Богушсестранцэвіч

Станіслаў Іванавіч (3.9.1731—1.12.1826)

' Беларускі палітычны i царкоўны дзеяч, вучоныславіст, пісьменнік. Нарадзіўся ў в. Занкі Ваўкавыскага пав. Гродзенскага ваяв, (цяпер Свіслацкі рн) у сям'і шляхціцаў пратэстанцкага веравызнання. Дзядзька В.ДунінаМарцінкевіча. Вучыўся ва універсітэтах Круляўца (цяпер Калінінград), Франкфурта, Амстэрдама, Лондана.Пасля вучобы ў Франкфурцкім універсітэце служыў афіцэрам у прускім гусарскім палку, а потым перайшоў у Літоўскую гвардыю. У 1761 выйшаў у адстаўку i займаўся выхаваннем дзяцей князя Радзівіла, у доме якога перайшоў у каталіцтва. Пасля заканчэння ў 1763 Галоўнай школы піяраў у Вар­шаве пасвечаны ў ксяндзы. Служыў настаяцелем у Гомелі i Бабруйску, канонікам у Вільні, дзе ўзведзены ў сан епіскапасуфрагана. Пасля tга падзелу Рэчы Паспалітай (1772) i далучэння ўсходняй часткі Беларусі да Расіі прызначаны епіскапам беларускім, у 1782 — архіепіскапам, кіраўніком беларускай каталіцкай епархіі, а потым мітрапалітам усіх рымскакаталіцкіх цэркваў у Расіі. Кацярына II дамаглася для яго ад рымскага папы правоў на знак кардынала, Павел I узвёў яго ў званне камандора Вялікага Крыжа св. Іаана Іерусалімскага. Нягледзячы на самыя высокія рангі i саны ў царкоўнай іерархіі, быў абыякавы да рэлігіі, выступаў супраць разумовага прыгнёту i схаластыкі ў навуцы. Выступаў праціўнікам езуітаў і, апіраючыся на падтрымку расійскіх імпера­тараў, вёў барацьбу з экспансіяй Ватыкана на ўсход. Намаганнямі езуітаў у 1800 Б.С. высланы з Пецярбурга, але праз год вярнуўся i стаў папскім прымасам. Быў шырока адукаваным чалавекам, дасведчаным у літаратуры, гісторыі, аграноміі i медыцыне, займаўся даследаваннем многіх гуманітарных праблем. У коле яго навуковых інтарэсаў былі праблемы паходжання славян, прапаганда ідэй асветніцтва i гуманізму. Асаблівую ўвагу надаваў даследаванню Беларусі. 3 1813 — прэзідэнт Вольнага эканамічнага таварыства, член Расійскай акадэміі навук i Пецярбургскай медыкахірургічнай акадэміі. Свае аўтарытэт, высокія пасады па лініі духоўнай службы i сродкі ён часта выкарыстоўваў на пашырэнне асветы. Яго намаганнямі адкрыта значная колькасць новых школ на Беларусі, ахвяраваў свой дом у Пецярбургу пад гімназію. На свой кошт Б.С. пабудаваў у Пецярбургу касцёл св. Станіслава. У перыяд знаходжання на пасадзе магілёўскага архіепіскапа (з 1782) заснаваў у Магілёве друкарню (Магілёўская прыдворная друкарня;

МагілёўскІ архіепіскапскі палац.

дзейнічала ў 1774—97), дзе выдадзена больш за 50 назваў кніг на рускай, польскай, лацінскай i французскай мовах. Тут Б.С. напісаў, паставіў i выдаў у 1783 трагедыю «Гіцыя ў Таўрыдзе». У 1793 выдаў у гэтай друкарні сваю гісторыкакраязнаўчую працу «Аб Заходняй Расіі», прысвечаную пытанням гісторыі ўсходнеславянскіх народаў, абгрунтаванню гістарычнай еднасці беларусаў, украінцаў i рускіх. Ён быў ініцыятарам выдання календароў («Каляндар беларускіх намесніцтваў на 1783 г.», «Каляндар беларускі» 1784— 95). Сярод яго найбольш грунтоўных даследаванняў i выданняў «Псторыя Таўрыды» (т. 1—2, Браўншвейг, 1800, рускі пераклад, Спб., 1806), «Гісторыя сарматаў i славян» (т. 1—4, Спб., 1812), «Даследаванне аб паходжанні рускай мовы», «Літоўская граматыка» (мелася на ўвазе граматыка беларускай мовы; не выдадзена). Ёсць падставы сцвярджаць, што Б.С. аўтар «Беларускай граматыкі» (рукапіс пакуль не знойдзены). Ён напісаў шмат вершаў, драматычных твораў на польскай i лацінскай мовах, выдаў значную колькасць твораў у сваім перакладзе з еўрапейскіх моў. Спадчыну Б.С. часткова выдаў у 1872 А.ВярыгаДарэўскі.

Літ.: Краткое начертание деятельной и трудовой жизни... Станислава БогушаСестренцевича. Спб., 1825; Мальдзіс А.І. Кнігадрукаванне Беларусі ў XVIII стагоддзі // Книга, библиотечное дело и биб­лиография в Белоруссии. Мн., 1974. І.П.Хаўратовіч.

БРЭТЭ Якуб Антон i [В г i о t е t Jakub Antoni (1746—25.5.1819)]

Вучоны медык, хірург, прадстаўнік прыродазнаўчага матэрыялізму на Беларусі канца 18 ст. Паходзіў з Францыі. Працаваў хірургам у шпіталі ў Ліёне. 3 1768 на працягу 10 гадоў быў празектарам i дэманстратарам анатоміі ў шпіталі ў Парыжы, а затым у 1777 у Вільні, пры Галоўнай літоўскай школе, дзе ў 1780 выкладаў хірургію. 3 1781 выконваў абавязкі дэманстратара пры кафедры фізіялогіі i анатоміі, набыў вялікую папулярнасць як выдатны хірург i акушэр. У 1787 атрымаў дыплом доктара медыцыны i хірургіі i пасаду прафесара практычнай хірургіі, у 1791 — патэнт генеральнага хірурга

войск Вялікага княства Літоўскага. Членкарэспандэнт Парыжскага медыцынскага таварыства, член Віленскага таварыства ўрачоў. Па даручэнні Віленскага універсітэта заснаваў у 1808 хірургічную клініку, якой кіраваў да 1811. Па ўласнай ініцыятыве арганізаваў навучанне малодшага медыцынскага персаналу, пры гэтым заняткі па анатоміі праводзіў на поль­скай мове. У далейшым многія з яго вучняў сталі знакамітымі ўрачамі. У 1788—89 апублікаваў на французскай мове свае лекцыі па практычнай хірургіі i назіранні за хворымі. Насуперак поглядам рэлігіі на хваробу як боскуто кару сцвярджаў, што захворванні выклікаюцца пэўнымі матэрыяльнымі прычынамі. Памёр i пахаваны ў Вільні.

Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973. С. 235.

БУДЗІЛА Іосіф (?—?)

Бедарускі мемуарыст 17 ст., мазырскі харунжы, адзін з кіраўнікоў маскоўскага гарнізона войск Ілжэдзмітрыя II. Меў багаты жыццёвы i вайсковы вопыт. У 1611 —12 удзельнічаў у захопе i ўтрыманні Масквы. Пасля здачы Масквы сасланы ў Ніжні Ноўгарад i зняволены (1612—19). У выніку абмену палоннымі вярнуўся на радзіму. Адзін з аўтараў «Дзённіка падзей, что адносяцца да «Смутнага часу» (1603—13) — своеасаблівага летапісу ваенных паходаў i баёў, якія адбыліся з часу з'яўлення на палітычнай арэне Лжэдзмітрыя I i да разгрому абложаных у Маскоўскім Крамлі польскалітоўскіх войск апалчэннем К.Мініна i Дз.Пажарскага. Уласнае апавяданне Б. пачынаецца ў гэтым летапісе з запісу ад 6.9.1607, г.зн. з часу з'яўлення яго ў стане войск Ілжэдзмітрыя II, вядомага ў расійскай гісторыі як «самазванец» i «тушынскі злодзей». Аўтар — здольны апавядальнік, мог зацікавіць чытача сваімі асабістымі назіраннямі, а часам i скалыхнуць уяўленне тымі жахамі, сведкам якіх ён быў, як, напрыклад, страшэнная карціна голаду ў стане абложаных, дзе даходзіла да канібалізму.

Літ.: История белорусской дооктябрь­ской литературы. Мн., 1977. С. 211—212.

БУДНЫ Беняш

Дзеяч беларускай культуры канца 16 — пач. 17 ст., пісьменнік, перакладчык i каментатар твораў антычных аўтараў. Нарадзіўся, верагодна, у мяст. Лоск (уладанне Кішкаў) або паблізу яго на Віленшчыне, пра што сведчаць яго словы з прадмовы да трактата Цыцэрона «Пра дружбу»: «У мяне перад вачыма заўсёды стаіць прыклад добрай памяці яснавяльможнага пана Кішкі, кашталяна віленскага, майго i шматлікіх іншых годных людзей апекуна». Скончыў Кёнігсбергскі пратэстанцкі універсітэт, дзе ў 1588 запісаўся як «Веніямін Будны, родам з Літвы». Жыў пры двары беларускіх магнатаў — новагародскага ваяводы Фёдара Скуміна i яго пляменніка Адама Храптовіча. 3 1594 служыў аканомам у Мікалая Крыштофа Радзівіла. Вызначаўся мяккім памяркоўным характе­рам, гуманна абыходзіўся з сялянамі, пра што сведчаць яго лісты да Радзівіла. Займаўся пераважна пісьменніцкай i перакладчыцкай дзейнасцю. Пераклаў на польскую мову трак­тат Цыцэрона «Пра старасць» i выдаў яго з прадмовай у 1595 у Вільні ў друкарні Яна Карцана. У 1603 выйшла 2е выданне гэтага трактата. У 1599 у той жа карцанаўскай друкарні выйшла фундаментальная праца Б. «Кароткія i ясныя аповесці, якія пагрэчаску назы­вающее Апафегматемі». Гэта філасофскаэтычныя сентэнцыі з нагоды вучэння ці жыцця антычных філосафаў i

палітычных дзеячаў. Крыніцай «Апафегматаў» паслужылі творы антычных пісьменнікаў Дыягена Лаэрцкага, Плу­тарха, Цыцэрона i інш. Другое выдан­не «Апафегматаў», як мяркуе даследчык А.І.Анушкін, выйшла таксама ў Віленскай друкарні Карцана ў пач. 17 ст. У 1614 гэта кніга выдадзена ў трэці, а потым i ў чацвёрты раз у беларускім мястэчку Любча ў друкарні Пятра Кміты. Любчанскае выданне значна пашырана за кошт дадатковых філасофскіх матэрыялаў. «Выдаючы зноў гэтыя кнігі, — пісаў П.Кміта, — я дапоўніў ix апісаннем жыццяпісаў i вучэнняў некаторых філосафаў, якіх раней не было». Пасля Любчы «Апафегматы» Б. перавыдаваліся 6 разоў у Кракаве. У пачатку 18 ст. на буднаўскія «Апафегматы» звярнуў увагу Пётр I. Па яго загадзе яны былі перакладзены на рускую мову i ў 1711 надрукаваны ў Маскве. У 1712 выйшла 2е, a ў 1716 3е i 4е рускія выданні гэтага твора. Потым «Апафегматы» перавыдаваліся ў Расіі яшчэ некалькі разоў. У 1603, а потым i ў 1606 у друкарні Карцана надрукаваны перакладзены Б. на польскую мову твор Цыцэ­рона «Пра дружбу».

Свае погляды Б. выкладаў у прадмовах i каментарыях, таму стыль яго свабодны, імправізаваны. Думкі свае ён выказваў «з нагоды», «на маргінесе», у працэсе інтэрпрэтацыі думак i твораў антычных пісьменнікаў i мысліцеляў. Характер пісьменніцкай дзейнесці Б., яго творы сведчець пра секулярызацыю грамедскага жыцця i культуры Беларусі канце 16 — пач. 17 ст., усё большую цікавесць де свецкай думкі, антычнай філасофіі. Характэрная асаблівасць інтэрпрэтацыі Б. — тэндэнцыя да хрысціянізацыі антычнай этыкі, збліжэння яе з біблейскім маральным вучэннем. Ён мадэрнізаваў вучэнне антычных філосафаў, набліжаў яго да хрысціянства. «Калі Фалеса запыталі, — пісаў Б., — што было раней за ўсё, той адказаў: Бог, бо ён не мае пачатку». У адносінах да гра­мадскага жыцця Старажытнай Грэцыі i Рыма Б. ўжываў такія тэрміны, як «гетман», «пан», «бурмістр», «кароль», «касцёл» i да т.п. Але ж гэта было несведчаннем адсутнасці ў мысліцеля пачуцця гістарызму, a імкненнем злучыць эпохі, знайсці ў ix нешта агульнае, вечнае. Як i іншыя беларускія мысліцелі (С.Кашуцкі, С.Будны, А.Во­лан, Я.Казаковіч, Сімяон Полацкі i інш.), Б. спрабаваў на аснове сінтэзу духоўных каштоўнасцей антычнасці i хрысціянства выпрацаваць агульначалавечыя прынцыпы i нормы маралі, карысныя для ўсіх эпох. Гэтыя экуменічная i гуманістычная тэндэнцыі зафіксаваны ў яго прадмове да «Апафегматаў»: «У гэтых кнігах (маюцца на ўвазе кнігі антычных пісьменнікаў i філосафаў. — рэд.) змяшчаюцца вучэнне i прыклады, вельмі карысныя для ўсіх саслоўяў. Дзіўна тое, што яны i нам, хрысціянам, здаюцца ісціннымі... Гэтыя людзі.'якія яшчэ не азораны вучэннем хрысціянскага Евангелля i валодаюць толькі святлом прыроднага розуму, не толькі самі дабрачынна жылі, але i вялі i падахвочвалі да ўсялякіх дабрачыннасцей, прыгажосці i прыстойнасці іншых людзей». У вы­шку Б. прыходзіць да высновы, што, каб весці дабрачыннае жыццё, не абавязкова быць хрысціянінам. Натуралізм — характэрная рыса этычных поглядаў Б. Як i стоікі, ён лічыў, што чалавек павінен жыць у адпаведнасці ca сваей прыродай, г.зн. разумна i маральна. Розум павінен спалучацца з ведамі. У пацвярджэнне гэтай думкі Б. прыводзіў прыклад, што Арыстоцель часта гаварыў сябрам i вучням: як позірк атрымлівае святло ад паветра, так i розум атрымлівае святло ад ведаў. Этычны ідэал Б. — мудрэцфілосаф. Менавіта філасофія ўзнімае чалавека да ўзроўню ідэалу, вучыць правільна паводзіць сябе ў жыцці. «Філосаф, — пісаў Б. ў «Апафегматах», — не баіцца нікога i нічога, нават смерці. Ён павінен гаварыць праўду нават наймагутнейшаму чалавеку, таму што філосаф — свабодны чалавек». Аспектам мудрасці ён лічыў уменне проціпаставіць сваё, ісціннае суджэнне агульнапрынятым, але памылковым думкам ці поглядам натоўпу. Дабрачыннасці — гэта пераважна набытыя якасці. Яны фарміруюцца ў выніку пазнання, самавыхавання, маральнага самаўдасканалення, выпрацоўкі ўмення падпарадкаваць афекты розуму. Толькі той, хто пануе над сваімі пачуццямі, падпарадкоўваючы ix розуму, можа дасягнуць сапраўднай свабоды i шчасця. Каштоўнасць жыц­ця, поводле Б., у свабодзе i годнасці: «Дзе няма свабоды, там няма i шчас­ця». «Многія, — пісаў Б., — лічылі шчаслівым Калісфена, які быў у вялікай ласцы ў Аляксандра. Дыяген жа гаварыў пра яго: ён няшчасны жабрак, бо вымушаны абедаць i вячэраць тады, калі гэта захочацца цару».

Шчасце знешняе (багацце, слава, знатнасць), сцвярджаў Б., — нетрывалае. Напр., Салон адмовіў Крэзу ў пра­ве называцца шчаслівым чалавекам i аказаўся прарокам: Kip разбурыў яго царства i адабраў у яго ўсё багацце. Толькі неразумны аддае перавагу матэрыяльным i вонкавым каштоўнасцям перад духоўнымі. Разумна ісці ўслед за лёсам — гэта значыць клапаціцца не пра багацце i славу, а пра дабрачыннасць, веды, духоўнасць. Б. не адмаўляў зусім неабходнасці матэрыяльнага дабрабыту дзеля свабоднага i шчаслівага жыцця, але лічыў яго другарадным у параўнанні з дабрачыннасцямі i духоўнасцю. У адпаведнасці з хрысціянскай i стаічнай этыкай ён лічыў, што чалавек павінен задавальняцца тым, што мае, ведаць меру ў карыстанні матэрыяльнымі каштоўнасцямі. У вершы «На герб паноў Храптовічаў» сярод найбольш важных даб­рачыннасцей Б. называў мужнасць, мудрасць, годнасць, чалавечнасць, шчодрасць, а таксама саслоўны гонар i знатнасць. Маральнымі заганамі лічыў непамяркоўнасць, несправядлівасць, баязлівасць, марнатраўства, сквапнасць i інш. Разам з тым Б. выказваў пэўную маральную талерантнасць, спасылаючыся на Гарацыя, які пісаў: «Хто без заган нараджаецца?! Той лепшы за іншых, у кім ix меней». Б. быў прыхільнікам ідэі адзінства маральнай свядомасці i паводзін чалавека. Услед за Сакратам, а таксама за евангелістам Матфеем ён сцвярджаў: рабі тое дру­гому, што самому сабе жадаеш. Менавіта на гэту этычную максіму ў свой час спасылаўся i Ф.Скарына. Адной з цэнтральных катэгорый этыкі Б. лічыў дружбу, якую ў прадмове да цыцэронаўскага трактата «Пра дружбу» назваў вялікай дабрачыннасцю. У якасці прыкладу спасылаўся на дружбу Арэста i Пілада, Ахіла i Патрокла, Палук­ca i Кастара i інш. Цікавіла яго такса­ма праблема старасці. У прадмовах да твора Цыцэрона «Пра старасць» («Фёдару Скуміну» i «Да Сарматыі») Б. пісаў, што старасць будзе падобная да маладосці, калі чалавек з юнацкіх гадоў паводзіць сябе дабрачынна i памяркоўна. A калі стары чалавек хворы ды яшчэ жыве ў галечы, то лепш яму памерці. Перавагу ён аддаваў хрысціянскай маралі, імкнучыся спалучыць яе з этычным вучэннем стоікаў, у прыватнасці Цыцэрона. Аднак пазітыўна ставіўся ён i да некаторых эле­менту эпікурэізму, напр. падзяляў сцвярджэнне Эпікура пра тое, што пажадана пазбягаць пакут, што празмерная асалода не прыносіць чалавеку задавальнення. Лепей праводзіць свой час «у добрапрыстойных сяброўскіх гутарках», чым «у вясёлай кампаніі з жанчынамі».

Спрабаваў Б. асэнсаваць i такі грамадскі інстытут, як мецэнацтва. Звяртаючыся да Фёдара Скуміна, ён пісаў: «Сярод людзей, якія займаюцца навукамі, існуе старажытны звычай: кнігі, што выдаюцца, прысвячаць сваім дабрадзеям, пра якіх ходзіць чутка, што яны вельмі паважаюць музы i навукі... Так, знакаміты філосаф Арыстоцель прысвячаў некаторыя працы свайму гаспадару, Вергілій свае «Георгікі» — вяльможнаму пану Мецэнату. Цыцэрон таксама прысвячаў свае творы знат­ным людзям. I я вырашыў пайсці па гэтым шляху i прысвяціць свае кнігі Вашай міласці... Неабходна, каб людзі бачылі, што навука i чытанне займаюць у Вашай дзейнасці не апошняе месца. Вядома, што простым людзям падабаецца займацца тым, што паважа­юць знатныя асобы i паны». У прадмове, прысвечанай Адаму Храптовічу, Б. пісаў, што быць апекуном вучоных i

пісьменнікаў — гэта вялікі гонар. Толькі дабрачынны, адукаваны чала­век, які любіць сваю Бацькаўшчыну, можа заслужыць такі гонар. У сваю чаргу пісьменнікі, мастакі, вучоныя, прысвячаючы мецэнатам свае творы, робяць ix імёны бессмяротнымі. Так, Храптовіча ён называў «высакародным рымлянінам», у доме якога звілі гняздо сяброўства i добразычлівасць, пачцівасць i шчоднасць побач з іншымі добрымі якасцямі».

Б. не толькі імкнуўся зрабіць чала­века лепшым, чым ён ёсць, але i лічыў яго найвялікшай каштоўнасцю. «Забіць чалавека, — пісаў ён, — або адняць у яго здароўе невялікі подзвіг. Гэта мо­жа зрабіць просты разбойнік або атрута з цыкуты. Вялікім можна было б назваць таго, хто вынайшаў спосаб вярнуць чалавеку жыццё».

Літ.: А н у ш к i н А. Лёс аднае кнігі // Полымя. 1969. №9; Порецкий Я., Пренская Ю. «Апофегматы» Беняша Будного // Неман. 1970. №11; Идеи гума­низма в общественнополитической и фи­лософской мысли Белоруссии (дооктябрь­ский период). Мн., 1977. С. 36—51; Пад о к ш ы н С.А. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: Ад Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага. Мн.,1990; Л у ж н ы й Р. Древнепольская традиция в литературе русского Просвещения // XVIII век. Сб. 10. Русская литература XVIII в. и ее международные связи. Л., 1975; ₍Sajkowski A. Od Sierotki do Rybenki: W _t kregu radziwilowskiego mecenatu. Poznan, 1965. С.А.Падокшын.

БЫКОЎСКІ Ігнацій Якса (1750—1817)

Паэт, пісьменнік, драматург, перакладчык, мемуарыст, асветнік. Нарадзіўся ў в. Пяцеўшчына Мінскага рна. Сын Мацея Быкоўскага — падстолія браслаўскага i Багумілы з Свентаржэцкіх. Вучыўся ў езуітаў у Мінску, з 1765 у піяраў у Віцебску разам з польскім паэтам Ф.Д,.Князьніным, які адыграў значную ролю ў творчасці Б. У 1772—75 служыў у расійскай арміі, што пад кіраўніцтвам А.Суворава ваявала супраць туркаў. У гэтай вайне загінуў яго родны брат, а ён сам цяжка захварэў i быў адпраўлены на лячэнне ў родныя мясціны. 3 выздараўленнем адбылося i духоўнае адраджэнне: ён пачаў пісаць вершы, паэмы, займацца перакладамі (часта раіўся з Князьніным, захаваліся лісты, якія характарызуюць духоўны настрой Б.). У 1787—88 надрукаваў цыкл вершаў «Вясковыя вечары» (ч. 1—2) у ду­ху сентыменталізму. Адначасова перакладаў з французскай, рускай i нават з усходніх моў. Б. — аўтар паэтычнага зборніка «Вершы» (1798), паэмы «Вясковыя ночы» (1788), аповесці «Клаўдзіна» (1799), успамінаў «Жыццё Ігнація Быкоўскага...» (1806) i інш. На польскую мову ў 1788 ён пераклаў творы А.Сумарокава «Мсціслаў»

А.Попа «Украдзены локан», у 1799 —

Вальтэра «Наніна», Ж.Мармантэля «Велізарый». Некаторыя арыгінальныя i перакладныя кнігі Б. выдадзены на Беларусі: «рускі раман» А.Канстанта д'Арвіля «Эма i Лемазаў» (Гродна, 1787), «Батмендзі, персідская аповесць» (Мн., 1790), «Сцежка да шчасця, мала каму вядомая» (Гродна, 1803). Многія творы Б. засталіся ў рукапісах. Як літаратар шмат у чым наследаваў класікам сентыменталізму. Самастойны характер маюць яго філасофскія разважанні «Праблема, прапанаваная для вырашэння...» (Мн., 1790), у якіх ён падзяляе ідэі французскіх асветнікаў i матэрыялістаў (асабліва К.А.Гельвецыя), асобныя ix сюжэты ўключыў у твор цалкам. Б. — гуманіста i пісьменніка з чулым сэрцам — абражае празмернае багацце адных i пакуты простата чалавека, які нё можа знайсці нідзе паратунку (у гэтым адчуваецца нешта «тутэйшае», што пазней натхняла вялікіх дэмакратаў Беларусі ад К.Каліноўскага да Я.Купалы). Таму светапогляд Б. можна разглядаць як мясцовы асветніцкасентыментальны варыянт арыгінальнай думкі. Чалавек — частка прыроды, адносна ўраўнаважаная сістэма, у якой спалучаюцца пазітыўныя i адмоўныя эмоцыі. Чалавек створаны так, што не можа не спачуваць іншаму чалавеку, толькі сапсаваная яго сутнасць можа мець задавальненне ці нават асалоду ад пакут сабе падобнага. Для Б. каштоўнасць чалавека абсалютная, ніякія догмы i «вышэйшыя меркаванні» не вартыя таго, каб пазбавіць чалавека жыцця. На­ват Бог не можа 'быць апраўданы, калі ён патрабуе ахвяры. Адзін з герояў яго твора «Жыццё Зараастра, ці Паходжанне гвебраў» трапляе ў краіну, дзе народам кіруюць фанатычныя жрацы. I калі ў адным з гарадоў наважыліся прынесці ў ахвяру жыццё дзяўчыны, Зараастр спыняе забойства прамовай: «Не ведаю яшчэ ні законаў вашых, ні багоў, але калі яны патрабуюць крывавых злачынстваў, то яны не што іншае, як хімера, створаная ўяўленнем». Гэта ўжо асветніцкі гуманізм, які не можа нікому дараваць замах на чалавечае жыццё, нават ба­гам. Цікавасць да чалавечай сутнасці бярэ верх над павагай да Свяшчэннага пісання. Б. выступаў супраць усякага зла ці злачынства, што творыцца па рэлігійных матывах. У трагедыі «Саул» ён асуджаў жорсткасць i амаральнасць некаторых персанажаў Бібліі. Святло эпохі Асветніцтва адбілася на светапоглядзе Б. i на яго творчасці. Па духу думкі i сэрца яму блізкія такія паэты, як Ф.Карпінскі i Князьнін, з якімі ён быў добра знаёмы, якія склалі на Беларусі своеасаблівае духоўнае супольніцтва i зрабілі прыкметны ўплыў на «тутэйшы» сентыменталізм. Мабыць, яны адчулі пэўныя імпульсы беларускай ментальнасці i часткова яе ўвасобілі ў сваіх творах філасофскапубліцыстычнага жанру. Паэтычнаэкзістэнцыянальным жалем аб загубленым жыцці прасякнуты радкі аўтабіяграфіі Б. «Жыццё...» (засталося ў рукапісе), у якім паказаны абсурднасць шмат чаго з перажытага, панаванне несправядлівасці, удачы несумленных i гора прыстойных людзей. У лістах да Князьніна Б. скардзіцца на калечанне дзіцячых душ у езуіцкім ордэне (у Віцебскай езуіцкай школе), з чым пагаджаецца i Князьнін у сваіх вершаваных фрагментах у лісце да Б. Гэты духоўны канфлікт адбіўся на ўсім жыцці паэта. У канцы жыцця ён апынуўся перад безданню духоўнага крызісу. Але праз трагізм існавання ў Б. льецца святло надзей на чалавечую годнасць, шляхетнасць, прыстойнасць, мужнасць i справядлівасць.

Літ.: М i k u l s k у Т. Ze studiow nad Oswieciniem: Zagadnienia i fakty. Warsza­wa, 1956. Э.К.Дарашэвіч.

БЯРЫНДА Памва [? — 13(23).7.1632]

Дзеяч усходнеславянскай культуры, вучонылексікограф, друкар, гравёр, пісьменнік. Звестак пра адукацыю, месца вучобы, нацыянальнасць, месца нараджэння не захавалася. Пісаў вершы, лісты, празаічныя прадмовы i пасляслоўі. 3 апошніх відаць, што Б. валодаў беларускай, стараславянскай, украінскай, грэчаскай, лацінскай, яўрэйскай i інш. мовамі. Пэўны час займаўся выдавецкай справай у Льво­ве, потым быў архітыпографам славянскай друкарні пры КіеваПячэрскай лаўры. Кніга Б. «На рождество господа бога и спаса нашего Ісуса Христа Bt>pшЪ» (Львоў, 1616) акрамя калядных вершаў уключыла творы «На Стефана

Первомученика», «На обрізаніе гос­подне», «3 евангеліа на обрйзаніе гос­подне», «3 ламенту над Васіліем вешким», «На святыя Феофаніа альбо богоявленіа». Яна мае прысвячэнне львоўскаму епіскапу Ераміі Цісароўскаму, у канцы якога аўтар выказвае думку пра патрэбу кнігадрукавання: «Кгды бы ся с книг хвала божаа по­множала!» Верш «На Стефана Перво­мученика» характарызуе Б. як паэтаграмадзяніна. Евангелічная гісторыя сведчыць, что Стафан быў асвечаным эліністам, горача прапаведаваў новае вучэнне, за што царкоўныя фанатыкі абвінавацілі яго ў богазневажанні. 3 евангельскага апавядання Б. бярэ толькі вобраз мужнага байца «Кротый крвй своеі для вЪры не лютовал // и для гонитв менжых сам ся впрод коро­новал. // Вшелякую боязнь от себе отложивши, // 3 непрятальми ся Хри­стовыми зразивши, // Фурій ся орхіереов не боячи, // анЪ о их ласку и бы наймнйй стоячи». Вобраз Стафанапершапакутніка выклікаў у сучаснікаў асацыяцыю з пісьменнікампалемістам С. Зізаніем , які першы ўзняўся супраць украінскабеларускіх царкоў­ных іерархаў, што далі згоду на унію праваслаўнай i каталіцкай цэркваў. У вершы «На обр^зате господне» Б. звяртаецца да дзяцей з просьбаю не забываць хрысціян, герояў i рабіць такія патрыятычныя ўчынкі, як яны. У Кіеве Б. выдаў «Анфалагіён» (1619), «Гутаркі Іаана Златавуста на 14 пасланняў апостала Паўла» (1623) i інш. Самы значны твор Б., над якім ён працаваў 30 гадоў, — двухмоўны «Лексіконъ славеноросскій и имен тлъкованіе» (Кіеў, 1627, 2е выд. ў 1653 у Куцейне каля Оршы, пад рэдакцыяй i з прадмоваю І.Труцэвіча ).

У 16—17 ст. на Беларусі i Украіне шырока карысталіся кнігамі на царкоўнаславянскай мове. У школах на ёй выкладалі розныя дысцыпліны, вывучалі яе i як асобны прадмет. Але для шырокага кола чытачоў многія словы i формы царкоўнаславянскай мовы былі незразумелыя. Выкладчыкам i вучням брацкіх школ i наогул пісьменным людзям патрэбны быў перакладны слоўнік. Такія слоўнікі пачынаюць з'яўляцца ў 2й палове 16 ст. Адной з найлепшых, самых поўных прац усходнеславянскай лексікаграфіі 17 ст. стаў «Лексіконь...» Б., які змяшчае каля

Аршанскі Куцеінскі манастыр. 3 малюнка 19 ст.

7000 слоўнікавых артыкулаў. У ім 2 часткі — перакладны слоўнік іншамоўных слоў, агульных i уласных імёнаў, што сустракаліся ў тагачаснай літаратуры. Ен мае рысы тлумачальнага, энцыклапедычнага i этымалагічнага слоўнікаў. Асноўны матэрыял аўтар сабраў з друкаваных i рукапісных царкоўнаславянскіх кніг, але выкарыстоўваў i шмат даступных яму лексікаграфічных прац цалкам (напрыклад, «Лексіс» А.Зізанія), кнігі Максіма Грэка, візантыйскага аўтара 15—18 ст., Мануіла Рытара, а таксама глосы (тлумачэнні на палях) з выданняў Ф.Скарыны, усходнеславянскія азбукоўнікі, заходнееўрапейскія лексіграфічныя выданні. Рэестр 1й часткі слоўніка Б. складаюць царкоўнаславянскія i старарускія словы, сустракаюцца таксама словы з польскай, чэшскай, нямецкай, грэчаскай i лацінскай моў, шмат слоў беларускіх i ўкраінскіх. Наяўнасць ix тут сведчыць аб тым, што дзеячы культуры 17 ст. не заўсёды маглі правесці мяжу паміж царкоўнаславянскай i жывою народнай мовай, бо царкоўнаславянская зазнала значны ўплыў жывой народнай мовы, асабліва літаратурнай, якой карысталіся на беларускіх i ўкраінскіх зем­лях у Вялікім княстве Літоўскім. Абсалютная большасць 2й часткі слоўніка — словы іншамоўнага паходжання. Б. не толькі прыводзіць, але i тлумачыць фразеалагізмы царкоўнаславянскай мовы. Праца Б. — важная крыніца вывучэння слоўнікавага складу беларускай i ўкраінскай моў 17 ст. Яна мае вялікую каштоўнасць i таму, што ў ёй раскрываецца змест, які ўкладвалі

ў царкоўнаславянскія словы культурныя дзеячы 16—17 ст. на Беларусі i Украіне, з'яўляецца добрым дапаможнікам для чытання беларускіх, украінскіх, рускіх помнікаў, пісаных царкоўнаславянскай мовай. Як важны помнік усходнеславянскай лексікаграфіі i крыніца для вывучэння старажытнай лексікі «Лексіконь...» Б. перавыдадзены з выдання 1627 факсімільным спосабам у Кіеве (1961).

Літ .: Сычевская А.И. Памва Берында и его Вирши на рождество Христо­во и др. дни // Чтения в историческом об­ществе Нестора летописца. 1912. Кн. 23. Вып. 1; Коляда Г.И. Памва Берында и его «Лексикон славеноросский» // Уч. зап.

гос. пед. инта им. Т.Г.Шевченко. Филол. сер. Сталинабад, 1953. Вып. 3; Питания східнослов'янсько'і лексйкографіі XI — XVII ст.: Матеріалй сймпозіуму. Кй'ів, 1979. І.У.Саламевіч.

ВАЎЖЭЦКІ Тамаш (паміж 1753 i 1759 — 5.8.1816)

Грамадскапалітычны i вайсковы дзеяч Вялікага княства Літоўскага, адзін з кіраўнікоў паўстання 1794. Нарадзіўся ў Браслаўскім пав. Харунжы браслаўскі. 3 маладых гадоў, калі працаваў у земскіх судах, набыў вядомасць як выдатны знаўца права i практыкюрыст. 3 1782 падстароста, з 1784 падкаморы ковенскі. Пасол ад Браслаўскага пав. на Чатырохгадовым сой­ме 1788—92. На сойме далучыўся да дэмакратычнай плыні i разам з Ю.Нямцэвічам выступаў за паляпшэнне становішча сялян. У сваім маёнтку ліквідаваў паншчыну i даў сялянам во­лю. Адстойваў пашырэнне правоў мяшчанства. Разам з пінскім паслом Бутрымовічам распрацаваў ухваленую соймам (1789) рэформу мясцовага адміністрацыйнага кіравання ў Вялікім княстве Літоўскім i Кароне шляхам утварэння ваяводскіх i павятовых цывільнавайсковых парадкавых камісій (пазней выкарыстаны А.Т.Касцюшкам як мясцовыя органы па кіраўніцтве паўстаннем 1794). Не жадаючы ўмешвацца ў барацьбу магнацкіх партый у Вялікім княстве Літоўскім, адмовіўся ад пратэкцыі польскага караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага ў набыцці ўплывовай пасады падскарбія літоўскага. 3 1790 харунжы літоўскі. У снежні 1790 выбраны ў склад дэпутацыі сейма па выпрацоўцы законапраекта аб правах «дысідэнтаў» (праваслаўных i пратэстантаў) у Рэчы Паспалітай. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1792 быў радцам камандуючага літоўскабеларускай арміяй генераллейтэнанта Ю.Юдыцкага. Удзельнічаў у бітве пад Мірам. Актыўны ўдзельнік паўстання 1794 на Беларусі i ў Літве. 24.4.1794 пасля перамогі паўстання ў Вільні ўвайшоў у склад Найвышэйшай Літоўскай рады — рэвалюцыйнага ўрада Літвы i Заходняй Беларусь Прымаў удзел у арганізацыі віленскай муніцыпальнай гвардыі. 3 сярэдзіны мая 1794 адзін з кіраўнікоў паўстання на Жмудзі i ў Курляндыі. У канцы мая Касцюшка прызначыў яго сябрам Най­вышэйшай Нацыянальнай рады ў Вар­шаве — галоўнага органа па кіраўніцтве паўстаннем у Рэчы Паспалітай. 20.6.1794 атрымаў ад Касцюшкі патэнт на званне генераллейтэнанта. У канцы верасня пад націскам намнога боль­ших сіл расійскага войска вывеў рэшткі сваіх атрадаў са Жмудзі пад Гродна. Пасля паланення Касцюшкі выбраны «вышэйшым начальнікам» — кіраўніком паўстання на ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Пасля капітуляцыі Варшавы трапіў у палон i пасаджаны ў Петрапаўлаўскую крэпасць, дзе напісаў успаміны пра паўстанне. У снежні 1796 па амністыі імператара Паўла I вызвалены, вярнуўся на радзіму. 3 1808 старшыня судоваадукацыйнай камісіі Віленскага універсітэта, адначасова ўзначальваў дабрачыннае таварыства ў Вільні. У канцы 1811 прымаў удзел у антынапалеонаўскім з'ездзе шляхты ў Вільні. У 1812 узначаліў Літоўскі цывільны камітэт па забеспячэнні харчаваннем расійскага войска. У час Айчыннай вайны 1812 знаходзіўся ў СанктПецярбургу. Пас­ля вайны быў міністрам юстыцыі i пажыццёвым ваяводам у Каралеўстве Польскім. Памёр у Варшаве, пахаваны ў г.п. Відзы Браслаўскага рна.

Тытульны ліст кнігі «Жыціе святых».

Літ .: Szynaeer В. Towasz Wawrzecki: Ostatni naczelnik powstania. Ko­њciuszkowskiego. Warszawa, 1976; Прак о п ч ы к Л. Генерал касінераў // Пракопчык Л. «Дрэмле памятка дзён...» Мн., 1991. У.П.Емельянчык.

ВАШЧАНКА Васіль Максімавіч (2я палова 17 — 1я палова 18 ст.)

Беларускі друкар, ксілограф, адзін з асноўных прадстаўнікоў магілёўскай школы гравіравання. Сын М.Я.Вашчанк/. Працаваў у 1694—1730 у друкарні Магілёўскага Богаяўленскага брацтва. Творы з подпісам «Василий В.», «Васи­лий Вошчанка» сустракаюцца ў 7 кірылічных выданнях друкарні яго баць­кі і Магілёўскага Богаяўленскага брац­тва, датаваных 1699—1754. Аднак арыгінальныя падпісаныя гравюры В. змешчаны

ў выданнях 1699—1730, a ў трох наступных выданнях выкарыстаны старыя формы. Чатыры падпісаныя дрэварыты В. ўпрыгожваюць тытульныя лісты кніг Іаанікія Галятоўскага «Неба новае» (1699), Кірылы Транквіліёна Стаўравецкага «Перла мнагацэннае» (1699), Дзмітрыя Растоўскага «Жыціі святых» (1702), «Актоіх» (1730). Рамка тытульнага ліста да кнігі «Неба новае» вызначаецца незвычайнай кампазіцыяй у форме падвойнага круга з відарысамі сонца, месяца i зорак (побач з цытатамі з біблейскіх тэкстаў); у верхняй частцы змешчана выява Багародзіцы з анёламі. Рамку тытульнага ліста да кнігі «Жыціі свя­тых» таксама вылучае трохчастковая шматфігурная кампазіцыя, фігуры анёлаў i прапаведнікаў ствараюць своеасаблівы пастамент, над якім узвышаецца «антаблемент» — Св. Трои­ца. У ніжняй частцы выгравіравана рэдкая ў кірылічным друку свецкая мініяцюра з выявай Богаяўленскага брацкага манастыра, некаторых гарадскіх камяніц i надпісам «Град Мо­гилев». Больш традыцыйна, у пэўнай ступені пад уплывам куцеінскіх выданняў, аформлены тытульны ліст да кнігі «Перла мнагацэннае» — у выглядзе трохбаковай рамкі з медальёнамі, у якіх змешчаны выявы святых, архан­гела Гаўрыіла, Багародзіцы; у верхняй частцы Св. Тройца на своеасаблівым прастоле ў сонейкавым ззянні. Гэту гравюру ў спрошчаным выглядзе крыху нагадвае рамка тытульнага ліста да кнігі «Актоіх» з выявамі евангелістаў, Іаана Прадцечы, Багародзіцы i Хрыста. Акрамя рамак тытульных лістоў В. належаць яшчэ 2 падпісаныя ілюстрацыйныя гравюры: «Нараджэнне Хры­ста» — добра скампанаваны маляўнічы дрэварыт з выявамі Багародзіцы, Св. Іаана, вешчуноў, укленчаных над спавітым дзіцем, а таксама буйнамаштабная ксілаграфія з відарысам Іаана Дамаскіна. Тэта лепшая з гравюр па выразнасці, экспрэсіўнасці, тэхніцы штрыхавога мадэліравання. Паводле мастацкастылявых прыкмет працамі В. лічаць яшчэ 15 дрэварытаў, змешчаных у памянёных выданнях i ў кнігах «Дыоптра» (1698), «Акафісты ўсесядмічныя» (1698), «Благавешчанне», «Уваскрэсенне», «Успение», «Тайная вячэра», «Страшны суд» i інш. Дрэварытам В. ўласцівы пластычнасць, кампазіцыйная разнастайнасць, перавага постацей чалавека над іншымі планамі, своеасаблівая тэхніка гравіроўкі, прастата ў трактоўцы вобразаў людзей, што набліжае ix да народнага выяўленчага мастацтва. У некаторых даследаваннях да гравюр В. памылкова залічваюць ананімныя дрэварыты іншых магілёўскіх майстроў [напр., «Успение Багародзіцы» ў кнізе «Акафісты» (1698) мае подпіс магілёўскага гравёра Фёдара Ангілейкі]. Цікавым прыкладам выяўленчага мастацтва В. з'яўляецца «Палажэнне ў труну Хры­ста» — антымінс 1708, надрукаваны ў той жа брацкай друкарні.

Літ.: Ж у д р о Ф. История Могилев­ского богоявленского братства. Могилев, 1890; Шчакаціхін М. Васіль Вашчанка — магілёўскі гравёр канца XVII — пач, XVIII ст. Мн., 1925; Шматаў В.Ф. Беларуская кніжная гравюра XVI — XVIII стагоддзяў. Мн., 1984.

Г.Я.Галенчанка.