Гусаржэўскі Тамаш (1732—1807)

Гісторык, педагог, прадстаўнік асветніцкага кірунку ў гістарычнай навуцы Польшчы, Літвы, Беларусь Нарадзіўся ў Варшаве ў шляхецкай сям'і, якая паходзіла з Вялікага княства Літоўскага. Адукацыю атрымаў у Вар­шаве, дзе стаў ксяндзоммісіянерам. У 1756—69 выкладаў у духоўных семінарыях Варшавы i Вены. Больш за 20 гадоў займаў пасаду рэгента Віленскай епархіяльнай семінарыі, у 1783—1805 быў прафесарам кафедры ўсеагульнай гісторыі Віленскага універсітэта. Аўтар працы «Прадмова пры пачатку публічных лекцый па ўсеагульнай гісторыі ў Галоўнай шко­ле Вялікага княства Літоўскага» (Вільня, 1783). Пад кіраўніцтвам Г. навучэнцы Віленскай епархіяльнай семінарыі склалі i апублікавалі твор «Уступ да ўсеагульнай гісторыі ў царкоўнай асаблівасці» (1775), у якім адлюстраваны i погляды Г. За час выкладчыцкай дзейнасці, якая працягвалася амаль 50 гадоў, погляды Г. за­знал! значную эвалюцыю. Спачатку ён прытрымліваўся прынцыпаў схаластычнай філасофіі, пазней успрыняў ідэі асветніцкай філасофіі i кіраваўся імі ў сваёй навуковай i выкладчыцкай дзейнасці, што было прычынай яго канфліктаў з царкоўнымі вярхамі. Ад­нак ён канчаткова не парваў з феадальнай ідэалогіяй i часам імкнуўся прымірыць рацыяналістычнае i рэлігійнае тлумачэнне з'яў прыроды i грамадства.

Зрухі ў сацыяльнаэканамічным жыцці садзейнічалі фарміраванню ў Г. i яго вучняў пераканання ў тым, што

чалавецтва развіваецца па ўзыходнай лініі i разам з прагрэсам грамадскай свядомасці расце зацікаўленасць да мінулага. У духу свайго часу яны лічылі, што гістарычная навука павінна канцэнтраваць асноўную ўвагу на дзейнасці выдатных асоб, аднак гісторыю яны разглядалі як апісанне шляху, пройдзенага ўсім чалавецтвам. Гістарычная навука — гэта «грамадская памяць», i яе задача высветліць прычыны ўзнікнення, развіцця, узвышэння i заняпаду дзяржаў. Г. падзяляў прыняты ў асветніцкай літаратуры падыход да яе як да навукі, якая мае адказныя i высакародныя мэты. На яго думку, гістарычная навука павінна таксама займацца вывучэннем права i звычаяў, побыту i рэлігіі, палітыкі i культуры, навукі i мастацтва, быць маральнай i палітычнай навукай, што прыносіла б грамадству рэальную карысць. Г. i аўтары «Уступу...» зрабілі смелую на той час спробу секулярызацыі гісторыі, абвясціўшы незалежнасць свецкай гісторыі ад гісторыі царквы. У адрозненне ад болыпасці гісторьікаў таго часу, якія бралі ў якасці крыніц толькі хронікі i старажытныя летапісы, Г. i яго вучні са­мым! дакладнымі крыніцамі лічылі дакументы, ставілі пытанне пра абавязковы навуковы аналіз крыніц, крытычны падыход да ix. Аўтары «Уступу...» імкнуліся даць больш абгрунтаваную перыядызацыю ўсеагульнай гістрыі, высветліць асаблівасці кожнага з трох вызначаных імі перыядаў — старажытнай гісторыі, сярэднявечча i найноўшай гісторыі (раней перыядызацыя зводзілася да 2 перыядаў: старажытнага i новага). Г. i яго вучні станоўча ацэньвалі развіццё сучаснай ім Еўропы і, спадзеючыся на асветніцтва, аптымістычна глядзелі ў будучыню. Аднак грамадства будучыні яны не ідэалізавалі, не ўяўлялі яго як нешта свабоднае ад супярэчнасцей i ўзрушэнняў. Праект вечнай згоды, прапанаваны СенП'ерам, Г., напрыклад, назваў утопіяй.

Г. зрабіў значны ўплыў на фарміраванне гісторыкасацыялагічнай канцэпцыі І.Лялевеля, які студэнтам у 1804—05 навучальным годзе наведваў яго лекцыі i ў час прыватных кансуль­тацый распытваў прафесара пра тэарэтычныя праблемы гістарычнай навукі i метады даследавання. Лялевель лічыў сябе вучнем Г. i сваю тэарэтычную працу «Гісторыка» прысвяціў менавіта яму. Педагагічная дзейнасць Г. садзейнічала пашырэнню ў Польшчы, Літве i на Беларусі асветніцкіх ідэй.

Тв.: Raport... o Kursie historii staroїytnej w r. akademickim 1802—1803. Wilno, 1930.

Літ.: Бирало А.А. Философские про­блемы в науке эпохи просвещения в Бело­руссии и Литве. Мн., 1979. С. 103—109.

ДАБШЭВІЧ (Dobszewicz) Бенядзікт (12.3.1722 — каля 1794)

Прадстаўнік эклектычнай філасофіі на Беларусі i ў Літве, езуіт. Нарадзіўся каля Навагрудка. Адукацыю атрымаў у Навагрудскай калегіі i ў Віленскай акадэміі, у якіх пазней выкладаў філасофію i тэалогію. Перыяд яго выкладчыцкай дзейнасці ў Навагрудку — цікавы эпізод асветы на Беларусі. Па­водле шматлікіх звестак у 2й палове 18 ст. ў Навагрудку быў вельмі высокі на той час узровень выкладання, у вялікай пашане былі дакладныя навукі, існавалі добра абсталяваныя фізічныя i інш. кабінеты. Адначасова з Д. тут працаваў С.Шадурскі. Галоўная праца Д. «Погляды новых філосафаў...» фактычна складаецца з лекцый у Навагрудскім езуіцкім калегіуме, дзе ён выкладаў фізіку, матэматыку, філасофію i тэалогію. 3 1758 Д. стаў выкладчыкам Віленскай езуіцкай акадэміі, з 1773 — дэкан тэалагічнага факультэта гэтай акадэміі. Дакладных звестак пра яго далейшы лес не знойдзена. Але можна меркаваць, што яму не даравалі занадта смелыя выступленні супраць схаластыкі i падтрымку новай філасофіі (многімі тэолагамі атаясамлівалася з атэізмам). Ён вымушаны быў пакінуць працу ў акадэміі i перабрацца ў мястэчка Кражай (на захадзе Літвы), дзе i памёр.

Жыццё i творчасць гэтага мысліцеля мала вывучаныя, хоць апрача беларускіх даследчыкаў яго філасофскімі 'поглядамі зацікавіліся вядомы германскі даследчык, гісторык, акадэмік Э.Вінтэр, польскія даследчыкі, у т.л. Л.Хмай. Арыгінальнасць Д. ў тым, што ў перыяд амаль поўнага панавання на Беларусі схаластыкі i каталіцкай ідэалогіі ён па сутнасці праводзіў некаторыя ідэі ранняга Асветніцтва: павага да навукі (перш за ўсё аб прыродзе), да выхавання i адукацыі ў новым сэнсе, падзел сфер навукі, філасофіі i рэлігіі i да т.п. Светапогляд Д. рэлігійнаідэалістычны. Але аб'ектыўна ён пашыраў на Беларусі новую прагрэсіўную філасофію, натуразнаўства i своеасаблівае асветніцтва (у тым сэнсе, у якім Вінтэр выкарыстоўваў тэрмін «рэлігійнае асветніцтва»). Гэты кірунак ішоў з Заходняй Еўропы, дакладней з Італіі, Рыма, дзе ў нетрах каталіцкай іерархіі нараджаліся новыя рэфармацыйныя плыні (творы Фартуната Брэшскага i Антонія Генуэзскага). У гэтай плыні пасяупова i не заўсёды пажадана ўзнікалі «крамольныя» ідэі, нават на мяжы з пантэізмам i матэрыялізмам, якія стыхійна пранікалі ў ix курсы i кнігі праз «philosophia recentiorum». Так здарылася i з Д., што, магчыма, трымала яго ў псіхічным напружанні, як i яго паслядоўніка А.Доўгірда. Д. нашсаў некалькі спецыяльных кніг па логіцы, у т.л. «Лекцыі па логіцы...,напісаны А(йцом) Бенядзіктам Дабшэвічам... доктарам i прафесарам філасофіі на аснове ўхваленых меркаванняў старажытных i больш новых мысліцеляў для выкарыстання служкамі філасофіі» (Вільня, 1761). Найбольш плённымі былі 1760—61я гады, калі Д. напісаў 3 кнігі. Усяго ён надрукаваў больш за 10 прац (у рукапісах засталося, відаць, больш), у якіх разглядаў амаль усе існуючыя ў тагачаснай еўрапейскай думцы значныя ідэі, тэорыі, творы, аргументацЫі [Платон, Арыстоцель, Дэмакрыт, Эпікур, Эмпедокл, Анаксімен, Секст Эмпірык, крытычны скептыцызм, стаіцызм, айцы царквы (т.зв. патрыстыка), Ф.Бэкан, М.Капернік, Г.Галілей, Р.Дэкарт, Б.Спіноза, Г.Лейбніц, М.Мальбранш, Х.Вольф, Маперцью i інш.[. Справа ў тым, што езуіцкі ордэн амаль да 1760х гадоў не прызнаваў філасофіі Новага часу, змагаўся нават з Дэкартам. Таму лекцыі i творы Д. выяўлялі пэўную апазіцыю i наватарства. Павод­ле Вінтэра, Д. быў першы ў Рэчы Паспалітай, хто так рушыў да новага, a ў яго творы «Тэзісы ва універсальную філасофію» (1771) сістэМа філасофіі пабудавана на аснове сістэмы Дэкарта. Такія філосафы, як Д., сярод езуітаў былі выключэннем, бо кіраўніцтва ордэна рашуча змагалася з Асветніцтвам, г.зн. i з філасофіяй но­вых («philosophia recentiorum»).

У кнізе «Погляды новых філосафаў» Д. па сутнасці разгарнуў сістэму поглядаў, якія абапіраюцца на новыя філасофскія i натуральныя тэорыі. Як i ўсе тагачасныя вучоныя, што імкнуліся ўсё вырашыць дакладнымі матэматычнымі падыходамі, Д. падкрэсліваў вялікую ролю матэматыкі для філасофіі. «Калі б мы пажадалі пазбавіць філасофію гэтай яе асновы — матэматыкі, — сцвярджаў ён, — дык гэта азначала б па сутнасці выступіць супраць самой яе прыроды, бо пазбавіць філасофію яе матэматычнай асновы тое ж самае, што чалавеку паспрабаваць хадзіць без ног. Гэта таксама было б падобна да таго мастака, які выкінуў усе прылады, неабходныя для ажыццяўлення мастацкай задумы, i тым не менш намагаецца яе ажыццявіць». Аднак Д. не абмяжоўваўся панегірыкамі матэматыцы i натуразнаўству, ён упарта шукаў сувязі паміж імі i філасофіяй ва ўсіх сваіх працах. Ён лічыў логіку першай з навук, здатных да ўмацавання гэтых сувязей, каб адшукаць ісціну. Задача яе «надзейна адчыняць дарогу да вывучэння ўсіх навук i даваць спосаб удалага параўнання». Фундаментальным! прынцыпамі логікі Д. лічыў прынцып дастатковай падставы i прынцып сумлення. Ён самастойны ў выбары канцэпцый, не згодны з X.Вольфам, што крытэрый — гэта толькі лагічнае па

няцце, прымаў канцэпцыю Лейбніца аб дзвюх ісцінах: неабходнай (крытэрыем можа быць толькі розум) i выпадковай (крытэрый — індукцыя, вопыт). Логіка Д. адлюстроўвае, з аднаго боку, яго эрудыцыю, а з другога — адчуванне неабходнасці ўлічыць у ёй вопыт, экс­перимент. Так, ён заўважае, што «правіла Арнольдзі, якое патрабуе, каб адна пасылка паказвала вывад, які будзе змяшчацца ў другой, хаця i не выклікае сумнення, але гэта меркаванне не тлумачыць прыроду ў поўнай меры». Але гэта тонкае i справядлівае адчуванне яшчэ не сфармулявана Д. Больш распрацавана ў яго тое, што мае адносіны да аналізу паняццяў, тое, што мы ўяўляем як семантыку, прагматыку, семасіялогію i г.д. Ён паказвае, як адно i тое ж матэматычнае паняцце можна выказаць парознаму, напр., прамая лінія, паводле Эўкліда — карацейшая адлегласць паміж двума пунктамі; паводле Платона — такая лінія, канцавыя пункты якой абмяжоўваюць сярэдзінныя пункты; або та­кая лінія, усе часткі якой падобныя. Вывад Д. зводзіцца да таго, што намінальныя вызначэнні адной i той жа рэчы адвольныя, пад рознымі назвамі — адзін i той жа змест. Цікавымі з'яўляюцца i яго асэнсаванні праблем метаду: «Метад — гэта такая функция розуму, з дапамогай якой шмат якія паняцці, многія меркаванні i мноства разважанняў так зводзяцца ў ясныя i пэўныя правілы, што або выяўленыя ісціны яны (гэтыя правілы) раскрываюць іншым, або з ix дапамо­гай выяўляюцца да гэтага часу невядомыя [ісціны]». Наконт прынцыпу сум­нення Д. заўважаў: «Метадычнае сумненне (пад гэтай назвай маецца на ўвазе болын дасканалае даследаванне) азначае, што мы не асуджаем, не падумаўшы, погляды іншых, але спакой­на ўзважваем розумам усе гэтыя заявы, щто здаюцца нам непрымальнымі палажэннямі, якія не маюць ніякай асновы, пытаннямі i абставінамі..., а старанна вывучаем гэтыя палажэнні, як быццам бы яны былі карысныя...» Такіх тонкіх хадоў у логіцы ў Д. нямала. Больш традыцыйна ў яго творах падаецца метафізіка, якую ён падзяляў на анталогію (вучэнне пра быццё), этыялогію (вучэнне аб прычыннасці), нату­ральную тэалогію, пнеўматалогію (пра духаў), якая ў сваю чаргу падзяляецца на натуральную тэалогію, псіхалогію i касмалогію. Псіхалогія ў сістэме Д. разглядалася як самастойная частка, але па сутнасці звязаная з метафізікай i натуральнай тэалогіяй" I тут выяўляецца прамежкавасць яго светапоглядных уяўленняў: з аднаго боку — натуралістадаследчыка, з другога — тэолагапрафесіянала. Такі сплаў наогул характэрны для «эклектычнай філасофіі». З аднаго боку, ён разглядаў душу як духоўную субстанцыю, звязаную з Богам, а з другога — звязаную вельмі цесна з целам (з нервамі i т.д.). Д. прызнаваў прыроджаныя здольнасці i адначасова схіляўся да прыняцця локаўскага сенсуалізму, пагаджаўся з т.зв. «сістэмай фізічнага ўздзеяння» француз скага філосафа Турнеміна, сцвярджаючы, што, «калі ў органах пачуццяў адбываюцца змены пад уздзеяннем аб'ектаў, якія знаходзяцца паза намі, тады з дапамогай руху, які бесперапынна перадаецца праз нервы ў мозг, уяўленне аддрукоўваецца ў душы». Гэты падыход ужо выходзіць за межы схаластыкі i нават тэалогіі таго' часу, душа (гэта частка боскага) рэальна становіцца часткай матэрыі прыроды чалавечага цела, та­му ў раздзеле «Пра адчуванні» ён разглядаў аргументы сувязі душы з целам праз нервы, прымаў зыходныя даныя анатоміі, фізіялогіі i крытыкаваў нават тэорыю картэзіянцаў аб шышкападобнай залозе як цэнтры душы. Д. цікавілі i дакладныя навукі. Ен быў у курсе развіцця сучасных яму праблем фізікі, як агульнай тэарэтычнай, так i эксперыментальнай. Вядома, гэта была яшчэ пераходная фізіка ад старой арыстоцелеўскай да новай, але ў ёй пераважала новая. Таму, напр., у касмалогіі (як частцы фізікі) Д. разглядаў розныя сістэмы будовы сусвету (Пта­ламея, Ціха Браге), але спецыяльна вылучаў сістэму Каперніка (геліяцэнтрычную). Гэту сістэму ён лічыў вельмі верагоднай гіпотэзай, якая, ад­нак, не павінна прымацца як абсалютная ісціна: «Сістэма Каперніка можа абараняцца як гіпотэза..., бо ў сістэме Каперніка тлумачацца ўсе з'явы нябесных цел... i да таго ж проста i адпаведна законам прыроды... Сістэма Каперніка не павінна абараняцца як тэорыя, г.зн. не трэба гаварыць, што сусвет пабудаваны так, як лічыў Капернік». У гэтым супярэчлівасць думак Д.

Фізіку ён падзяляў на гістарычную i этыялагічную (раскрыццё прычын фізічных з'яў), агульную i выключную, на касмалогію i стэхіялогію (навука пра элементы), мінералогію, гідралогію i фіталогію (навука пра расліны), заалогію i антрапалогію. У агульнай фізіцы Д. разглядаў праблемы рэальнага існавання цел, крытыкаваў суб'ектыўных ідэалістаў, якія адмаўлялі ix рэальнае быццё (Берклі i інш.). Галоўныя ўласцівасці цел ён выводзіў з прыроднай ix неабходнасці, але асэнсаванне ix лічыў недасягальным (у гэтым Д. салідарызуецца з Фартунатам Брэшыянскім). Пункт погляду Дэкарта адносна прыроды цела ў суцэльнай працягласці Д. лічыў недастатковым. У гэтым пытанні выявілася яго абмежаванасць, прыхільнасць да кампрамісу з рэлігійным светапоглядам. Ён шмат у чым абвяргаў схаластыку, але ў некаторых прынцыповых пытаннях сам не мог без яе абысціся. Гэта — хвароба росту i характерная

прыкмета чалавека на рубяжы эпох. Д. імкнуўся быць канфармістам, не парушыць традыцыю, a толькі «апрануць яе ў новую вопратку», хоць гэта не заўсёды атрымлівалася. Таму ён не адкідаў цалкам арыстоцелеўскія паняцці (напр. форма i змест), a толькі ix рэфармаваў, далучаў да ix новыя, напр. фізічная прырода, механічная форма, атамы ці мікрачасцінкі i г.д. У крытыцы перыпатэтыкаў, якія ні на пядзю не жадалі адступаць ад Арыстоцеля, Д. схіляўся да канцэпцыі Плато­на i яго паслядоўнікаў у Новы час: «Форма — гэта адзінае, як тое — парадак i музыка, альбо штонебудзь з такіх паняццяў, што завуцца падобным чынам». Такі прынцыповы зварот да Платона знамянальны: Д. шукае філасофскае абгрунтаванне разумнай будовы свету, у рэшце рэшт — Вялікага Майстра, бо разумная будова све­ту ці законы свету без яго немагчымыя. Для яго свет — гэта тварэнне Бо­га, таму што з маленства i да смерці малітва была заўсёды з ім, нават тады, калі ён часам у логіцы, філасофіі ці ў фізіцы пагаджаўся з матэрыялістамі — Эпікурам, Гасендзі ці нават з самім Спінозам. Супярэчлівасць душы i часу, ведаў i малітвы, рацыянальнасці i містыкі былі адметнымі рысамі думкі гэтай пераходнай эпохі. Для яго сучаснікаў гэта здавалася збіраннем карыснага з усіх крыніц, таму адзін з ix пісаў пра Д., што ён «наследуе філопісаў пра Д., што ён «наследуе філосафам Новага часу», не прытрымліваецца думак аніводнага з ix, а карыстаецца ix працамі, «як пчала, якая збірае мёд з розных кветак».

Тв .: Theoremata, problemata №uaesita ex arithmetica communi ас spatiosa et geometria... Vilnae, 1754; Theses Mathematicae ex Arithmetica tam communi guam speciosa, Geometria piana Geodesia... Vilnae, 1756 (1766); Theoremata, Problemata, Ouaesita ex Geometria, et Cosmographia. Vilnae, 1757; Placita recentibram philosophorum explanata nec non

phenomenis physicis, demonstrationibus mathematicis, resolutionibus problematam, observationibus, ac axperimentis adoranta. Vilnae, 1760; Praelectiones Logicae ex probatis veterum recentimm№ue platicis conscriptae in usum philosophiae auditorum. Vilnae, 1761; Theses philosophicae ex physica generali. Vilnae, 1762; Theses philosophia... Vilnae, 1763; Propositiones philo­sophiae ex universa philosophia. Vilnae, 1763; Conclusiones theologicae scolasticodogmaticae. De gratia et peccatis. Vilnae, 1766.

Літ.: Цукерман А.Я. Бенедикт Добшевич (1722—ок. 1794) // Памятники фи­лософской мысли Белоруссии XVII — первой половины XVIII в. Мн., 1991; До­рошевич Э. Натурфилософские взгля­ды Добшевича // История и методология естествознания. Мн., 1966; Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973.

Э.К.Дарашэвіч.