывучаць зброю ў еўрапейскіх арсена­лах. У 1646 кароль адклікаў С. з Нідэрландаў i прызначыў яго інжынерам у кароннай артылерыі. У 1648 С. прызначаны намеснікам начальніка артылерыі Польскага Каралеўства i ра­зам з 12 гарматнікамі выязджаў на вайну з казакамі. Па ўласнай ініцыятыве, а часта i за свой кошт С. праводзіў эксперыменты па вонкавай i ўнутранай балістыцы, рабіў шматлікія запускі ракет. Пасля паражэння поль­скага войска пад Піляўцамі ён выйшаў у адстаўку ў званні генераллейтэнанга кароннай артылерыі i атрымаў дазвол зноў выехаць у Нідэрланды. У

1650 у Амстэрдаме пры маральнай i фінансавай падтрымцы эрцгерцага ЛеапольдаВільгельма Габсбурга выдаў на лацінскай мове трактат «Вялікае мас­тацтва артылерыі, частка першая». У

1651 гэта кніга была перавыдадзена на французскай мове з прадмовай аўтара, прысвечанай Вільгельму Фрыдрыху — начальніку артылерыі Рэспублікі Задзіночаных правінцый (такая тады бы­ла афіцыйная назва Нідэрландаў). Гэтая прадмова дагэтуль застаецца апошнім документальным сведчаннем жыцця С. Існуюць розныя версіі аб прычынах яго смерці, адной з якіх (па­водле А.Штэрнфельда) магло быць забойства рамеснікаміпіратэхнікамі за тое, што ў кнізе ён выдаў сакрэты i таямніцы свайго майстэрства. Кніга С, перакладзеная на нямецкую, англійскую, галандскую, дацкую i інш. мовы, на працягу паўтара стагоддзя была ад­ной з найважнейшых у Еўропе навуковых прац па артылерыі i піратэхніцы. С. падрыхтаваў да друку i другую частку сваёй працы, аднак выдаць не паспеў; захаваліся толькі звесткі пра існаванне такога рукапісу ў бібліятэцы Артылерыйскага музея ў Пецярбургу. У бібліятэцы Варшаўскага ліцэя (па­водле сведчання гісторыка польскай літаратуры Фелікса Бянтоўскага) знаходзіўся бюст С, на якім ён паказаны з ордэнскай стужкай i ордэнам Зоркі на грудзях. Мяркуюць, што гэтым ор­дэнам вучоны быў узнагароджаны галандцамі за сваю выдатную працу «Вялікае мастацтва артылерыі», а магчыма, i за ўдзел у аблозе г. Гульста.

У сваім светапоглядзе на сусвет С. у асноўным прытрымліваўся канцэпцыі Арыстоцеля, сведчаннем чаго з'яўляюцца тыя месцы ў творы «Вялікае мас­тацтва артылерыі», дзе ён пераходзіў ад апісання эмпірычных вынікаў да ix інтэрпрэтацыі ці да агульных светапоглядных пытанняў. Яму былі добра вядомы i вучэнне старажытнагрэчаскіх філосафаў пра натуральныя i вымушаныя рухі, i тагачасная канцэпцыя «імпэтусу» — руху цела пад націскам іншага целарухача. Звяртае на сябе ўвагу высокі ўзровень агульнай куль­туры С, які добра ведаў i антычную літаратуру, i сучасныя яму тэхнічныя дасягненні, i . працы тагачасных еўрапейскіх аўтараў, што выдаваліся на нямецкай, грэчаскай, лацінскай i інш. мовах. Польскі гісторык Г.Новак падлічыў, што ў кнізе С. цытуюцца болып за 200 аўтараў, выкарыстана каля 260 твораў, пераважна старажытныя трактаты, каля 40% складаюць кнігі эпохі Адраджэння i Новага часу; шырока выкарыстаны творы Платона, Арыстоцеля, Сенекі, Эўкліда,Архімеда, Апалона з Пергама, знакамітых сярэдневяковых даследчыкаў, медыцынская i прыродазнаўчая літаратура, выданні па земляробстве, хіміі, тэхніцы, гісторыі. Але галоўнай адзнакай шматграннай даследчыцкай дзейнасці i творчых пошукаў С. было пачуццё чалавечай годнасці i прыналежнасці да роднай зямлі, глыбокае веданне яе жыццёвых патрэб i інтарэсаў. Асноўную мэту выдання кнігі ён бачыў у тым, каб зрабіць паслугу сваёй радзіме i сваім суайчыннікам, «якія заўсёды выяўлялі вялікую схільнасць да гэтай навукі i якія цанілі яе болей, чым іншыя галіны вайсковай навукі». Згадку пра дарагую яму Айчыну можна знайсці i ў апісанні роднай прыроды, народных традыцый i свят, i ў звыклых назвах прадметаў, у старабеларускіх мерах вагі, вадкіх i сыпкіх рэчываў.

У творчасці С. адлюстраваліся цяжкасці i супярэчнасці станаўлення доследнага прыродазнаўства ў 17 ст., традыцыі, што звязвалі яго час з сярэднявеччам i ў той жа час характарызуюць яго як вучонага Новага часу Уважлівасць пры правядзенні доследаў i назіральнасць дазволілі яму прадбачыць механічныя заканамернасці, уме­ла выкарыстоўваць найноўшыя дасягненні тагачаснай навукі i тэхнікі. Крытыкуючы розныя перажыткі ў артылерыйскай справе i тых яе прадстаўнікоў, якія «адхрышчваюцца ад тэорыі i прынцыпаў цудоўнай матэматыкі» i лічаць ганьбай для піратэхнікапрактыка выкарыстанне тэарэм Архімеда, Эўкліда ці іншых славутых вучоных, С. піша: «Менавіта тут крыніца гэтай новай навукі — «псеўдамеханікі», невядомай у мінулых стагоддзях. Балюча мне толькі за тое, што ўзвышаная навука піратэхнікі не толькі зняважана тымі, хто яе выкарыстоўвае (кажу тут пра гэтых практыкаў без практыкі) i хто адабраў у яе былую славу i прыгажосць, якую ёй надалі яе першыя адкрывальнікі. Ба­люча мне, што гэтую навуку адарвалі ад правільнай асновы — матэматыкі i запіхнулі паміж звычайнымі рамёствамі». Ён выказваў пажаданне, каб быў прыняты спецыяльны закон, паводле якога спецыялістыпіратэхнікі не дапускаліся б да работы без ведання асноў дакладных i прыродазнаўчых навук

Сам С. дамогся рэальных поспехаў менавіта таму, што яго высновы грунтаваліся не на агульнафіласофскіх рэчах аб праблемах руху, а на тэарэтычнай i матэматычнай інтэрпрэтацыі артыманых ім доследных звестак. У гэтым дачыненні характэрнымі з'яўляюцца вынікі праведзеных ім доследаў па стральбе з гармат, зараджаных двума ядрамі, на аснове якіх ён фармулюе закон абсалютнага няпругкага сутыкнення аднолькавых па велічыні, форме i рэчывах целаў. «У цэлым жа, — піша С, — ніякі рух не знікае, a толькі ад аднаго предмета пераходзіць да друго­го. Таму адно i другое целы будуць рухацца адначасова, аднак у два разы павольней, чым да гэтага». Амаль за 35 гадоў да ўвядзення Лейбніцам паняцця «кінетычнай энергіі», зыходзячы з назіранняў за работай майстраўракетчыкаў пры запаўненні порахам раке­ты, С. прыйшоў да высновы, што пры аднолькавай вуглавой скорасці лінейная скорасць молата прапарцыянальна квадрату даўжыні ручкі першай ступені вагі. Сустракаюцца ў яго кнізе i тыпова схаластычныя разважанні, асабліва ў спробах тлумачэння з'яў i працэсаў, разумение якіх ляжала далека

паза межамі тагачаснай навукі. Але ад болыпасці сваіх сучаснікаў i папярэднікаў С. адрознівала паслядоўная апора на дослед, эксперымент пры вывучэнні i тлумачэнні з'яў, за якімі вядзецца назіранне. Так падыходзіў ён i да выкладання тэарэтычных палажэнняў i метадаў вызначэння калібру гар­мат, радыусаў i вагі ядраў у залежнасці ад матэрыялаў, да раскрыцця хіміі i тэхналогіі вырабу розных гатункаў пораху, спосабаў праверкі яго баявых якасцей i захоўвання. Глыбока аналізаваў С. метады разліку разнастайных тыпаў ракет, што выкарыстоўваліся i ў вайсковай справе, i на цывільныя патрэбы. Ён даў апісанне канструкцый i спосабаў вырабу некалькіх дзесяткаў тыпаў ракет, у т.л. ракет з хвастатымі стабілізатарамікрыламі, ракет, якія запускаліся са спецыяльных станкоў i інш. Асабліва цікавыя для сучасных гісторыкаў на­вук! i тэхнікі звесткі пра састаўныя (вязкі ракет) i шматступенныя ракеты. Некаторыя з апісаных С. ракет былі вядомы яму з літаратурных крыніц, многія, у т.л. i шматступенныя ракеты,прапанаваны ім упершыню. Да вывучэння канструявання розных тыпаў ра­кет ён падыходзіў гэтак сама, як i да іншых пытанняў, што разглядаліся ў кнізе, — не як рамеснік, а як вучоныпрыродазнавец, эксперыментатар i практык. Погляды С. на прычыны руху ракеты, паводле яго сведчанняў, павінны былі быць выкладзены ў дру­гой, страчанай частцы кнігі «Вялікае мастацтва артылерыі». Тут ён меркаваў зрабіць экскурс у гісторыю старажытнай ваеннай тэхнікі, сучасных яму сухапутных i марскіх гармат, апісаць працэс ix абслугоўвання, выкарыстання i спосабы абароны ад нападу праціўніка, архітэктурныя формы i тэхналогію пабудовы артылерыйскай тэхнікі. Згадваў ён i пра намер прысвяціць спецыяльны раздзел свайму новаму вынаходству, «у якім змешчаны ўсе нашы веды» i якое «перасягае шмат якія іншыя прыстасаванні i замяняе ix усе». Мяркуючы па ўсім, С. была вынайдзена аптычнамеханічная прылада накшталт нівеліра, бусолі ці кіпрэгеля універсальнага характеру. Ён меўся таксама разабраць шмат якія геаметрычныя праблемы, астранамічныя i геаграфічныя пытанні. «Як толькі ўсё гэта, — пісаў С, — у адпаведных месцах дойдзе да свядомасці кожнага, тады адбудзецца вера ў мае словы». Навуковыя працы i эксперыменты С. на многія гады прадвызначылі шляхі развіцця еўрапейскай артылерыі, былі з вялікай цікавасцю i ўвагай сустрэты ў Еўропе. А яго гуманістычны светапогляд, рашучае адмаўленне войнаў як найвялікшага няшчасця для чалавецтва служылі ўзорам высокай маральнасці i грамадзянскай адказнасці для многіх пакаленняў даследчыкаў i вучоных.

Літ.: Ивашкявичюс А. Казимир Семенович и его книга «Великое искусство артиллерии. Часть первая». Вильнюс, 1971; Ц я р о х i н С.Ф. Трактат аб артылерыі // Помнікі гісторыі i культуры Беларусь 1973. № 3; Б е л ь с к i А.М., Ткачоў М.А. Вялікае мастацтва артылерыі: Казімір Семяновіч. Мн., 1992. М.А.Ткачоў.