Іяўлевіч Фама

Беларускі пісьменнік i педагог 1й паловы 17 ст. Нарадзіўся ў Магілёве. Вучыўся ў Магілёўскай брацкай шко­ле, у сярэдзіне 1620х гадоў — у Ягелонскім універсітэце ў Кракаве. 3 канца 1620—пач. 1630х гадоў рэктар Кіеўскай брацкай школы, з 1632 займаўся педагагічнай дзейнасцю ў Магілёўскім, a ў 40я гады ў Слуцкім брацтвах. Аўтар кнігі «Лабірынт, або Заблытаная сцежка, у якой прыгожая Мудрасць паказвае найкарацейшы шлях магіляўчанам i іншым ва ўсіх ix пачатках. Напісана студэнтам філасофскага факультэта Фамой Іяўлевічам» (Кракаў, 1625, на польскай мо­ве). Гэта маналог Мудрасці, звернуты да малодшага Магілёўскага брацтва i наогул да ўсяго беларускага мяшчанства i славян, якія насялялі Беларусь i Украіну. Твор вылучаецца свецкай, дэмакратычнай накіраванасцю, пазбаўлены тэалагічнага пакрыцця, прасякнуты ідэямі сацыяльнай перавагі.

На першым плане ў ім актыўнасць асабістага i грамадскага быцця, муд­расць, на яго думку, даецца не дзеля боскіх адкрыццяў ісцін, а для разумен­ия ўсяго існуючага, пазнання самога сябе, прыроды, грамадства. Яна дазваляе адказаць i на самыя складаныя філасофскія, i на простыя пытанні, практычныя патрэбы людзей. Галоўнай ідэяй твора з'яўляецца патрыятычная ідэя адраджэння «славянскага народа», духоўнай асветы моладзі. Аўтар заклікаў аб'яднаць намаганні ў ратаванні краіны, вывесці яе са складанага i заблытанага шляху нягод i ўзрушэнняў.

Літ.: Голенченко Г.Я. Идейные и культурные связи восточнославянских на­родов в XVI—середине XVII в. Мн., 1989. С. 121 — 124.

КАЖЫНСКІ (Kazyсski) Мацей (1767—29.3.1823)

Спявак, акцёр, рэжысёр i антрэпрэ­нёр; стваральнік першага пастаяннага тэатра ў Мінску (на польскай мове). Акцёрскую дзейнасць пачаў у Любліне (1786). 3 1793 працаваў у Гродне, Мінску i Вільні, як акцёр выконваў камедыйныя ролі ў п'есах Мальера, В.Багуслаўскага, Ф.Багамольцава i інш. У 1797—1801, 1802—05 антрэпрэнёр, рэ­жысёр i акцёр Мінскага, у 1801—02, 1805—16 Віленскага тэатраў. Гастраліраваў з Мінскім тэатрам у Полац­ку, Віцебску, Бешанковічах (1805) i ў

Маскве (1797, 1805), з Віленскім тэатрам — у Мінску i ў Пецярбургу (1807).

КАМЕНСКІ Адам (КаменскіДлужык, ДлужыкКаменскі; 7—27.1.1667)

Пісьменнікмемуарыст 17 ст. Паходзіў з заходніх зямель Беларусі. Аўтар унікальнага па змесце «Дыярыуша», апублікаванага ў 1874 А.Марыянскім па копіі, зробленай у Гембіцах (Польшча) у прыватнай бібліятэцы ксяндза П.Кушынскага нейкім шляхціцам Панінскім. Мяркуючы па мове твора, К. выйшаў з асяроддзя спаланізаванай заходнебеларускай шляхты. Тэкст «Дыярыуша» выяўляе ў ім добра адукаванага чалавека, здольнага апавядальніка з вострай 1 тонкай назіральнасцю, рамантычнай узнёслесцю i адначасова з цвярозым, гаспадарскім поглядам на жыццё. Як відаць з мемуараў, у час рускапольскай вайны 1654—67 у канцы 1657 К. трапіў у рускі палон. 3пад Шклова Магілёўскага ваяв, ён адпраўлены пад канвоем у Якуцк, адтуль у Запаляр'е i Прымор'е. Быў там зборшчыкам ясака (падатку) сярод мясцовага насельніцтва. 3 павагай ставіўся да тамашніх народаў, асабліва да прыангарскіх тунгусаў.

«Дыярыуш» — самы ранні з усіх вядомых пісьмовых помнікаў пра Сібір (калі не лічыць, відаць, ужо страчанага апісання гэтага рэгіёна, зробленага ў 1655 навагрудскім езуітам Кавячынскім). К. пачаў сваё вымушанае падарожжа па сібірскіх землях на 17 гадоў раней, чым перакладчык рускага пасольства ў Кітаі Н.Спефарый. «Дыя­рыуш» адрозніваецца ад апісання Спафарыя не толькі ў геаграфічным i этнаграфічным плане, але i болыпай вобразнасцю, глыбінёй асэнсавання рэчаіснасці, што надае яму характер мастацкага твора. «Дыярыуш» з поўным правам можна назваць энцыклапедыяй ведаў пра Сібір 17 ст. Аўтара цікавіла ўсё: адлегласць паміж населенымі пун­ктам!, навакольная фауна i флора, заняткі мясцовага насельніцтва, яго по­бит i звычаі, эканамічны стан, размяшчэнне гарадоў i мястэчак, здабыча солі i яе кошт, багацці рэк i лясоў. Побач з апісаннем побыту сібірскіх аба­рыгенаў твор змяшчае i цікавыя звесткі пра лад жыцця рускіх пасяленцаў Заходняй i Усходняй Сібіры, цікавыя характарыстыкі многіх сібірскіх гарадоў i апорных абарончых пунктаў, так званых астрогаў. Усё гэта робіць «Дыярыуш» каштоўным помнікам мемуарнай літаратуры 2й паловы 17 ст., у якім упершыню пытанні геаграфіі i этнаграфіі Сібіры сталі предметам мастацкаге апевядення.

Літ.: Коршунаў А.Ф. «Дыярыуш» Адама Каменскага Длужыка // Беларуская літаратура i літаратуразнаўства. Мн., 1974. Вып. 2.

КАНІСКІ

Архіепіскап беларускі, рэлігійны палеміст, філосаф i пісьменнік. Нарадзіўся ў Нежыне Чарнігеўскай вобл, ў дваренскей сям'і. Пры хрышчэнні етрымеў імя Рыгор. У 11гедовым узросце едпреўлены ў Кіеўскую акадэмію, дзе навучаўся 15 гадоў. Пасля сканчэння акадэміі ў 1744 пастрыжаны ў манехі пад імем Георгія i пакінуты выкледчыкам акадэміі пры кафедры красамоўства. 3 1747 на працягу 5 гадоў узначельваў кафедру філасофіі, адначесове быў прэфектам. 3 1751 рэктар акадэміі, прафесар багаслоўя, а з 1752 адначасова i архімандрыт Кіевабрацкага вучылішчнага манастыра. 3 1755 пачынаецца новы перыяд яго жыцця i дзейнасці: К. прызначаецца беларускім епіскапам i пераязджае ў Магілёў. 3 гэтага часу ўся яго дзей­насць цесна звязана з палітычным i ідэйным жыццём беларускага грамадства. 3 1783 ён беларускі праваслаўны архіепіскап, член св. Сінода. К. пакінуў значны след у гісторыі грамадскай думкі Беларусь Многія свае ідэі ён выказваў у публічных прамовах i царкоўных пропаведзях. Усяго ім складзена каля 80 (апублікавана 78) прамоў i пропаведзяў («слоў»). Ён распаўсюджваў ідэ'і кіевамагілянскіх асветнікаў, імкнуўся да пашырэння рускай пісьменнасці на Беларусі, выступаў супраць Ватыкана i Брэсцкай уніі 1596, супраць каталіцтва i царкоўнай уніі, прапагандаваў ідэю аб'яднання белару­скага народа з рускім i ўкраінскім на­родам!. У некаторых пытаннях адыходзіў ад тэалогіі, паважліва ставіўся да вучэння М.Каперніка i Г.Галілея. У яго этыцы сустракаюцца элементы народнага светапогляду. К. — аўтар курсаў паэтыкі («Правілы паэтычнага мас­тацтва») i філасофіі (на лацінскай мове), гістарычных запісак пра Магілёўскую епархію, інтэрмедый, вершаў, казанняў, прамоў. У трагікамедыі «Уваскрэсенне мёртвых...» (1746, пастаўлена ў 1747) з пазіцый артадаксальнай праваслаўнай царквы трактаваў вострую сацыяльную тэму эксплуатацыі працоўных. На лацінскай мове ў Магілёве выдаў курс паэтыкі Ф.Пракаповіч («De arte роеііса», 1786). У большасці сваіх твораў усхваляў Бо­га i існуючы грамадскі лад, заклікаў строга прытрымлівацца канонаў веры. Разам з тым К. прапагандаваў неабходнасць скасавання феадальнай анархіі i абмежавання самавольства феадалаў, усталявання ў краіне цэнтралізаванага

Магілёў. 3 малюнка 19 ст.

парадку i законнасці. Ён быў ідэолагам сярэдніх слаёў пануючага класа сучаснага яму грамадства, якое было зацікаўлена ў абмежаванні магутнасці буйных феадалаў, упарадкаванні дзяржаўнай улады, развіцці асветы. Гэтыя погляды супадалі з інтарэсамі новага класа, што нараджаўся ў той час, — класа буржуазіі, які нёс ідэалогію асветніцтва. У 1757 К. звярнуўся з граматай да беларускага праваслаўнага духавенства, у якой пераконваў, што павучаць народ ёсць найпершая i галоўная справа пастырская, бо без павучання не будзе веры. Адстойваючы правы на асвету ўсіх слаёў насельніцтва, у т.л. i простата люду, К. ў тым жа годзе адкрыў у Магілёве вучылішча на ўзор Кіеўскай акадэміі i ставіў сваёй мэтай зрабіць яго апорай асветы шырокіх колаў беларускага грамадства. У 1767 беларускі асветнік адзначаў у сваёй пропаведзі цяжкае становішча праваслаўнага насельніцтва Беларускай епархіі: «Маглі вы яшчэ бачыць у ёй нейкую колькасць цэркваў праваслаўных, але i тыя на пуні i хлеўнікі жывёльныя падобны, а не на храмы хрысціянскія... Адняты ў ix святло навучання: школам i семінарыям быць не дапушчальна, а та­му не толькі ніжэйшага саслоўя людзі, але i само дваранства ў крайняй прастаце i невуцтве вымушана быць. Таму ж дваранству забаронены доступ да чыноў i годнасці. Двараніна ад селяніна цяжка распазнаць...» К. звязваў грамадскі прагрэс з развіццём навукі, з распаўсюджваннем адукацыі на ўсе слаі насельніцтва i энергічна праводзіў у жыццё свае ідэі: адчыняў школы i семінарыі, пісаў i выдаваў навуковыя i мастацкія творы, крытыкаваў крайнасці феадалізму, жорсткую эксплуа­тацию i прыгнет народа, невуцтва, забабоны, духоўную галечу тых, хто мае ўладу. Калі ў 1787 імператрыца Кацярына II была ў Мсціслаўлі, К. пры сустрэчы выказаў кароткую прывітальную прамову, якая ўзрушыла найвысачэйшую асобу сваёй філасофскай глыбінёй. Выданню твораў К. садзейнічаў протаіерэй І.Грыгаровіч, які ў 1835 выдаў поўны збор твораў — яго бліскучыя прапаведзі. Творы К. высока ацэньваў А.С.Пушкін. Паводле яго меркавання, «Георгій ёсць адзін з са­мых памятных дзеячаў мінулага (18) стагоддзя. Жыццё яго належыць гісторыі».

Тв.: Собр. соч. Ч. 1—2. Спб., 1835; Запи­ски преосвященного Георгия Конисского о том, что в России до конца XVI века не было никакой унии с римскою церковью. М, 1847; Слова и речи Георгия Конисско­го, архиепископа Могилёвского. МогилёвнаДнепре, 1892.

Літ.: Костомаров Н.И. Историче­ские произведения; Автобиография. 2 изд. Киев, 1990; Коялович МО. История воссоединения западнорусских униатов старых времен. Спб., 1873; Филарет Гумилевский, архиепископ Черни­говский. История Русской Церкви. 5 изд. М., 1888. Кашуба М.В. Георгий Конисский. М., 1979.

КАП I ЕВІЧ (К а п i е ў с к i)

Ілья Фёдаравіч (каля 1651—1714)

Пісьменнік, выдавец, асветнік, энцыклапедыст. Нарадзіўся на Беларусі (найболын верагодна на Брэстчыне ці Случчыне). У час вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй падлетка К. звёз з са­бой «боярский сын з Бежыцкия пяти­ны», г. зн. з Ноўгарада. Праз 6 гадоў К. разам з мсціслаўскім ваяводам М.Цеханавецкім вярнуўся на Беларусь. Вучыўся ў Слуцкай кальвінісцкай шко­ле, якая ў той час была цэнтрам куль­туры, што мела вырашальнае значэнне для фарміравання i эвалюцыі поглядаў маладога К. Верагодна, тут ён атрымаў добрыя веды i вывучыў замежныя мовы. Яшчэ ў час навучання ў школе К. як здольны вучань заняў тут у 1674 пасаду лектара (настаўніка малодшых класаў). Дакладна невядома, як К. трапіў у Галандыю (верагодна, па канфесійных матывах), але ўстаноўлена, што там ён займаўся выдавецкімі справамі. Захаваліся яго лісты да Лейбніца, які прапаноўваў К. супрацоўнічаць у справе выдання кніг. У 1697 у час прыбыцця ў Галандыю расійскага вялікага пасольства пад кіраўніцтвам Пятра I К. быў кандыдатампастарам пры Амстэрдамскім саборы. Як знаўца многіх моў быў настаўнікам Пятра I i іншых удзельнікаў пасольства. 3 гэтага часу К. усё сваё жыццё прысвяціў асветніцкай справе на карысць усходнеславянскіх народаў. Ён складаў планы выдання падручнікаў, якія, відаць, абмяркоўваў з Пятром 1, а потым выдаў ix у друкарні І.А.Тэсінга, а з 1700 — у сваёй. У 1699—1706 К. падрыхтаваў, пераклаў i выдаў каля 20 кніг асветніцкага харак­теру па гуманітарных, прыродазнаўчых, тэхнічных i вайсковых галінах ведаў. Найболып вядомыя з ix: «Вве­дете краткое во всякую исторію...»(1699), «Краткое и полезное руковедение во арифметику» (1699), «Уготование и толкование ясное и зело изрядное, краснообразного поверстания кругов небесных...» (1699), «Крат­кое собрание Льва Миротворца», «Номенклятор (лексикон) на русском, ла­тинском и немецком языке», «Грамма­тика латинская» (усе 1700), «Морского плаванія книга» (1701), «Святцы, или Календарь» (1702), «Руковедение в грамматику славенороссийскую»

(1706) i інш. К. шмат вандраваў па Еўропе са сваёй друкарняй, a калі вырашыў перавесці яе ў Расію, то быў перахоплены піратамі. У 1708 ён разам з расійскімі войскамі прыбыў у Вар­шаву. Некалькі гадоў служыў у Пасольскім прыказе перакладчыкам. К. — вучоны з шырокім кругаглядам, патрыёт i прыхільнік навучання наро­да паспалітага, прадаўжальнік справы

Ф.Скарыны. Ён адзін з першых (калі не першы) распрацаваў для ўсходніх славян навуковую тэрміналогію па многіх галінах ведаў. Падрыхтаваныя i выдадзеныя ім падручнікі асабліва былі карысныя для юнацтва, якое прысвяціла сябе навуцы, тэхніцы, мараходству ці вайсковай справе. Значны час гэтымі падручнікамі карысталіся ў расійскіх школах.

Па сваіх поглядах К. — актыўны прыхільнік рэформ Пятра I, якія ламалі руцінныя формы грамадскага жыцця. Ён вітаў імкненне славянскіх народаў да аб'яднання, называў беларусаў, рускіх i ўкраінцаў «славянарускім народам». К. быў перакананы ў неабходнасці адукацыі, падкрэсліваў вялікае значэнне рознабаковага наву­чання: «Ничто же полезнейшее есть в сем житии, как познание и умелость писмен. Сие приношает величество и славу, сие неизреченную красоту воз­дает, сие государства укрепляет и рас­ширяет, и прославляет — всякому че­ловеку во всяком чине полезно. Писмена разум исправляют и обучают, и утешают...» («Из истории философской и общественнополитической мысли Белоруссии». С. 324). Ён лічыў, што матэматыка вельмі карысная ў марской справе, у падарожжах, у горназдабыўной справе («вникнувший в математические книги, помощь обретеш»), астраномія дапамагае ў навігацыі, гісторыя — у пазнанні грамадска­га жыцця i чалавека («Введение крат­кое во всякую историю...». С. 3—4). Асаблівае значэнне надаваў ён граматыцы: «тщетный есть всяк труд без грамматики».

Галоўную этыкаэстэтычную каштоўнасць К. бачыў у мудрасці i асвеце. Гэта думка выказана ім у арыгінальнай сентэнцыі «Пра кура», які, разграбаючы кучу смецця, выкідвае алмаз. Пад «курам» ён меў на ўвазе чалавека «маларазумнага», які не любіць «свабодных навук прамудрасці» («Притчи Езоповы...», Амстэрдам, 1700. С. 8). К. — аўтар «Рыторыкі» i «Паэтыкі» (не захаваліся). Значную ролю ў асветніцкай дзейнасці адыгралі яго творы па гісторыі: «Хроніка», «Часаапісанне», «Летапісы ці дзеянні», «Хроніка дня», «Уладаапісанне» (пра палітычнае жыц­цё), «Жыццеапісанне» (пра асобных людзей i здарэнні). К. тлумачыць, што «хроніка пагрэчаску таксама параліпаменон. У ёй жа дзеянні або справы ратныя, па парадку часоў размеркаваныя, апісваюцца добрасумленна, па ўсіх стагоддзях. Напрыклад, што перад патопам i што пасля патопу здарылася ва ўсялякі час... Летапісамі завуцца кнігі, дзе ўсялякага красамоўства i мастацтва i без тлумачэння прычын усялякага роду здарэнні апісваюцца». Такі разгляд гісторыі быў, напэўна, крокам наперад у параўнанні з ранейшымі сярэдневяковымі i тэалагічнымі канцэпцыямі. Магчыма, што на яго гістарычныя погляды паўплывалі не толькі заходнія (Лейбніц), але i ўсходнеславянскія гісторыкі (Стрыйкоўскі, Тацішчаў, Каменскі i

ІНШі).

Паводле звестак самога К., ён адправіў у Маскву наступныя кнігі: «Ри­торическое собрание вместе с красно­речием кратчайшее», «Политик, уче­ный и ученоблагочестивый, передан­ный польскими стихами», «Хронология священнополитическая от создания мира до разрушения Иерусалима, порусски и попольски» (гэта i наступ­

ныя былі падрыхтаваныя К. да друку, лес ix невядомы), «Квинт Курцый Руф о делах Александра Великого, порус­ски», «Образцы склонений, спряжений, полатыни, немецки и русски», «Не­мецкая грамматика с русским толкова­нием», «Введение Коменского, пола­тыни, немецки и русски», «Семейные беседы, разделенные на 40 глав, пола­тыни, немецки и русски», «Словарь полатински и русски», «Священная Биб­лия на славянском языке, по порядку или стихами изданная», «Полная сла­вянская грамматика».

Уплыў К. на беларускую культуру мала вядомы, але ў яго лексіконе выразна адчуваюцца беларускія моўныя ўздзеянні.

Тв.: Номёнклятор на русском, латинском и голландском языках. Амстэрдам, 1700; Слава Торжеств. Амстэрдам, 1700; Книга, учащая морского плавания... Амстэрдам, 1701; Latina grammatica in usum scholarum celeberrimae gentis Slavonicae. Amsterdami, 1700.

Літ.: Описание изданий, напечатанных кириллицей, 1689—январь 1725 г. М.; Д., 1958; Из истории философской и обще­ственнополитической мысли Белоруссии. Мн., 1962; Асвета i педагагічная думка ў Беларусь Са старажытных часоў да 1917 г. Мн., 1985. С. 149—151; Дорошевич Э.К. Илья Копиевич, Георгий Конисский // Очерки истории философской и со­циологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; Антология педагогиче­ской мысли БССР. М., 1986. С. 134—138.

Э.К.Дарашэвіч.