Даман еўскі

(Даманоўскі) Язэп (канец 16—1я палова 17 ст.)

Філосафмараліст i паэтгуманіст. Сын Ф.Даманеўскага. Як сацыніянін, ён разам з Янам Ліцыніем Намыслоўскім удзельнічаў 25.1.1594 у Навагрудку ў дыспуце з езуітам М.Сміглецкім. 3 пазіцый наміналізму адмаўляў існаванне Хрыста. У канцы 1590х гадоў схіляўся да атэізму, за што ў 1600 выключены з сацыніянскай абшчыны. Пісаў на польскай i лацінскай мовах. На працягу 1620—23 надрукаваў у Любчы свае маральнапавучальныя вершаваныя творы: «Жыццё сельскае i гарадское», «Перасцярога i заахвочванне тым, хто многа гаворыць i думае, але нічога не робіць», «Суцяшэнне тым, каму мужы перашкаджаюць паводзіць сябе з годнасцю», «Некаторыя эмблемы», «Афарызмы Саламона ў паэтычным выкладанні». У ix адлюстраваны філасофскаэтычныя погляды Д. i творчы метад у духу эстэтыкі барока. Тэарэтычнай асновай яго этыкі, як i светапогляду ў цэлым, з'яўляецца сінтэз рэлігійнафіласофскага вучэння кальвінізму аб божай наканаванасці з сацыніянскай рэнесансавагуманістычнай канцэпцыяй маральнай свабоды чалавека. Паводле Д., светам i чалавечым лесам кіруе Бог, таму чалавек робіць у жыцці не так, як яму хочацца, а як яму дыктуе божая неабходнасць, ці «няволя». Аднак, лічыў ён, памыляецца той, хто ўсё ўскладае на Бога, бо фартуна спрыяе толькі дзейнаму чалавеку. У этыцы Д. працавітасць — галоўная сацыяльнамаральная дабрачыннасць чалавека, асноўная ўмова шчаслівага жыцця, крыніца багацця; таго, хто не працуе, нельга назваць дабрадзейным, пустая летуценнасць, гультайства робяць жыццё нешчаслівым. Высокі маральны статус працавітасці Д. абгрунтоўваў прыкладамі з Бібліі i грамадзянскай гісторыі i сцвярджаў, што тыя цары i дзяржаўныя дзеячы, якія любілі i паважалі працу, былі не толькі мудрымі кіраўнікамі, але добрымі i беражлівымі гаспадарамі. Імкнучыся вывесці шлях­ту са стану маральнага i сацыяльнага заняпаду, ён асуджаў яе паразітызм i сцвярджаў, што праца не можа знева­жаць шляхецкую годнасць. Дармаедству i марнатраўству феадальнага саслоўя Д. проціпастаўляў працавітасць i беражлівасць сялян, гарадскіх рамеснікаў i гандляроў. Найбольш прыдатнай сферай прыкладання сіл i здольнасцей шляхецкага саслоўя Д. лічыў сельскую гаспадарку. Вясковае жыццё ён ідэалізаваў як увасабленне «натуральнага стану» чалавека, гарадское ж трактаваў як «супрацьнатуральнае», чужое прыродзе чалавека, як крыніцу амаральнага пачатку, зла, якое садзейнічала разбэшчванню чалавечай асобы, дэфармацыі яго першапачатковай прыроды. Каларытна апісваў жыццё беларускіх гарадоў пач. 17 ст., выкарыстоўваючы канкрэтнагістарычныя бытавыя дэталі, фальклор, на­родны гумар. Услед за Ф.Скарынам, С.Будным, А.Воланам i іншымі айчыннымі гуманістамі Д. падпарадкоўваў індывідуальныя інтарэсы чалавека інтарэсам агульнага дабра.

Літ.: Падокшын С.А. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: Ад Францыска Скарьшы да Сімяона Полацкага. Мн., 1990. С. 144—148.

ДАМАШЭВІЧ Марыян

Выкладчык філасофіі ў Гродне ў 2й палове 18 ст. Пра яго жыццё i дзейнасць звестак не выяўлена. Захаваўся толькі рукапіс лекцый па філасофіі ў «Курсе агульнай фізікі», напісаных на лацінскай мове. У ix Д. падкрэсліваў значэнне назапашанага філасофіяй вопыту, рабіў спасылкі на мысліцеляў антычнасці i Новага часу, асабліва адзначаў заслугі X.Вольфа i выказваў думкі, блізкія яго ідэям. У спецыяльным раздзеле курса даў апісанне «сек­ты схаластыкаў», галоўнымі прадстаўнікамі якой лічыў Альберта Вялікага, Фаму Аквінскага, Дунса Ско­та, вылучыў тры асноўныя кірункі схаластычнай філасофіі — перыпатэтычны, тамістычны, скатысцкі, хоць i лічыў яе заняпалай. Філасофскі трак­тат Д. сведчыць пра новы кірунак пераходнага перыяду — пачатак новай эклектычнай філасофіі 2й паловы 18 ст. Ён падкрэсліваў, што заняпад схаластыкі пачаўся пасля вялікіх адкрыццяў натуралістаў: «Галілей да сярэдзіны 18 ст. абверг схаластычную недарэчнасць i адкрыў новую эру. Яго падтрымалі вучоныя i філосафы Га­сендзі, Картэзій, што пайшлі за філасофіяй, атрыманай у спадчыну ад Дэмакрыта i Эпікура, якой пагарджалі шмат стагоддзяў i якая (цяпер), ачышчаная i ўдасканаленая, уведзена ў новыя сістэмы». Гэта выказванне Д. па сутнасці з'яўляецца прызнаннем вартасцей матэрыялістычнага светапогляду. Парадаксальна, але праўда, што ніякія аргументы, акрамя розуму, ужо не аўтарытэты. Цяжка нават уявіць, што такое было б магчыма паўстагоддзя назад, каб напісаць такое: «Сёння прытрымліваюцца такой філасофіі, якая не скавана ніякім аўтарытэтам, прытрымліваюцца толькі правіл розуму i выбіраюць сабе ясныя i празрыстыя прынцыпы». Разглядаючы праблему сутнасці цел, пранікальнасць ці непранікальнасць цел, мяжу дзялення цел, Д. не пагаджаўся з канцэпцыямі Дэкарта i Гасендзі: «Нельга пагадзіцца з Гасендзі, — пісаў ён, — атаясамліваючага прыроду фізічнага цела i працягласць». Д. лічыў, што ёсць такія (канчатковыя) элементы, якія не маюць працягласці.

Д. аналізуе шэраг філасофскіх сістэм разумения карціны сусвету. «Для Сакрата i Платона, — піша ён, — свет — матэрыя i ідэя; для Піфагора i піфагарыйцаў — Бог, матэрыя i лічбы; для Арыстоцеля — матэрыя, форма i змена». У выніку супастаўлення гэтых поглядаў робіць выснову: «Прынцыпы Арыстоцеля з'яўляюцца ісціннымі прынцыпамі цел у метафізічным сэнсе». На яго думку, такой жа пазіцыі прытрымліваліся Эпікур, Дэкарт i інш. філосафы. Гэта азначае, што ў некаторых пытаннях натурфіласофіі Д. імкнецца ўтрымаць тэалагічныя традыцыі, але не паўсюдна, a толькі там, дзе гэта ўдаецца. Таму па сутнасці ён вы­ступав супраць атамістычнай пазіцыі, якая тлумачыць будову сусвету з матэрыяльных часцінак, не пагаджаецца ні з Дэкартам, ні з іншымі філосафамі ў тым, што атамы ці малекулы — аснова будовы цел, а тэорыя Дэкарта — «вынік' уяўлення». Д. схіляецца да канцэпцыі Г.Лейбніца, да яго «манадалогіі». Яго задавальняюць «манады» — гэтыя духоўныя адзінкі, што змацоўваюць увесь свет. Менавіта таму Д. лічыць, што «Лейбніц пайшоў па но­вым шляху развіцця прынцыпаў цел i ачышчэння (тэорыі пра ix) ад забабо­наў». У «Псіхалогіі» як частцы курса разглядаецца паняцце душы i яе праяў. Тут погляды Д. вельмі супярэчлівыя. Душа — асобная субстанцыя, яна ж існуе i як праяўленне дзейнасці цела, найперш мозга, без якіх як бы не існуе. Д. адмаўляе прыроджаныя ідэі. Шмат у чым ён падобны да Б.Дабшэвіча i А.Доўгірда — яны адзіная нітка асветніцкага кірунку ў каталіцкай філасофіі на Беларусь

Гв.: Institutiones philosophiae naturalis seu physica. Grodno, 1787—89.

Літ.: Дорошевич Э.К. Новая фило­софия в рукописных трактатах // Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973.

Э.К.Дарашэвіч,

ДЗМІТР0ВІЧ Павел (7—1641)

Пісьменнік, педагог. Нарадзіўся ў сям'i беларускага дробнага шляхціца. Навучаўся ў кальвінісцкай гімназіі ў Вільні. У час замежнага падарожжа, якое ён ажыццявіў як выхавацель у С.Прылюбскага, слухаў лекцыі ва універсітэтах ФранкфуртанаОдэры, Ліпска, Гейдэльберга, Інгальштата, Альтдорфа (1611—13). Пасля вяртання зза мяжы быў памочнікам рэктара (1615), кіраўніком двух вышэйшых класаў (1616), потым рэктарам кальвінісцкай гімназіі ў Вільні. Пазней выконваў функцыі выхавацеля І.Радзівіла ў Слуцку (1627), потым — В.Радзівіла. Пад канец жыцця быў святаром у Дубінках i куратарам Слуцкай гімназіі. Большую частку свайго жыцця быў звязаны з мецэнатамі Радзівіламі; разам з Д,.Набароўскім i С.Рысінскім належаў да вядучых літаратараў з акружэння К.Радзівіла. Пісаў пераважна на лацінскай мове. Апрача шэрага твораў, прысвечаных Крыштофу i Янушу Радзівілам, выдаў на базе Віленскай гімназіі панегірыкі (з уласнымі прадмовамі) знакамітым родам Вялікага княства Літоўскага i інш. асобам (Галаўчынскім, А.Храпавіцкаму, М.С.Масальскаму). У 1625 закончыў парадыйнае сачыненне «Кампендыум, або Кароткае ашсанне як князёў i каралёў польскіх, так i ix спраў, асобных выпадкаў i даўніх падзей у Каралеўстве Польскім паводле хронікі М.Кромера, біскупа вармянскага, i іншых».

Тв.: Oratio de ss. theologiae ab Omnibus tractanda. Altdorf, 1613.

ДЗЮПРЭ (Dupre) Jlyi Максіміліян

Танцоўшчык, балетмайстар i педагог 18 ст. Гады нараджэння i смерці невядомыя. Адзін з заснавальнікаў мужчынскага сцэнічнага танца. Вучыўся ў Французскай акадэміі музыкі. У 1730— 51 саліст тэатра «Каралеўская акадэмія музыкі i танца» ў Парыжы (»ГрандАпера»). Гастраліраваў у Лондане, Варшаве, Дрэздэне, Вене. У 1756 за­прошены Г.Ф.Радзівілам у яго прыдворны тэатр у Слуцку, разам з А.Пуціні стаў стваральнікам мясцовага ба­лета, у 1756—58 выкладаў у Слуцкай балетнай школе, выступаў у Слуцку i ў Белым (БялаПадляска, Полыича). У сакавіку 1758 пераехаў у Нясвіж, дзе паводле дагавору з М.К.Радзівглсш Рыбанькай павінен быў да 1761 не толькі выступаць на сцэне, але i падрыхтаваць да тэатра 8 дзяцей i вучыць тан­цам усіх, каго яму дадуць.

ДОГЕЛЬ (Dogiel) Мацей (6.8.1715—24.2.1760)

Ічсторыкархеограф, прававед. Нарадзіўся ў в. Гембулы Лідскага пав. ў сям'i дробнага шляхціца. Пасля заканчэння піярскай школы ў Шчучыне ўступіў у ордэн піяраў i займаўся вы­кладчыцкай дзейнасцю. Уладальнік мяст. Шчучын надворны маршалах Вялікага княства Літоўскага Сцыпіа дэ Кампа даручыў яму выхаванне свайго сына. Разам са сваім выхаванцам Д. выязджаў за мяжу, наведваў лекцыі ў Лейпцыгскім i Парыжскім універсітэтах, удасканаліў свае веды ў філасофіі, міжнародным праве i матэматыцы. Пасля вяртання на радзіму з канца 1740х гадоў Д. — рэктар піярскага калегіума ў Вільні, заснавальнік школы з асобным інтэрнатам для шляхецкай моладзі. У апублікаваным «Паведамленні» пра адкрыццё гэтай школы Д. падкрэсліваў вялікую ролю асветы ў справе маральнага ўдасканалення на­рода. Шмат падарожнічаў. У 1748 як пасол Рэчы Паспалітай меў магчымасць працаваць у архівах i бібліятэках Германіі, Францы i, Галандыі. Выкарыстоўваў таксама рэдкія, малавядомыя або нават сакрэтныя афіцыйныя дакументы, што захоўваліся ў каралеўскім архіве Кракава i Нясвіжскім архіве. Сабраў шмат гістарычных i дыпламатычных матэрыялаў i дакументаў. 3 васьмі запланаваных тамоў выдаў толькі тры пад назвай «Дыпламатычны кодэкс Каралеўства Польскага i Вялікага княства Літоўскага». Нявыдадзеныя матэрыялы (5 тамоў) у рукапісах паступілі ў Каралеўскую бібліятэку (Варшава), потым у Віленскі універсітэт, адтуль у Пецярбургскую публічную бібліятэку. Д. выдаў таксама збор дакументаў па размежаванні дзяржаўнай граніцы Вялікага княства Літоўскага з Польшчай у сярэдзіне 16 ст. Яго зборнікі матэрыялаў па гісторыі міжнародных адносін Польшчы, Літвы i Беларусі за 13— 18 ст. як гістарычныя крыніцы не страцілі свайго значэння да нашых дзён.

Тв.: Codex diplomaticus Regni Polomiae et Magni Ducatus Lituaniae. Vilnae. t. 1, 1758; t. 5, 1759, t. 4. 1764; Limites Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae. Vilnae, 1758.

Літ.: Бирало А.А. Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII—середине XVIII в. Мн., 1971. С. 121—125. . Г.Я.Галенчанка.

ДОЎГІРД Самуіл

Паэт канца 16—пач. 17 ст. Паходзіў з Ашмяншчыны. У 1624 выдаў твор на біблейскія тэмы «Псторыя пра Сусан­ну», a ў 1626 — гістарычную паэму «Генеалосія, або Кароткае апісанне вялікіх літоўскіх князёў i ўчыненых імі значных i мужных подзвігаў» (па­водле М.Стрыйкоўскага), у якой апісаны бітвы з татарамі за Мінск, Друцк, Віцебск, падзеі ў Навагрудку, Гродне, Полацку, Пінску, Тураве, уславіў мужнасць i гераізм беларускалітоўскіх воінаў. Творы Д. друкаваліся ў Любчанскай друкарні.

ДУБОВІЧ Іван (7—1646)

Пісьменнік, грамадскі i царкоўны дзеяч. Прыхільнік царкоўнай уніі 1596. У палемічных творах «Правільны каляндар» (Вільна, 1644), «Пра вярхоўную ўладу ў царкве божай» (Львоў, 1644) шырока выкарыстоўваў беларускалітоўскія i ўкраінскія летапісы, маскоўскія хронікі, заходнееўрапейскія літаратурныя крыніцы. Высока цаніў каляндарнаастранамічныя даследаванні М.Каперніка, але адмаўляў яго геліяцэнтрычную тэорыю.

Літ.: Харлампович К.В. Западно­русские православные школы XVI и нача­ла XVII века... Казань, 1898; Далматов Н. Супрасльский Благовещенский мона­стырь. Спб., 1892. Г.Я.Галенчанка.

ДУЛЕВІЧ Уладзіслаў

Матэматык, прафесар філасофіі. Га­ды нараджэння i смерці невядомыя. Паходзіў з Вялікага княства Літоўскага. У 2й палове 18 ст. быў настаўнікам у манастырскіх школах кня­ства, у т.л. ў галоўнай францысканскай школе ў Гродне, дзе выкладаў філасофію i матэматыку (1768—69). Аўтар падручніка па матэматыцы i геаметрыі (захаваўся ў рукапісе).

ДЭШНЕР (Deszner) Саламея (1759—20.3.1809)

Польская артыстка драмы i оперы, рэжысёр i антрэпрэнёр. Нарадзілася ў Беластоку. Стваральніца першага пастаяннага тэатра ў Гродне. Выканаўца роляў маладых гераінь i субрэтак. 3 1777 у Варшаўскім тэатры. У 1784 вы­ступала ў Гродне ў былым каралеўскім манежы ў складзе трупы артыстаў пад кіраўніцтвам В.Багуслаўскага. У 1785— 90 працавала ў тэатрах Львова, Дубна(Ровенская вобл., Украіна), Вільні, у 1790—94 — Варшавы. 3 1794 у Гродне, дзе ў чэрвені 1802 стварыла тэатр. Ад афіцыйных устаноў яна атрымала дазвол на «дзесяцігадовае ўтрыманне» будынка гродзенскага тэатра. Некалькі месяцаў кіравала тэатрам на парытэтных асновах разам з заезджым акцёрам i антрэпрэнёрам Я.Шыманскім. Ix трупы ігралі папераменна, але Шыманскі прэтэндаваў на непадзельнае валоданне будынкам гродзенскага тэ­атра. Восенню 1803 Д. і, Шыманскі, аб'яднаўшы 2 творчыя калектывы, стварылі тэатральную суполку. Шыманскі выступаў як акцёр. У Д. быў вопыт працы на сталічнай i правінцыяльнай сцэнах, багаты рэпертуар. Выхаванка, партнёрка i добрая сяброўка Багуслаўскага, яна вельмі патрабавальна ставілася да сваёй творчасці i да сябе, вышэй за асабісты поспех у глядзельнай зале цаніла агульныя інтарэсы трупы, тэатра, мастацтва. Заўчасная смерць Д. спыніла яе плен­ную акцёрскую i тэатральнаарганізатарскую дзейнасць. Яна была дзелавітым антрэпрэнёрам, любіла тэатр i, паводле Багуслаўскага, «высока трымала сцяг мастацтва». Яе дзейнасць ме­ла культурнаасветніцкае значэнне: тэ­атр станавіўся адной з актыўных форм духоўнага жыцця людзей.

Літ.: Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1983. Т. 1. С. 226, 229. В.В.Краснова.

ЖАБА (Zaba) Ігнацы (10.8.1713—1799)

Тэолаг, педагог, рэлігійны i грамадскі дзеяч Вялікага княства Літоўскага. Нарадзіўся ў сям'і мінскага ваяводы Яна Казіміра. Навучаўся ў езуіцкіх школах у Гродне, на філасофскім факультэце Віленскай акадэміі (1731 — 34). 3 1735 займаўся багаслоўскімі навукамі, з 1740 выкладаў паэтыку, красамоўства i філасофію ў езуіцкіх калегіумах, у 1748 выконваў функцыі прапаведніка пры двары свайго старэйшага брата Яна Антонія. У 1752 абараніў доктарскую дысертацыю. У 1753—54 прафесар тэалогіі ў Вільні, пракуратар Літоўскай правінцыі. У 1756—60 член прадстаўніцтва Рэчы Паспалітай пры генеральнай курыі ў Рыме. Пасля вяртання зза мяжы прызначаны рэктарам Віленскай акадэміі (1760—69), узначальваў калегіумы ў Гродне (1763—66), Жодзішках (1766—69) i Браневе (1770—72), быў настаяцелем у Мітаве (Елгаве). У 1774 пры падтрымцы І.Масальскага зноў прызначаны на пасаду рэктара Віленскай акадэміі, якую займаў да выхаду ў адстаўку ў 1779. Памёр i пахаваны ў Вільні. Звесткі пра яго літаратурнуто спадчыну адсутнічаюць.

ЖАБРОЎСКІ (Zebrouzki) Тамаш (1714—1758)

Матэматык i астраном, прафесар матэматыкі i філасофіі ў Віленскай акадэміі. Нарадзіўся ў Вялікім княстве Літоўскім. Пасля заканчэння Віленскай акадэміі ў 1732 накіраваны за Мяжу для ўдасканалення ведаў. У час стажыроўкі ў Пражскім універсітэце вывучаў матэматыку i астраномію, выдаў 2 кароткія падручнікі па арыфметыцы I геаметрыі, астранамічны твор «Аб сапраўднай вышыні полюса горада Вільні». У 1753 узначаліў будаўніцтва Віленскай астранамічнай абсерваторыі для якой прывёз з Англіі неабходнае абсталяванне. У 1755 абсерваторыя была адкрыта, i Ж. распачаў сістэматычныя астранамічныя назіранні. Адначасова на працягу 6 гадоў ён выкладаў у Віленскай акадэміі матэматыку i філасофію. Ж. ўспрымаў геліяцэнтрычную сістэму як навуковую гіпотэзу. Ён быў прыхільнікам новай філасофіі прыроды i поспехі яе тлумачыў укараненнем матэматычных метадаў даследавання.

ЖЫЛІБЕР (Gilibert) Жан Эмануэль (1741—1814)

Вучоныпрыродазнавец, урач, мысліцель; заснавальнік першай на Беларусі медыцынскай акадэміі ў Гродне (1775—81). Нарадзіўся ў Францыі непадалёку ад Ліёна. Медыцынскую адукацыю атрымаў ва універсітэце Манпелье i працаваў прафесарам медыкаветэрынарнай школы ў Ліёне. У 1775 запрошаны А.Гызенгаўзам для заснавання ў Гродне медыцынскай школы (акадэміі). Кіраваў Гродзенскай меды­цынскай акадэміяй (1775—81), заснаваў у Гродне акушэрскую i ветэрынарную школы, клінічны шпіталь, анатамічны тэатр, батанічны сад, уладкаваў тут багатую навуковую бібліятэку. У акадэміі i школах Ж. выкладаў медыцыну, мінералогію, хімію, батаніку. Напачатку (кастрычнік 1775) у меды­цынскай школе было 12 вучняў. У 1778 пры школе створана аддзяленне на 10 вучняў «добрага паходжання i выдатных здольнасцей», дзе рыхтавалі ўдасканаленых урачоў для гарадоў, i аддзяленне на 20 чалавек для «правінцыяльных лекараў i хірургаў» (паводле звестак швейцарскага вучонага І.Бернулі); у аддзяленні «спавівальнага мастацтва» выкладчыкам бы­ла акушэрка з Парыжа. 3 гэтага часу школа стала называцца акадэміяй. Тут навучаліся пераважна дзеці рамеснікаў i сялян (шляхціцы лічылі медыцын­скую справу нешляхетным заняткам). Як чалавек прагрэсіўных, дэмакратычных i рацыянальных поглядаў Ж. спачуваў простым людзям. Ён быў самастойным мысліцелем і, відаць, падзяляў погляды французскіх асветнікаў i матэрыялістаў. Усё гэта не падабалася клерыкальным колам у Вільні, куды ў 1781 была пераведзена медыцынская акадэмія з Гродна i дзе на яе аснове створаны медыцынскі факультэт пры Віленскім універсітэце. Езуіты i наогул каталіцкія колы насігярожана, нават варожа ставіліся да вучонага. Яны перашкаджалі дзейнасці Ж. ў т.зв. анатамічным тэатры, хоць гэта было при­нята ў практыцы навучання медыкаў у тагачасных перадавых краінах. Матэрыялы сведчаць i пра нейкую інтрыгу, у якую была ўцягнута i жонка Ж. Акадэмічная адміністрацыя вымушана была забараніць лекцыі i творы вучо­нага (нават з універсітэцкай бібліятэкі былі забраны 4ы i 5ы тамы яго твораў). Справа скончылася разводам i ад'ездам у 1783 Ж. на радзіму.

Ж. напісаў шмат прац па флоры Бе­ларуси Літвы, Польшчы, па эпідэміялогіі эндэмічных хвароб у гэтых краінах. У прадмове да сваёй кнігі «Флора Літвы» (1781) ён разважаў аб прынцыпах класіфікацыі раслін К.Лінея, Турнефора i інш. Ж. аддаваў перавагу поглядам Турнефора, а да ЛІнея ставіўся крытычна. Ён пісаў: «...Не заўсёды мы адносіліся з поўным даверам да законаў бессмяротнага настаўніка... Як мне, так i ўсім падобным мне натурам многія прынцыпы Лінея ўяўляюцца каштоўнымі, але яго нельга ніякім чынам без доказу назваць му­жам глыбокіх дараванняў... ён занадта сістэматычны i абвясціў без усякага разбору зусім адвольныя законы, якія супярэчаць прыродзе». 2 тамы гэтай грунтоўнай працы выйшлі яшчэ ў Гродне, а наступныя 3 у Вільні. На той час кніга была навукова абгрунтаваным даследаваннем, ёю зацікавіліся i вучоныя Расійскай акадэміі навук. Ж. меў добрыя адносіны з акадэмікам П.С.Паласам, які прысылаў яму ў Гродна шматлікія расліны для даследа­вання. Пра вынікі сваіх доследаў Ж. паведамляў i ў Расійскую акадэмію (у 1780 у «Акадэмічных весцях» надрукавана яго праца на рускай i французскай мовах).

Светапогляд Ж. адлюстраваны ва ўсёй яго дзейнасці, у т.л. i ў натуралІсцкіх творах. Раслінны i жывёльны свет вучоны разглядаў як тварэнне

прыродымаці, якая ўсё нараджае. Ён адмаўляў існаванне «жыццёвых духаў», лічыў, што ўсё заключаецца ў прыроднай жыццядзейнасці арганізмаў. У сваіх поглядах на арганічнае жыццё Ж. прытрымліваўся стыхійна матэрыялістычных пазіцый: «У свеце існуе мноства відаў жывёлін i раслін, ix зараджэнне, развіццё i харчаванне падпарадкоўваюцца натуральным зако­нам». Ён лічыў, што класіфікацыя жывёльнага i расліннага свету павінна быць натуральнай, а не штучнай, што пры сістэматызацыі раслін найперш трэба ўлічваць натуральныя сувязі, i абгрунтаваў слушныя палажэнні пра ўсебаковы ўлік якасцей i ўласцівасцей арганічнага свету. 3 гэтых пазіцый Ж. крытыкаваў Лінея за штучнасць яго класіфікацыі: «Праўда, ён нам прапанаваў свой метад, але, папершае, вельмі цяжкі на практыцы, падрутое, ён мае шмат адхіленняў ад нормы i ламае натуральныя сувязі». У сваёй практычнай дзейнасці па класіфікацыі раслін беларускай i літоўскай флоры Ж. выкарыстоўваў i метады Лінея, але кіраваўся пераважна сваім метадам, які абапіраўся не столькі на фармальныя адзінкі, колькі зыходзіў з умоў жыцця раслін i ix натуральных відавых прыкмет. Светапогляд Ж. ў сваёй аснове адлюстроўвае стыхійнаматэрыялістычныя імкненні вучонага, які высока ставіў эксперымент і назіранне. Як батаніксістэматык Ж. даў пачатак сістэматычнаму вывучэнню флоры Беларусі, распрацаваў пла­ны сумеснага са студэнтамі шырокага вывучэння мясцовай флоры, фауны i мінералаў (была сабрана значная калекцыя) i тым самым заклікаў да даследавання самой прыроды, яе законаў. Ён аб'ектыўна садзейнічаў пераадоленню рэлігійнатэалагічнага светапогляду (ва ўсякім разе ў яго найбольш кансерватыўных формах). Логіка натуральнанавуковага светапогляду падводзіла яго фактычна да адмаўлення некаторых палажэнняў тэалогіі. Так, у нарысе «Даследчыкі прыроды Літвы» (1781) ён па сутнасці адмаўляе тэалагічную (ці спірытуальную) трактоўку паняцця душы. Абапіраючыся на экс­периментальны дослед 5месячных зрослых блізнят (адзін з ix без галавы i ног), Ж. зрабіў выснову, што «жыццёвы пачатак, які кіруе харчаваннем, цалкам незалежны ад разумнай часткі душы». Аб'ектыўнасць вывучэння біялагічных працэсаў — галоўны прынцып вучонага. У гэтых жа нарысах ён правёў параўнальны аналіз анатоміі ваўка i чалавека, прааналі­заваўшы агульнае i рознае ў ix будове. Ж. заклікаў вывучаць рэальныя прычыны хвароб людзей, ісці да ісціны, не зважаючы на забабоны. Над уваходам у анатамічны тэатр ён зрабіў шыльду: «Тут сама смерць павінна прыносіць карысць чалавецтву».

Светапогляд Ж. i яго навуковая дзейнасць не падабаліся эксезуітам (К.Богуш, А.Стрэцкі i інш.), якія абвінавачвалі вучонага ў падрыве веры i маралі (напр., вызначэнне полу кветак лічылі ганебным заняткам). Усё гэ­та вымусіла Ж. вярнуцца ў Францыю, дзе ён удзельнічаў у рэвалюцыі 1789— 94.

Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; Historia nauki polskiej. Т. 2. Wrocіaw etc, 1970. Э.К.Дарашэвіч.

ЖЭРА (Їera) Кароль Антоні (1.9.1743—пасля 1798)

Польскі i беларускі празаік, педагог. Нарадзіўся ў в. Тварогі Выпыхі на Падляшшы (цяпер Польшча) у сям'і дробнага шляхціца. 3 1751 вучыўся грамаце ў бацькі, з 1754 — у Драгічынскай езуіцкай калегіі. У 1765 у Пінску ўступіў у ордэн францысканцаў i прыняў манаскае імя Гаўдэнцій. Пазней, калі жыў у г.Сянно на Віцебшчыне, працаваў выкладчыкам у канвенце (школе з інтэрнатам) бернардзінцаў.

Асноўны твор Ж. — зборнік фацэцый (анекдотаў) «Торба смеху», датаваны прыблізна 1773—98. У яго ўключаны 233 анекдатычныя, пацешныя i павучальныя гісторыі, якія здарыліся на Піншчыне, Лепельшчыне, у Гродне, Драгічыне, Сянне i ў інш. мясцінах Беларусі i Польшчы. Некаторыя з фацэцый пададзены на белару­скай мове. Змест зборніка, часта антыпрыгонніцкі i антыклерыкальны, сведчыць, што Ж. быў прыхільнікам ідэй Асветніцтва, рацыяналістам. «Тор­ба смеху» распаўсюджвалася ў рукапісах. Адзін з яе спісаў знойдзены i апублікаваны З.Глогерам (1893). Друті выяўлены ў Дзяржаўнай публічнай бібліятэцы ў СанктПецярбургу А.Мальдзісам. Гэты ж спіс паслужыў літаратуразнаўцу К.Жукоўскай асновай для варшаўскага выдання (1980).

Літ.: Артымовіч Е. Кароль Жэра // Ніва. 1984. 11 лістап.; Мальдзіс А.

«Торба смеху» Караля Жэры // ЛіМ. 1984. 5 кастр.; Krzyїanowski J. Dawna facecja. Warszawa, 1960. S. 136—139.

А.В.Мальдзіс.

ЗАВІША (Zawisza) Крыштаф Станіслаў (20.4.1666—15.8.1721)

Пісьменнікмемуарыст, перакладчык, аратар, дзяржаўны дзеяч Польшчы i Вялікага княства Літоўскага. Нарадзіўся на Слонімшчыне ў сям'і пісара Вялікага княства Літоўскага i мінскага старосты А.Завішы. Страціўшы ў раннім дзяцінстве бацьку, знаходзіўся пад апекай дзядзькі канц­лера Марцыяна Агінскага. Вучыўся ў Віленскай акадэміі, потым у Кракаве. 3 1685 староста мінскі, з 1720 ваявода мінскі. Прымаў актыўны ўдзел у палітычным жыцці, удзельнік пасольства К.Гржымалтоўскага ў Маскву, некалькі разоў быў паслом i маршалкам сойма (1697, 1718, 1720). Неаднаразова мяняў палітычную арыентацыю. Опе­чатку быў прыхільнікам караля Аўгуста I, у час Паўночнай вайны прыняў бок Станіслава Ляшчынскага. У 1686 у выніку жаніцьбы з Тэрэзіяй Тышкевіч атрымаў багаты пасаг, што дало яму магчымасць заняцца ў вясковай цішы літаратурнай дзейнасцю. Аўтар пераробкі італьянскага рамана «Любасць без перамен» (1688), шэрага прамоў на соймах, сабраных яго дач­кой Б.Радзівіл (Завішай) у кнізе «Водгук прыемных мелодый» (Варшава, 1728), i інш. Найбольш значныя ў яго літаратурнай спадчыне «Успаміны» (Варшава, 1862), дзе апісаны норавы i уклады жыцця беларускай шляхты канца 17—пач. 18 ст., гістарычныя падзеі, да якіх аўтар меў непасрэднае дачыненне.

ЗАГУРСКІ Антоні

Вучоны правазнавец у Вялікім кня­стве Літоўскім у 2й палове 18 ст.; адзін з першых свецкіх прафесараў Віленскай акадэміі, дзе выкладаў цывільнае права. Выступаў з крытыкай судаводства i некаторых іншых бакоў палітычнага жыцця ЛітоўскаБеларускай дзяржавы. Яго погляды выкладзены ў прамове «Пра высакароднасць, неабходнасць i карысць юрыспрудэнцыі ці прававой разважлівасці», сказанай ім 21.7.1761 у Віленскай акадэміі (прамова надрукавана ў тым жа годзе). У адпаведнасці з тагачаснай прыродазнаўчаправавой дактрынай ён лічыў, што «ўсякае права можна назваць «боскім». Асновай прыроднага права 3. лічыў боскі закон — вечны i універсальны закон Сусвету, да якога павінна дапасоўвацца чалавечае заканадаўства. Таму юрыспрудэнцыю ён тлумачыў як навуку аб боскіх i чалавечых законах, закліканых вызначаць, што справядліва, а што не. Ён быў упэўнены, што веданне юрыспрудэнцыі неабходна ўсім людзям, якія выконваюць грамадскія i дзяржаўныя абавязкі, асабліва суддзям. Ён рэзка крытыкаваў пагарду да прававой навукі, з трывогай адзначаў, што права не вывучаецца ні ў адной школе ЛітоўскаБеларускай дзяржавы. Становішча ў судаводстве ацэньваў як крызіснае. Узвышэнне ролі прававой навукі ў жыцці грамадства i імкненне паставіць закон на месца самавольства сведчылі пра наспелую тэндэнцыю да перагляду асноў феадальнага права. Гэта дае падставы гаварыць, што 3. — адзін з папярэднікаў прыродазнаўчаправавога вучэння ў асветніцкай думцы Беларусі i Літвы апошняй трэці 18 ст. Яго меркаванні адносна неаходнасці прававой адукацыі ўсяго насельніцтва дзяржавы адпавядаюць патрабаванням нашай сучаснасці.

ЗАЛУСКІ Лука (1604—76)

Філосаф, педагог. Нарадзіўся на Міншчыне ў шляхецкай сям'і. Вышэйшую адукацыю атрымаў у Віленскім універсітэце. Выкладаў паэтыку, рыторыку, філасофію, тэалогію ў гэтым i інш. універсітэтах Рэчы Паспалітай. Выкладчыцкую дзейнасць сумяшчаў з царкоўнаадміністрацыйнай. Пад прозвішчам свайго вучня М.Мнішкі (відаць, Мнішка быў мецэнатам 3.) выдаў у Вільні ў 1640 твор пад назвай «Агульная філасофія...», які з'яўляецца цікавай крыніцай філасофскай культу­ры 17 ст. Поруч ca змястоўным выкладаннем шырокага кола праблем, што звычайна разглядаліся ва універсі­тэцкіх курсах філасофіі, твор адлюстроўвае выразную індывідуальную філасофскую пазіцыю аўтара. Гэта 3гадовы курс філасофіі, прачытаны 3. у Віленскім універсітэце ў 1638—40. Складаецца з 2 частак: «Практычнай філасофіі» i «Тэарэтычнай філасофіі». Першая прысвечана пытанням маральнасацыяльнага характеру i ўключае раздзелы «Этыка», «Эканоміка», «Палітыка». Другая змяшчае «Логіку», «Натуральную філасофію» i i «Метафізіку». 3. фармальна выкарыстаў арыстоцелеўскі падзел філасофіі на практычную i тэарэтычную. Але ў адпаведнасці з уласнымі ўяўленнямі пра ролю філасофскіх ведаў i канчатковую мэту ён паставіў на першы план навукі пра чалавека, а не навукі пра прыроду i спосабы пазнання. Ён адышоў ад афіцыйна прынятай у позняй схаластыцы метадалогіі, якая прадпісвала вывучэнне філасофіі пачынаць з логікі, затым пасля года яе вывучэння пераходзіць да філасофіі прыроды, да метафізікі i толькі, калі застанецца час, сцісла выкладаць этыку. У гэтым прадпісанні праяўлялася арыентацыя, якую на сучаснай мове назвалі б саентыстыкай. 3. арыентаваўся на гуманістычны ідэал ведаў. Для яго філасофія не столькі навука, колькі мудрасць, «настаўніца ў норавах». Адсюль адпаведнае разумение філасофіі: ён лічыць яе прызванай служыць удасканаленню чалавечай маралі i грамадскага жыцця людзей. Што тычыцца тэ­арэтычнай філасофіі, то ў гэтым раздзеле 3. выкладае традыцыйную для позняй схаластыкі сістэму ведаў. Яна ўключае 3 часткі: рацыянальную філасофію, або логіку, натуральную філасофію, ці фізіку, i метафізіку. Логіка па сутнасці змяшчае фармальналагічную праблематыку, элементы тэорыі пазнання, філасофіі i мовы.

Літ.: Чернышева Л.А. Латиноязычная традиция в культуре белорусского ба­рокко // Белоруссика. Мн., 1980; Я е ж. «Практичная філасофія» Лукі Залускага // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1980. № 2; Памятники философской мысли Белоруссии XVII—первой половины XIII в. Мн., 1991. С, 91—92; Bieliсski J. Uniwersytet Wileсski (1579—1831). Krakуw, 1899—1900. Т. 2. S. 394; Т. 3. S. 360—361.

Л.А.Чарнышова.

ЗЯНОВІЧ Крыштоф (1589— 1630)

Ваявода берасцейскі. Паходзіў з дваранскага роду Вялікага княства Літоўскага. Аўтар рукапіснага твора на польскай мове «Трагедыя, альбо Пача­так значнага ўпадку ў доме княства Літоўскага», у якім апісана сварка паміж віленскім ваяводам Крыштофам Радзівілам i віленскім кашталянам Іеранімам Хадкевічам. Рукапіс на пачатку 20 ст. захоўваўся ў Пецярбургскай публічнай бібліятэцы.

ІЯЎЛЕВІЧ (Я ў л е в i ч )

Ігнацій (26.9.1619—каля 1686)

Педагогасветнік, пісьменнік, грамадскі i царкоўны дзеяч. Нарадзіўся ў сям'i небагатага магілёўскага мешчаніна. Першапачатковую адукацыю атрымаў у г.Шклоў. Потым вучыўся ў розных бакалаўраў Магілёўскай брацкай школы, тры гады вывучаў тэалогію i медыцыну ў Замойскай акадэміі (Полыпча). Пасля вучобы працаваў выкладчыкам у КіеваМагілянскай калегіі, быў прафесарам свабодных на­вук. Разам з рэктарам гэтай калегіі С.Пачаскім ' удзельнічаў у арганізацыі ў Ясах (цяпер Румынія) славянагрэкалацінскай акадэміі — першай буйной малдаўскай навучальнай установы, якая адкрылася ў 1640. Калі быў студэнтам 2га курса філасофіі, 31.8.1647 пастрытся ў Кіеве ў манахі. Пэўны час жыў у Львове, Яраслаўлі (у Галіцыі), Кракаве, Скіце, Камянцы, Сочаве (у Валахіі), Оршы i інш. месцах. 3 1655 жыў у Полацку, быў ігуменам Богаяўленскага манастыра, пры якім адкрыў школу i бібліятэку. У 1660 стаў таксама архімандрытам Полацкага Барысаглебскага манастыра. Жывучы ў Полацку, апекаваў мясцовых паэтаў i Філарэта Утчыцкага, i Сімяона Полац­кага, падтрымліваў прыязныя адносіны з тагачаснымі рускімі дзяржаўнымі i культурнымі дзеячамі Ф.Рцішчавым i Л.АрдынНашчокіным. У час прыезду ў Полацк цара Аляксея Міхайлавіча (1656) выступіў з прамовай. Прымаў актыўны ўдзел у Маскоўскім царкоўным саборы 1660 па справе патрыярха Нікана. Апошнія звесткі пра I. ўтрымліваюцца ў перапісцы з маскоўскім патрыярхам Іаакімам за студзень—сакавік 1686.

3 літаратурнай спадчыны I. да нашага часу дайшла яго аўтабіяграфічная запіска на польскай мове (апублікавана ў 1886 С.Голубевым), у якой прыведзены важныя матэрыялы па гісторыіі гарадской аДукацыі 2й чвэрці 17 ст. i пра цесныя культурныя i педагагічныя ўзаемасувязі беларускага i ўкраінскага народаў. Захаваліся яго прамовы з нагоды розных рэлігійных i палітычных падзей таго часу i некалькі лістоў I. да Сімяона Полацкага. Вядомы таксама яго дэкламацыя на прыезд у Магілёў віцебскага, аршанскага, мсціслаўскага i магілёўскага епіскапа Іосіфа Гарбацкага (4.8.1650) i некалькі элегічных вершаў, створаных на ўзор элегій Авідзія. У паэзіі I. яскрава выявіліся рысы сілабізму.

Тв.: [Творы] // Древняя российская вивлиофика... 2 изд. М., 1788. Ч. 3. С. 309— 312, 116—322, 335—337 , 367 —369, 372—374, 392.

Літ.: Псторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Мн., 1968. Т. 1. С. 363—364. А.ф.Коршунаў.