Нарушэвіч

(Naruszewicz) Адам Станіслаў (20.10.1733— 6.7.1796)

Польскі гісторык i паэт, асветнік. Нарадзіўся ў Пінскім пав. ў збяднелай шляхецкай сям'і. У 1748 скончыў Пінскі езуіцкі калегіум, паступіў у ордэн езуітаў i быў накіраваны працягваць адукацыю ў Ліёнскім езуіцкім калегіуме ў Францыі. Пасля вяртання на радзіму выкладаў паэтыку i рыторыку ў Віленскай акадэміі, потым у Варшаўскім езуіцкім калегіуме. Пазней на сродкі канцлера Вялікага княства Літоўскага Міхала Чартарыйскага здзейсніў другую замежную паездку для завяршэння адукацыі, наведаў многія навуковыя i навучальныя ўстановы Францыі, Італіі, Германіі. У 1762—73 зноў выкладаў у Варшаўскім езуіцкім калегіуме. У гэтьі час Н. стаў вядомы i папулярны як паэт, пісаў панегірычныя оды, лірычныя творы, ідыліі, байкі, сатыры («Убогі літаратар», «Маскарад», «Сапсаваны век» i інш.), рабіў пераклады з Гарацыя, Анакрэона, Татіыта. Быў адным з асноўных аўтараў i рэдактараў літаратурнага штотыднёвіка «Забавы прыемныя i карысныя» («Zabawy przjemne,i' poїyteczne»). Творчасць Н. з'яўляецца пачаткам польскай асветніцкай паэзіі. У творах ён выказваў свае погляды на задачы літаратуры i яе грамадскую ролю, крытыкаваў самавольства магнатаў i шляхты, асуджаў прыгонніцтва. Яго філасофскія оды прасякнуты духам дэізму i рацыяналістычнай філасофіі. Лічыў, што свет створаны Богам, але накіроўваецца законам! прыроды. Грамадскае жыццё i чалавечая мараль, паводле Н., падуладныя розуму.

3 пачатку 1770х гадоў Н. усё больш цікавіўся праблемамі ўсеагульнай i айчыннай гісторыі. Ён прыняў удзел у стварэнні калектыўнай працы «Палітычная гісторыя старажытных дзяржаў», выдадзенай у Варшаве ў 1772. Яе аўтары лічылі галоўнай задачей высвятленне прычын развіцця i заняпаду дзяржаў. Менавіта тут выявіліся крытычныя адносіны Н. да гістарычных легенд, праўдзівасць якіх нельга ўстанавіць. Ідэалам Н. была асветная манархія. У сувязі з ліквідацыяй ордэна езуітаў i матэрыяльнымі цяжкасцямі Н. прыняў сан святара i па пратэкцыі караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, які пастаянна аказваў яму садзеянне ў літаратурнай і навуковай дзейнасці, атрымаў прыход у Немянчыне пад Вільняй. Пазней ён стаў смаленскім біскупам з месцам знаходжання ў Пінску, а потым — луцкім біскупам. Гэтыя 6 гадоў, што Н. жыў i працаваў у Літве i на Беларуси, былі найбольш плённыя для яго як гісторыка. Тут ён працягваў распачатую яшчэ ў Варшаве працу над перек­ладам i па выданні твораў старажытнарымскага гісторыка Тацыта. Але ў цэнтры ўвагі Н. былі праблемы гісторыі Вялікага княства Літоўскага. У 1773—76 ён напісаў сваю першую буйную гістарычную працу «Жыццё Яна Караля Хадкевіча, віленскага ваяводы, вялікага гетмана Вялікага княст­ва Літоўскага» (Варшава, 1781). Печа­тая ім падрыхтоўка твора пра Льва Сапегу засталася незакончаная. Па прапанове Панятоўскага i з яго дапамогай Н. стварыў «Гісторыю польскага народа» (выйшла ў свет пасля смерці аўтара), напісанню якой папярэднічала вялікая праца па зборы i сістэматызацыі шматлікіх гістарычных крыніц. Ён сабраў 231 том матэрыялаў (яны атрымалі назву «Папкі Нарушэвіча»), што маюць вялікую каштоўнасць нават для сучаснай гістарыяграфіі. Паколькі пад польскім на­родам Н. разумеў усе народы, аб'яднаныя ў адной дзяржаве Рэчы Паспалітай, то ў «Гісторыі...» даволі грунтоўна адлюстравана i гісторыя Беларусі i Літвы. У «Мемарыяле адносна напісання народней гісторыі», які Н. накіревеў Панятоўскаму ў 1775 (апублікавены ў 1836), аўтер выклаў свае погляды на гістарычны працэс у цэлым, на прадмет i метад гістарычнай навукі.

Упершыню ў гістарычнай навуцы Польшчы, Беларусі i Літвы Н. проціпаставіў тэалагічнай гістарыяграфіі асветніцкае разумение гісторыі як свецкай навукі, якая павінна мець пазнавальныя i маральнапалітычныя мэты. Ён адмаўляў умяшанне вярхоўнай істоты ў гістарычныя працэсы, даваў свецкае тлумачэнне гісторыі як выніку ўзаемадзеяння прыродных прычын, уласцівых чалавечаму грамадству, хоць i дапускаў у гэтым пытанні пэўныя ваганні з прычыны абвяшчэння Бога найвышэйшай інстанцыяй у гісторыі чалавецтва. На фарміраванне яго поглядаў паўплывалі ідэалогія i

філасофія гісторыі Вальтэра, Мантэск'е i інш. французскіх асветнікаў, творы якіх у той час былі вядомыя ў Рэчы Паспалітай. Н. значна расшырыў прадмет гісторыі. На яго думку, пред­метам гісторыі павінны быць не толькі дзеянні кіраўнікоў i военачальнікаў, але i жыццё ўсяго народа, усіх яго сацыяльных слаёў; гісторыя народа — гэта сукупнасць палітычнага, эканамічнага i культур нага жыцця грамадства. Галоўным рухавіком гістарычнага працэсу Н. лічыў чалавечы розум, асветніцтва. Практычнае значэнне гісторыі як навукі Н. нават ставіў на першы план: гісторыя павінна вучыць, як сябе паводзіць, каб пазбегнуць памылак продкаў, павялічыць моц дзяржавы, выправіць звычкі i норавы, зрабіць людзей шчаслівымі.

Тв.: Historya narody Polskiego. Т. 1 —10. Lipsk, 1836—37; Satyry. Warszawa, 1962.

Літ.: Бирало А.А. Философские про­блемы в науке эпохи просвещения в Бело­руссии и Литве. Мн., 1979. С. 91—103.

НЕЗАБІТОЎСКІ Станіслаў Ян (24.9.1641—1717)

Мемуарыст. Паходзіў з Навагрудчыны. Вучыўся ў Навагрудскім езуіцкім калегіуме. Кальвініст. Служыў у Б.Радзівіла i кіраваў яго адміністрацыяй у Слуцкім княстве. Неаднаразова выбіраўся дэпутатам ад навагрудскай шляхты на сесіі Трыбунала Вялікага княства Літоўскага. Выконваючы абавязкі адміністратара, зрабіў шэраг паездак па Беларусі, Літве, Польшчы, Прусіі i Сілезіі. У 1682—1700 сістэматычна вёў дзённік, у які запісаў свае назіранні, уражанні, розныя падзеі i факты. Дзённік (дыярыуш) — рукапіс памерам каля 900 старонак — з'яўляецца багатай крыніцай для вывучэння жыцця, звычаяў i культуры шляхты Вялікага княства Літоўскага, асабліва Мінскага ваяводства, дзе аўтар меў уласны маёнтак Ятры. Рукащс мемуараў, а таксама вялікая эпісталярная спадчына Н. (болыи за 600 лістоў да розных асоб) зберагаецца ў Нацыянальнай бібліятэцы ў Вар­шаве (архіў Радзівілаў).

НЕСЯЛОЎСКІ Казімір Ігнацы [1676(7)—1754]

Дзяржаўны i грамадскі дзеяч Вялікага княства Літоўскага, пісьменнік.

Паходзіў з перамышльскіх зямель. Жыў у в. Варончы i Ясянцы на Навагрудчыне. Пасол на сойм Рэчы Паспалітай (1722). 3 1733 маршалак навагрудскі. Пасля адрачэння ад престолу Станіслава Ляшчынскага (1736) падтрымліваў кандыдатуру i даказваў паходжанне ад Ягелонаў саксонскага курфюрста Аўгуста, які ўрэшце i быў абраны каралём Рэчы Паспалітай пад імем Аўгуста III. У сваіх выступлен­иях i вершах з'едліва крытыкаваў няздольнасць Ляшчынскага правіць дзяржавай («хто да шапкі ёсць ствароны, не дасягне да кароны»). У знак удзячнасці за падтрымку Аўгуст III прапанаваў Н. Мсціслаўскае ваяводства, але той адмовіўся. Як сенатар неаднаразова ўдзельнічаў у соймах (1744, 1746, 1748). Быў прыхільнікам палітыкі расійскага імператара Пятра I, у 1737 наведаў Пецярбург. У канцы 1738 атрымаў пасаду кашталяна смаленскага. Часта наведваў Нясвіж, дзе сустракаўся з М.К.Радзівілам Рыбанькам, а апошні неаднаразова гасцяваў у яго маёнтку Варончы. Ва ўспамінах Радзівіл адзначыў, што ў час візіту ў Варончу 30.4.1752 ён застаў старога каш­таляна зусім сляпым. Напэўна, гэты год i быў апошнім у жыцці Н.

Як пісьменнік Н. пакінуў пасля сябе два зборнікі — «Публічныя забаўкі» (Пінск, 1743) i «Хатнія забаўкі» (1752). Апрача вершаў i эпітафій, у зборніках змешчаны эпісталярная спадчына аўтара, яго ўспаміны, прамовы, паслент, легенды, перадрукі розных дакументаў. Пісаў на польскай i лацінскай мовах.

ПАНЯТОЎСКІ Станіслаў Аўтуст (17.1.1732—12.2.1798)

Апошні кароль Рэчы Паспалітай [1764—95], асветнік, мецэнат. Нарадзіўся ў маёнтку Волчын пад Брэстам у шляхецкай сям'і Станіслава Панятоўскага i Канстанцыі Чартарыйскай. П. быў здольны юнак, атрымаў добрую адукацыю. Здзейсніў шэраг падарожжаў па Францы i i Англіі, знаходзіўся пад моцным уплывам асвет

най культуры Еўропы. У палітычным жыцці краіны арыентаваўся на пар­тию прыхільнікаў Чартарыйскіх. 3 1755 меў званне стольніка Вялікага княства Літоўскага. у, 1755—56 i 1757—58 выконваў абавязкі сакратара англійскага пасольства ў Пецярбургу, пазней быў паслом ад Саксоніі. У гэты час ён блізка сышоўся з вялікай князёўнай Кацярынай, жонкай спадчынніка расійскага трона Пятра III, i быў у ліку яе фаварытаў. Стаўшы імператрыцай, Кацярына II выставіла кандыдатуру П. на трон Рэчы Паспалітай i пры падтрымцы прускага караля Фрыдрыха II ён 6.9.1764 быў аб­раны каралём. Першыя гады яго праўлення прайшлі даволі спакойна. Палякі былі задаволены, што ix кара­лём нарэшце стаў «прыроджаны Пяст», а не іншаземец. Склалася нават думка. что з часу праўлення П. ў Рэчы Паспалітай пачаўся «залаты век» Адраджэння. Шляхам маральнай i матэрыяльнай падтрымкі П. актывізаваў дзейнасць вучоных i літаратараў, асвету заснаваў у Варшаве кадэцкі корпус, з якога ў далейшым выйшаў шэраг выдатных дзяржаўных дзеячаў (у т.л. А.Т./Сасцюшка, Я.Ясінскі), у Вільні кор­пус інжынераў Вялікага княства Літоўскага, дапамагаў у дзейнасці Камісіі народнай адукацыі. Пад яго эгідай пачаўся росквіт тэатра, у архітэктуры развілася плынь, якая вядома пад назвай «стыль Станіслава». Ён наводзіў парадак у гаспадарцы гмін i заняпалых гарадоў, дбаў пра развіццё прамысловасці i гандлю.

Яшчэ да ўступлення на прастол П. пачаў збіраць бібліятэку, калекцыю мастацкіх твораў, узораў прыкладнога мастацтва i нумізматыкі, якія значна папоўніліся за часы яго праўлення. Яго прыдворная бібліятэка налічвала каля 20 тыс. тамоў кніг i рукапісаў, ёй карысталіся прыдворныя, многія вучоныя i літаратары. Менавіта з дапамогай яго збораў ствараў «Гісторыю польскага народа» А.Нарушэвіч. Традыцыйныя ў культурным жыцці краіны сталі «чацвяргі Панятоўскага», на якія збіралася эліта з інтэлігенцыі. Праўда, пазней гэтыя «чацвяргі» былі ацэнены як бессаромны разгул i рас­путства караля i знаці, што ў рэшце стала адной з прычын падзення нораваў i развалу дзяржавы.

Спробы П. ўмацаваць цэнтральную ўладу шляхам рэформ i абмежавання «ліберум вета» выклікалі незадаволенасць Расіі i Прусіі, а таксама мясцовых рэакцыйных магнатаў. А непаслядоўнасць i нерашучасць караля астудзіла першае захапленне ім шырокіх колаў i перарасло ў адкрытую варожасць. Найбольш энергічныя

праціўнікі (Красінскія i Пулаўскія) стварылі ў 1768 супраць караля i Расіі Барскую канфедэрацыю — узброены саюз шляхты i патрыятычных колаў, якія выступалі за незалежнасць краіны. Барацьба канфедэратаў суп­раць каралеўскіх i расійскіх войск працягвалася да 1772 i фактычна падрыхтавала глебу да 1га падзелу Рэчы Паспалітай паміж суседнімі моцнымі дзяржавамі. У 1772 Расія, Прусія i Аўстрыя заключылі канвенцыю аб частковым падзеле Рэчы Паспалітай, за­нял! частку яе тэрыторыі i прымусілі сойм Рэчы Паспалітай прызнаць гэты падзел. Пад рэальнай пагрозай поўнай ліквідацыі дзяржаўнасці паскорыўся працэс выспявання нацыянальнай свядомасці народаў Рэчы Паспалітай. На 4гадовым сойме 1788—92 склалася патрыятычная партыя, якая выпрацавала праграму палітычных i сацыяльных рэформ, умацавання дзяржавы. Сойм прыняў шэраг рэформ (умацаванне арміі, змена дзяржаўнага ладу i інш.), якія былі падсумаваны ў Канстытуцыі 3 мая 1791. Супраць Канстытуцыі выступілі рэакцыйныя магнаты. Яны стварылі ў 1792 Таргавіцкую кан­федэрацыю, па закліку якой войскі

Pacii i Прусіі акупіравалі краіну. Напачатку П. падтрымліваў Канстытуцыю, а потым далучыўся да таргавіцкіх канфедэратаў. Рэформы 4гадовага сойма былі адменены, а сойм, скліканы ў Гродне ў 1793, зацвердзіў новы падзел краіны паміж Расіяй i Прусіяй. На пагрозу поўнай ліквідацыі нацыянальнай незалежнасці народы Рэчы Паспалітай адказалі паўстаннем пад кіраўніцтвам А.Т.Касцюшкі. Паўстанне 1794 напалохала П. Ён баяўся за свой лёс, i толькі ўпэўненасць у рыцарскім характеры Касцюшкі давала яму надзёю на спрыяльны зыход. Пасля задушэння паўстання ў 1795 адбыўся канчатковы падзел Рэчы Паспалітай, паводле якога да Расіі адышлі ўсе беларускія i ўкраінскія землі. Па патрабаванні Pacii П. пераехаў у Гродна i тут адрокся ад прастола. Апошнія гады пражыў у Пецярбургу ў поўнай раскошы i пасля сябе пакінуў вялікія даўгі. Мемуары П. выдадзены ў 1914—16 Расійскай акадэміяй навук. Значная частка яго бібліятэкі i нумізматычнай калекцыі ў 1805 праз Т.Чацкага была набыта для Крамянецкага ліцэя, пасля закрыцця якога трапілі ў Кіеўскі універсітэт (за­раз у бібліятэцы АН Pacii).

Л im.; Кулжинский И. История Польши. Киев, 1864. С. 177—189; Sіownik pracownikуw ksi№їki polskiej. Warszawa; Lуdї, 1972. S. 846848. Г.А.Маслыка

.

ПАПРОЦКІ Францішак (1723—90)

Выдавец, аўтар навуковых прац па геаграфіі, усеагульнай i айчыннай гісторыі. Нарадзіўся на Беларусі, вучыўся ў Полынчы, выкладаў філасофію, гісторыю i геаграфію ў Варша­ве i Віленскай акадэміі, кіраваў шляхецкімі калегіямі ў Вільні i Камянцы. Пачынаючы з 1759, П. выдаваў у Вільні «Палітычныя каляндарыкі», з 1768 — «Віленскія календары». Гэтыя календары выгадна адрозніваліся ад большасці падобных выданняў сярэдзіны 18 ст., у якіх побач з рэлігійнай праблематыкай змяшчаліся звесткі па астралогіі, знахарстве, тлумачэнні сноў. Сваім добра аформленым «Палітычным каляндарыкам» П. надаў свецкі характер, змяшчаў у ix бегетую інфермацыю пре бягучыя падзеі ў краіне i за мяжой, звесткі па фізіцы, механіцы, медыцыне i геагрефіі. У ix, напрыклад, змяшчаліся артыкулы еб выніках астранамічных назіренняў М.ПачобутАдляніцкага, у якіх решуча едхіляліся естрелагічныя прароцтвы i інш. забебоны, «замоўчваліся» i біблейскія легенды. У «Палітычным каляндарыку на 1760 г.» П. змясціў кароткае апісанне найбуйнейшых тагачасных краін Еўропы. Характерызуючы Ресію, ён едзнечыў, што жыхеры гэтай краіны «цярплівыя ў невыгодах i настомныя ў працы, асабліва ваеннай»; пачынаючы з царавання Пятра I, яны дасягнулі вялікіх поспехаў у навуках i змен у звычаях, разам з тым многія з ix вызначаюцца «схільнасцю да бунту, суровасцю, празмерным п'янствам» i інш. заганамі. У «Палітычным каляндарыку на 1764 г.» змясціў храналогію польскіх каралёў i князёў Вялікага княства Літоўскага, апісваў падзеі «бескаралеўя», што настала пасля смерці Жыгімонта Аўгуста III, паведамляў імёны імператараў, цароў i каралёў еўрапейскіх краін, тагачасных епіскапаў, сенатараў, міністраў i інш. службовых асоб Рэчы Паспалітай. У адным з артыкулаў расказвалася пра вынікі Сямігадовай вайны (1756—63), названы найважнейшыя паліт. падзеі 1763; прыведзена табліца ўсходу i захаду Сонца. У «Палітычным каляндарыку на 1765 г.» надрукаваны пастановы соймаў за 1764. «Каляндарык на 1766 г.» паведамляў пра землетрасенне ў Амерыцы i Сібіры, пра адкрыццё Расійскай купецкай кампаніяй Алеуцкіх астравоў, называліся новыя лекі. Цікавая была інфармацыя пра бунт 50 тысяч лонданскіх ткачоў з прычыны завозу ў Англію шаўковых тканін, зза чаго «ткачышаўкапрады засталіся без сродкаў да жыцця i асуджаліся на галодную смерць». Гэтыя выданні П. мелі шмат агульнага з «Варшаўскімі календарамі», што выпускаў вядомы польскі вучоны i філосаф А.Вішнеўскі.

Папулярныя былі i творы П. па геаграфіі i гісторыі, у тым ліку падручнік геаграфіі «Еўропа — найлепшая частка свету» (1754, 1765), у якім даваўся аналіз геаграфічнага становішча, при­родных умоў, сацыяльнаэканамічнага i палітычнага ладу, складу насельніцтва, духоўнай культуры еўрапейскіх краін. 3 прац П., прысвечаных праблемам усеагульнай гісторыі, вылучаецца кніга «Найбольш значныя войны...» (1763), напісаная на аснове твораў антычных i заходнееўрапейскіх гісторыкаў. У прадмове да яе аўтар адзначаў: «Няма нічога больш непрыемнага для народаў, чым

войны, i ў той жа час веданне гісторыі войнаў дазваляе высветліць прычыны ўзвышэння i падзення дзяржаў i, што асабліва важна, шляхі ўмацавання свабоды i незалежнасці Айчыны». У та­кой форме П. знайшоў спосаб выказаць сур'ёзную занепакоенасць патрыятычных сіл лесам Рэчы Паспалітай, якая набліжалася да свайго падзення. Трывогай за будучыню Рэчы Паспалітай прасякнута i праца П. «Аб рыцарскім пытанні ў Полыпчы» (1776). На аснове аналізу прычын перамог i паражэнняў Польскага Каралеўства i Вялікага княства Літоўскага ў мінулых войнах аўтар спрабаваў выказаць рэкамендацыі па ўмацаванні абароны дзяржавы i павышэнні баяздольнасці яе арміі. Дзве невялікія кнігі П. «Дамашнія весці аб Вялікім княстве

Літоўскім» (1763) i «Дамашнія весці аб Польскім Каралеўстве» (1771) уяўляюць кароткія энцыклапедычныя даведнікі аб геаграфічным становішчы, прыродных умовах, гісторыі, дзяржаўным ладзе, судах, арміі i інш. ат­рибутах названых краін. У першай з ix П. ўзнаўляе паданне пра перасяленне рымлян у басейн Немана, якое пакладзена ў аснову распрацаванай М.Длугашам, М.Літвінам i інш. гісторыкамі тэорыі пра лацінскае паходжанне літоўскага народа, што нібыта нейкі Палямон, сваяк Нерона, разам з 500 знатнымі рымлянамі ўцёк ад самавольства імператара ў чужыя краі i пасяліўся ў басейне Нёмана, i ад нашчадкаў гэтых рымлян пайшлі літоўская шляхта i літоўскі народ. Аналіз гістарычных твораў П. сведчыць, што ix аўтар зыходзіў з рацыяналістычнага

разумения пстарычнага працэсу i сваёй дзейнасцю падрыхтаваў глебу для ўспрыняцця ідэі пра заканамернае развіццё гісторыі прадстаўнікамі грамадскай думкі Беларусі i Літвы апошняй трэці 18 ст.

Літ.: Бирало А.А. Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в. Мн., 1871; Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; Идеи гуманизма в об

щаственнополитической и философской мысли Белоруссии (дооктябрьский пери­од). Мн., 1977.