18. М., 1878; Пентатеугум // Русская сил­лабическая поэзия XVII—XVIII вв. Л., 1970.

Літ.: Мальдзіс А. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980. С. 53—57, 59—61; Прашковіч М. Ян (Андрэй) Белабоцкі // Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Мн., 1968. Т. 1; Горфункель А. «Пентатеугум» Анд­рея Белобоцкого // Тр. Отдела древнерус­ской литературы. М.; Л., 1965. Т. 21; До­рошевич Э., Конон В. Очерк исто­рии эстетической мысли Белоруссии. М., 1972. С. 104—105; Подокшин С. Воль­нодумец из Белоруссии Ян Белобоцкий // Молодые учёные и современная философ­ская наука. Мн., 1964; Яго ж . ...Ян Бе­лобоцкий // Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973.

БЕРАНТ (Berendt) Андрэй (1734—1805)

Дзеяч рымскакаталіцкай царквы на Беларусь У маладыя гады прыбыў у Вільню i тут у 1754 уступіў у ордэн езуітаў. Быў настаўнікам у школах езуітаў у Навагрудку, Мінску, прафесарам філасофіі i матэматыкі ў Полацку. Пасля ліквідацыі ордэна езуітаў (дата ?) застаўся ў Мсціславе прыходскім ксяндзом. Адсюль С.І.БогушСестранцэвіч перавёў яго ў Магілёў, наблізіў да сябе i прызначыў канонікам толькі што арганізаванага магілёўскага капітула. У далейшым Б. фактычна кіраваў епархіяй. Пасля ўвядзення БогушаСестранцэвіча ў сан мітрапаліта быў прызначаны ў 1797 генеральным вікарыем, а затым магілёўскім епіскапамсуфраганам. За год да смерці пакінуў справы i жыў у вёсцы.

БЖАЗОЎСКІ (Brzozowski) Тадэвуш [24.10.1749— 24.1(5.2). 1820]

Дзеяч каталіцкай царквы, генерал ордэна езуітаў (з 1805), педагог. Нарадзіўся ў Польшчы. Уступіў у ордэн у 1765. Вывучаў мовы, філасофію i прыродазнаўчыя навукі ў езуіцкіх школах у Слуцку i Нясвіжы, скончыў Віленскую духоўную семінарыю (1775). Быў настаўнікам у ваяводскай школе ў Мінску. У 1782 перасяліўся ў Полацк, дзе выкладаў у езуіцкім навіцыяце, займаўся перакладамі, стаў вядомы як прапаведнік. 3 1797 сакратар, з 1802 асістэнт ордэна. Узначаліўшы ордэн пасля смерці Г.Грубера, Б. працягваў яго палітыку актыўнага пашырэння ўплыву езуітаў у Расіі i прапаганды каталіцызму шляхам утварэння новых i ўмацавання існуючых місій, калегій, навучальных устаноў ордэна, для чаго выкарыстоўваў пэўныя сімпатыі да езуітаў ва ўрадавых колах (А.К.Разумоўскі, А.М.Галіцын) i езуіцкай партыі ў Пецярбургу (сардзінскі пасланнік i публіцыст Ж. дэ Местр, блізкі да Аляксандра I сенатар А.І.Ілінскі i інш.). У выніку яго намаганняў у 1808 з Пінска ў Полацк былі перенесены астанкі езуіта А.Баболі, закатаванага ў 1657 казакамі. Вяршыняй поспехаў Б. было ўтварэнне ў 1812 Полацкай езуіцкай акадэміі i вывядзенне наву­чальных устаноў з падпарадкавання Віленскай навучальнай акрузе. У час Айчыннай вайны 1812 езуіты трымаліся падкрэслена лаяльна: Б. пераехаў з Полацка ў Пецярбург, езуіцкія ўстановы ў Полацку, Віцебску, Оршы з набліжэннем французаў зачыняліся. Аднак з 1813 адносіны ордэна з расійскім урадам пагоршыліся. Б. адмовіўся стаць членам Біблейскага таварыства, куды па жаданні цара ўвайшлі многія праваслаўныя іерархі, а такса­ма каталіцкі мітрапаліт С.БогушСестранцэвіч. Пры аднаўленні ў 1814 ва ўсім свеце ордэна езуітаў Б. захаваў сваё месцазнаходжанне ў Пецярбургу. У снежні 1815 езуітаў выслалі з Пецярбурга, i цэнтральная адміністрацыя ордэна вярнулася ў Полацк, дзе Б. памёр. Неўзабаве пасля яго смерці 13(25).3.1820 быў прыняты закон аб высылцы езуітаў з Расіі.

Літ.: Wiadomosc o zyciu, pismach i smierci J.X.Tadeusza Brzozowskiego, generala jezuickego // Miesiecznik polocki. 1820. №2; Maistre J. de. Lettres et opuscules inedits. Т. 1—2. Paris, 1851.

Б.В.Антонаў.

БЖАСТОЎСКІ (Brzostowski) Павел Ксаверы (30.3.1739— 17.11.1827)

Грамадскі i дзяржаўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага i Польшчы 2й паловы 18 ст., аўтар аграрных рэформ. Паходзіў са старадаўняга шляхецкага роду, прадстаўнікі якога ў 16—19 ст. адыгрывалі значную ролю ў дзяржаўным i грамадскім жыцці Бела­русь Літвы, Польшчы. Быў віленскім канонікам (1755). Каб атрымаць вышэйшую адукацыю, паехаў у Рым, дзе прабыў 3 гады. Пасля вяртання на радзіму прызначаны вялікім пісарам літоўскім. У 1767 купіў маёнтак Мерач у Віленскім ваяв. Убачыўшы забітасць, цемнату i беднасць купленых ім сялян, Б. вырашыў заняцца паляпшэннем жыцця сваіх прыгонных. У 1769 стварыў у сваім маёнтку нешта накшталт рэспублікі, дзе сяляне карысталіся асабістай свабодай i самі кіравалі сваёй абшчынай; прэзідэнтам абшчыны быў сам Б. Заканадаўчая ўлада ў ёй належала сойму. Тут існавалі «міністэрства фінансаў», свае грошы, вой­ска i іншыя інстытуты, а прынятая «канстытуцыя Мерачы», перайменаваная потым у гонар гаспадара ў Паўлаву, была зацверджана ў 1791 каронным соймам. Паншчына ў Мерачы (пазней Паўлава) была заменена чин­шам, існавалі школа i лекарская дапамога. Падзеі, што адбываліся ў т. зв. «Паўлаўскай рэспубліцы», адлюстраваны ў творы невядомага аўтара пад загалоўкам «Паўлава ад 1767 да 1795, адным хатнім прыяцелем апісанае» (Вар­шава, Вільня, 1811, на польскай мове). У 1794 Б. прадаў маёнтак, некалькі гадоў вандраваў за мяжой, потым вярнуўся на радзіму, дзе i памёр. Аўтар публіцыстычных твораў i генеалагічнага нарыса пра Бжастоўскіх (Вільня, 1776).

БЖАСТОЎСКІ Цыпрыян Павел (1612—1688)

Дзяржаўны дзеяч, дыпламат. Нарадзіўся ў сям'і палкоўніка войска Вялікага княства Літоўскага. Адука­цыю атрымаў у Віленскай акадэміі. Служыў пры двары канцлера Вялікага княства Літоўскага Альбрэхта Радзівіла. 3 1648 віленскі стольнік, з 1650 рэферэндар літоўскі, з 1684 ваявода трокскі, староста мядзельскі, ашмянскі, быстрыцкі, дэпутат сойма ад Упіцкага пав. У 1658, 1661—64 у складзе дыпламатычных місій (у 1667 як камісар Рэчы Паспалітай) удзельнічаў у перагаворах з Рускай дзяржавай, якія скончыліся Андрусаўскім перамір'ем 1667. Быў прыхільнікам кан­дидатуры рускага цара на польскі трон. У 1671—72 i 1679 выязджаў у Маскву, каб заключыць саюз супраць Турцыі, удзельнічаў у падпісанні «вечнага міру» 1686. Ад маскоўскага цара атрымаў багата аздоблены абраз прасвятой Багародзіцы, які потым падараваў мінскім езуітам (яго сын Антон быў рэктарам Мінскай езуіцкай калегіі). Памёр у Варшаве, пахаваны ў Вільні. Пры жыцці вёў дзённікі пасольстваў, збіраў пісьмы, рэляцыі i інш. дакументальныя крыніцы. Пасля яго засталося 13 тамоў дакументальнага матэрыялу, які адышоў каралю Станіславу Аўгусту Панятоўскаму. Лёс гэтага збору невядомы.

БІЛЕВІЧ Тэадор [сярэдзіна 17 ст. (?) — пач. 18 ст.]

Дзяржаўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага, філосаф. Адукацыю атрымаў у Віленскай акадэміі (1672—75). Займаў пасаду стольніка, потым земскага суддзі ў Заходняй Літве (на Жмудзі). У 1675 выдаў у Вільні сваю магістарскую дысертацыю «Філасофія рацыянальная, натуральная i маральная ў трох частках», напісаную пад кіраўніцтвам прафесара І.Садкоўскага. У 1677 Б. у складзе світы падкаНцлера Вялікага княства Літоўскага Міхала Казіміра Радзівіла падарожнічаў па Германіі, Чэхіі, Італіі. У Венецыі ён пакінуў світу i працягваў падарожжа самастойна, наведаў Францыю, Нідэрланды i Англію. У 1678 вярнуўся на радзіму i паступіў на дзяржаўную службу. Вёў «Дзённік», у якім апісваў свае ўражанні. Фрагменты «Дзённіка» выдадзены ў 1929.

Б. не быў прафесійным філосафам. Яго «Філасофія...» — гэта хутчэй за ўсё пераказ курса філасофіі, якую ён вывучаў у Віленскай акадэміі. Але та­кая падача матэрыялу мае пэўную каштоўнасць, паколькі дае ўяўленне пра змест тых праблем, што разглядаліся на філасофскім факультэце, i пра адзін з кірункаў філасофскай адукацыі ў ЛітоўскаБеларускай дзяржаве ў 2й палове 17 ст. Праца цікавая яшчэ тым, што Б. разглядаў філасофію з пункту погляду «грамадскага дабра». Ён імкнуўся акцэнтаваць увагу на праблемах сацыяльнаэтычных, даказаць «карысць» філасофіі ў справе выхавання асабістых i грамадскіх дабрачыннасцей. У гэтым сэнсе яго можна лічыць прадаўжальнікам традыцыі, якая ў 1й палове 17 ст. была прадстаўлена М.К. Сарбеўскім, С.Лаўксмінам, Л.Залускім. 3 усіх філасофскіх дысцыплін Б. аддае перавагу «філасофіі маральнай». Найболын адэкватна ён імкнецца перадаць арыстоцелеўскае паняцце этычных праблем, у прыватнасці арыстоцелеўскага эўдэманізму, часта звяртаючыся да самога тэксту «Нікамахавай этыкі». У палітычнай праблематыцы ў Б. адчуваецца ўплыў ідэй Э.Ратэрдамскага, Меланхтона, Юста Ліпсія, Бадэна. Гэта тычыцца ў пер­шую чаргу тэорыі «асветнага абсалютызму». Фізічная i лагічная праблематыка яго мала цікавілі.

Літ.: Чернышева Л.А. Латйноязычная традиция в культуре белорусского ба­рокко // Белороссика. Мн., 1980; Памятни­ки философской мысли Белоруссии XVII — первой половины XVIII в. Мн., 1991. С. 154—155; Polski sіownik biograficzny. Krakуw, 1936. Т. U/1, 2. S. 101—102. Л.А.Чарнышова.

БІСІС Стафан (Bisio Stefan Wawrzyniec; каля 1720 — каля 1784)

Вучоны медык, філосаф, прадстаўнік прыродазнаўчага матэрыялізму на Беларусі 2й паловы 18 ст. Нарадзіўся ў Венецыі. Вывучаў медыцыну ў Павіі, дзе ў 1746 абараніў дысертацыю на ступень доктара медыцыны i філасофіі. Каля 1748 быў прафесарам лекарскага калегіума ў Турыне, потым займаўся ўрачэбнай практыкай у Венецыі. У 1763 па запрашэнні прыехаў у Вялікае княства Літоўскае i працаваў спачатку хатнім урачом у маёнтку ка­ля Драгічына, потым у К.Радзівіла, празванага Пане Каханку. Каля 1772 быў урачом пры Віленскай акадэміі. У час знаходжання на Беларусі з 1770 выкладаў у Нясвіжы на секцыі паталагічнай анатоміі, эксперыментаваў на жывёлах у Вільні, меў дачыненне да стварэння анатамічнага кабінета пры Віленскім універсітэце. У 1779—80 у Львове. Пасля рэформы Віленскай акадэміі i стварэння асобнага медыцынскага калегіума ў 1781 прызначаны яго прафесарам i да 1782 узначальваў ка­федру тэорыі ўрачэбнай анатоміі, а пазней кафедру фізіялогіі i анатоміі. У 1787 пакінуў універсітэт i вярнуўся на радзіму ў Італію. Аўтар некалькіх медыцынскіх трактатаў. Рашуча выступаў супраць умяшання рэлігіі ў медыцыну. Апублікаваў на лацінскай мове твор «Адказ С.Бісіса, доктара філасофіі i медыцыны, сябру філосафу на пытанні адносна меланхоліі, магіі i каўтуна» (1772), у якім з навуковаматэрыялістычных пазіцый падыходзіў да этыялогіі шэрага нервовапсіхічных захворванняў, тлумачыў ix паходжанне пэўнымі паталагічнымі зменамі нервовай сістэмы. Б. лічыў, што галоўную ролю ў псіхіцы адыгрывае мозг, асабліва яго крывяносныя сасуды. Нягледзячы на тое, што аб'ектыўнае яго вывучэнне вышэйшай нервовай сістэмы ў той час было ў зародкавым стане, погляды Б. можна безумоўна разглядаць як спробу матэрыялістычнага тлумачэння духоўнай сферы.

Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973. С. 236.

БОГУШ Францішак Ксаверы Міхал (1.1.1746—4.4.1820)

Філосаф, гісторык, тэолаг, пісьменнік Вялікага княства Літоўскага. Нарадзіўся ў Вількамірскім пав. Віленскага ваяв. Скончыў езуіцкі калегіум i

Віленскую езуіцкую акадэмію. Пасля забароны ордэна езуітаў (1773) працаваў хатнім настаўнікам у к.Тызенгаўза, наведаў разам з ім Германію, Францыю, Італію. Пасля адстаўкі Тызенгаўза жыў у Вільні, быў прэлатам, каад'ютарам віленскім, прэзідэнтам Трыбунала цывільнага, займаўся навукай. Выступаў супраць Таргавіцкай канфедэрацыі. За ўдзел у Барскай канфедэрацыі (быў яе генеральным сакратаром) i ў паўстанні А.Т.Касцюшкі быў інтэрніраваны ў Смаленску. Пасля вяртання ў Вільню стаў прэлатам, з 1803 — генеральным інспектарам літоўскіх школ. 3 1804 жыў у Варша­ве, цалкам прысвяціў сябе навуцы. Ганаровы член шматлікіх еўрапейскіх навуковых таварыстваў. Аўтар твораў «Філосаф без рэлігіі» (1785), «Пра пачатак народа i мовы літоўскай» (1808), «Літаратурнае жыццё М.Пачобута», «Пахвала Іахіму Храптовічу», «Успаміны пра Антонія Тызенгаўза» (1820) i інш.

У ліку найважнейшых светапоглядных пазіцый Б. былі наступныя: вызваліць сялянства зпад прыгону, наблізіць мяшчан у ix прававым становішчы да шляхты, заахвочваць духавенства да таго, каб веданне рэлігійных догматаў пашыралася, а вера была адзінай, г. зн. каталіцкай, i такім чынам аб'яднаць край на аснове аднадумства. Склаў план напісання гісторыі польскага народа, але здзейсніць яго не паспеў. 3 мэтай лепшага вывучэння мінулага лічыў неабходным праводзіць археалагічныя раскопкі, у прыватнасці, на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага. Многія працы Б. засталіся неапублікаваныя. Пісаў на польскай мове. Памёр у Варшаве.

Г.А.Маслыка.