Багуслаўскі (Bogusіawski) Канстанцін (12.9.1754 — 14.3.1819)

Рэлігійны i грамадскі дзеяч, філосаф, правазнавец, тэолаг, калекцыянер. Месца нараджэння невядома. Працаваў пераважна ў Вільні. Прафесар Галоўнай школы Вялікага княства Літоўскага, член Адукацыйнай камісіі. Закончыўшы курс навук у грамадскім вучылішчы ў Злачаве на Харкаўшчыне, уступіў у ордэн піяраў i быў выкладчыкам у ix школах у Міжрэччы на Валыні i ў Варшаве. У 1790 прызначаны прафесарам багаслоўя ў Віленскі універсітэт, у якім з 1804 па 1812 быў дэканам факультэта багаслоўскіх i маральных навук, i адначасова капеланам. Перайшоў па дазволе папы ў свецкае духавенства. Склаў зборнік біяграфій дзяржаўных дзеячаў Вялікага княства Літоўскага i Рэчы Паспалітай (Варшава, 1788, 2е выд., Вільня, 1814). Сабраў больш за 200 партрэтаў знакамітых людзей краю. Пабудаваў для гэтай калекцыі асобны дом у Вільні. Пасля смерці Б. калекцыя была распрададзена з публічных таргоў. Аўтар кнігі «Пра дасканалае заканадаўства» (1786), у якой поруч з натуральным правам як асновай справядлівага заканадаўства разглядаў чалавека як адзінства двух субстанцый — матэрыяльнай i духоўнай. Падзяляў асветніцкае палажэнне пра рашаючую ролю адукацыі i навукі ў жыцці грамадства, што чым больш будзе адукаваны народ, тым дасканалей будуць яго законы. Б., як i І.Страйноўскі, абгрунтоўваў неабходнасць канстытуцыйных форм кіравання, крытыкаваў самадзяржаўе i арыстакратычную алігархію. Асветніцкая накіраванасць адчувалася ва ўсёй яго творчасці, лекцыйным курсе i ў рабоце адукацыйнай камісіі.

Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973. С. 224—225; Идеи гума­низма в общественнополитической и фи­лософской мысли Белоруссии (дооктябрь­ский период). Мн., 1977; Бирало А.А.Философские проблемы в науке эпохи Просвещения в Белоруссии и Литве. Мн., 1979. Э.К.Дарашэвіч.

БАЗІЛЕВІЧ Мануіл (?—?)

Усходнеславянскі драматург i паэт 18 ст. Верагодна, паходзіў з Беларусі. Вучыўся ў КіеваМагілянскай акадэміі. У 1750 па просьбе смаленскага епіскапа Г.Вішнеўскага разам з іншымі навучэнцамі накіраваны ў Смаленскую духоўную семінарыю, дзе выкладаў курс паэтыкі i рыторыкі. На ўзор твораў сваіх настаўнікаў В.Лашчынскага i Т.Каніскага тут ён напісаў з пазіцый царкоўнарэлігійнай маралі i хрысціянскіх ідэалаў дыдактычную драмумаралітэ «Дэкларацыя». Карыстаючыся алегарычнымі вобразамі (Цнатлівасць, Чысціня, Асалода) i міфічным вобразам Вакха, аўтар выступаў супраць такіх адмоўных сацыяльных з'яў, як п'янства, грашалюбства i прадажнасць суддзяў, спачувальна ставіўся да бед­ных i зняважаных, сцвярджаў думку пра неабходнасць маральнага ўдасканалення чалавека. Пастаноўка гэтай п[есы суправаджалася сатырычнагумарыстычнымі інтэрмедыямі з развітым дыялогам, якія разыгрываліся ў перапынках паміж дзеячамі драмы. Зберагліся 2 інтэрмедыі на гутарковай беларускай мове, выпісаныя з рукапісаў, што бытавалі ў смаленскай школе. Яны створаны самім Б. або яго вучнямі. Гэтыя творы вылучаюцца са­цыяльнай завостранасцю, рэлігійным скептыцызмам, цеснай сувяззю з рэальным жыццём. Не апублікаваны яго твор «Паэтыка» захаваўся ў некалькіх рукапісах (курсы, што чыталіся ім у 1752—53 i 1753—54 навучальных га­дах), адзін з ix у Маскве ў Аддзеле рукапісаў Нацыяльнай бібліятэкі Расіі.

Тв.: Драматическое произведение XVIII века, найденное в рукописях Смоленской духовной семинарии // Киевская старина. 1897. №7—8, 9; [Селянін у касцёле; Селянін на споведзі]: (Інтэрмедыі) // Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры. Мн., 1959; [Урывак з паэтыкі); «Signo sanctae cvucis vincituv hostis апітае», «Eiusdem cavminis polonica сагтіпа», «Judici inigua», «Epitaphia infantibus»: [Вершы) // Lewin P. Wykіady poetyki w uczelniach rosyjskich XVIII w. [1722—1777] a tradycje polskie. Wrocіaw etc, 1972.

Літ.: Ахрыменка П. Летапіс братэрства. Мн., 1973. С. 45—46; Мальдзіс А. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980. С. 316—319; Усікаў Я. Беларуская камедыя: Літ.крытыч. нарысы. Мн., 1979. С. 61—64.

БАКА Юзаф (18.3.1707—2.5.1780)

Паэт, каталіцкі прапаведнік. Нарадзіўся на Міншчыне ў сям'і мсціслаўскага скарбніка Адама Бака. У 1740я гады жыў у Мінску. Потым вёў місіянерскую дзейнасць у Навагрудку i Вільні. Аўтар напісанага ў стылі барока паэтычнага зборніка «Заўвага аб непазбежнай смерці» (1766), дзе побач з усхваленнем звышнатуральных сіл i асуджэннем «марнасці быцця» крытыкаваў прыгоннікаў, якія не дбаюць пра сваіх сялян. Быў папулярны на Беларусі i ў Літве ў 18 ст. Стыль верша складання Б. выкарыстоўвалі В.ДунінМарцінкевіч i У.Сыракомля.

БАНДЗЕВІЧ Антон (?—?)

Выкладчык філасофіі i логікі ў Гродне ў 18 ст. У 1751 ён прачытаў у Гродне курс лекцый «Філасофія арыстоцелікаскотаўская...», a ў 1757 выдаў пад такой жа назвай трактат, у якім своеасабліва тлумачыліся асобныя праблемы логікі i натурфіласофіі. У гэтым курсе ў адрозненне ад папярэдніх услед за логікай выкладалася натуральная філасофія, ці навука аб целах, — фізіка. Аўтар падрабязна разглядае сістэмы Гасендзі i Дэкарта i падкрэслівае, што мэтай логікі з'яўляецца указание агульных шляхоў да ісціны. Абапіраючыся ў сваіх пошуках на працы Арыстоцеля, Б.Скота i найноўшых філосафаў, Б. распрацоўваў сістэмы ўзаемаадносін простых, складаных, мадальных, часовых, гіпатэтычных i інш. тыпаў выказванняў.Ён ускладніў заканамернасці ix адносін у лагічным квадраце: уводзіў у сярэдзіну кантрарных ці кантрадыкторных адносін кан'юнкцыю i дыз'юнкцыю (напр., «I Пётр чытае i Павел гаворыць», «Або Пётр чытае, або Павел гаворыць»). Разглядаў i схемы процілеглых выключэнняў («Толькі Пётр бяжыць, i толькі Пётр бяжыць i ніхто іншы не бяжыць»), кантрарныя выказванні («Толькі Пётр не бяжыць i Пётр не бяжыць i кожны іншы не бя­жыць»), кантрадыкторныя меркаванні («Не толькі Пётр бяжыць, ці не Пётр бяжыць, ці ніхто не бяжыць») i г.д. Тут кан'юнкцыя, дыз'юнкцыя, некаторыя функтары, паняцці нулявых мностваў ужываюцца ва ўскладненых спалучэннях. У 2й частцы яго твора традыцыйна разглядаецца праблема універсаліі. Адхіляючы асноўныя канцэпцыі (платанічную, тамістычную i наміналістычную), Б. спыняецца на супярэчнасці паміж наміналізмам i рэалізмам. Калі Фама Аквінскі прыпісаў любой «натуры» трайное існаванне (да адзінкавых рэчаў, у час i пасля ix існавання), дык Б. сцвярджаў, што універсаліі не існуюць паза адзінкавымі рэчамі, яны не існуюць i да рэчаў. На наміналістычную пазіцыю 'Б. паўплывалі развіццё прыродазнаўства i новая метадалогія даследаванняў.

Філасофскія погляды Б. выкладзены ў раздзеле «Натуральная філасофія, або Навука аб целах, — фізіка». Тут ён адстойвае існаванне першапрычыны i першарухавіка, прытрымліваючыся поглядаў Арыстоцеля, не пагаджаецца з сістэмамі атамістаў Леўкіпа, Дэмакрыта, Эпікура i Гасендзі, з меркаваннем «новых аб першай матэрыі», выказвае думку пра існаванне некаторых пунктаў сіл прыкладання, г. зн. развівае тэорыю дынамізму. 3 пункту погляду Б., тэорыя «элементаў матэрыі», якая ўзыходзіць да антычнасці, у прынцыпе можа быць абвергнута «вучэннем атамістаў аб атамах», таму што яна недастаткова зручная. Пасля вывучэння тэорыі Р.Дэкарта ён прыйшоў да высновы, што «сістэма Дэкарта або элементы сістэмы Картэзія — гэта фікцыя». Разглядаючы розныя сістэмы пабудовы сусвету, Б. схіляўся да приз­нания сістэмы ІДіха Браге, але не асуджаў i вучэнне Каперніка, ён імкнуўся знайсці кампраміснае рашэнне, вызна­чаючы абедзве сістэмы як магчымыя гіпотэзы. У радзеле «Псіхалогія» аўтар трактата разважаў пра сутнасць душы, разглядаючы яе як самастойную, неза­лежную субстанцию, якая падаравана чалавеку Богам. р.Н.Дожджыкава.

БАРТАШЭВІЧ (Bartoszewicz) Антоні (13.6.1726—20.10.1768)

Педагог, доктар філасофіі, выкладчык граматыкі, рыторыкі i гісторыі езуіцкіх калегій у Вільні i Слуцку. Нарадзіўся на Віленшчыне. У 1764 — кіраўнік друкарні ў Нясвіжы. У сваіх прамовах, апублікаваных у 1759, выказаў думку пра навучанне i выхаванне моладзі. Лічыў, што ў рэфармаваных езуіцкіх навучальных установах робіцца ўсё магчымае для найлепшага наву­чання i выхавання. Абвінавачваў шляхту ў занядбанні школьнай справы, лічыў, што пашыранае ў той час дамашняе выхаванне прывівае моладзі негатыўныя адносіны да навукі i шко­лы.

Літ.: Бирало А.А. Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в. Мн., 1971. С. 127.

БАРТОЛЬД Кароль (1680—1745)

Выкладчык езуіцкіх навучальных устаноў Рэчы Паспалітай. Нарадзіўся ў Мазовіі. На працягу многіх гадоў выкладаў у навучальных установах Вар­шавы i Вільні. У 1735—37 быў рэктарам Віленскай акадэміі, у 1738—41

займаў пасаду правінцыяла Літоўскай правінцыі езуітаў. Б. накіроўваў барацьбу езуітаў з піярамі за ўплыў на народную асвету. Па яго ініцыятыве ў езуіцкіх навучальных установах уведзена выкладанне гісторыі i геаграфіі як асобных прадметаў. У 1721, калі быў прафесарам Віленскай акадэміі, у Брунсбергу выйшаў яго твор «Апісанне дзяржаўнага ладу Польскага каралеўства...», які ўяўляў сабой кароткую гісторыю Польшчы. Пра цікавасць да гэтага твора ў Рэчы Паспалітай сведчыць тое, што ён вытрымаў 5 выданняў. Б. не ўзнімаў пытанне пра змену дзяржаўнаправавога ладу Рэчы Паспалітай, выступаў за захаванне шляхецкіх свабод.

Літ.: Бирало А.А. Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в. Мн., 1971. С. 43—44.

БАРЭЙКА Юзаф (1729—1762)

Прафесар красамоўства Віленскай шляхецкай калегіі, перакладчык Цыцэрона на польскую мову. Месца нараджэння невядома. У 1763 у Вільні выйшла яго праца «Навука пра красамоўства» (выходзіла двойчы), якая складалася з трох самастойных частак: свабоднага выкладання рыторыкі Цыцэрона, разважанняў пра карысць, што прыносіць моладзі вывучэнне красамоўства, i падборкі ўзорных прамоў дзяржаўных дзеячаў Рэчы Паспалітай. Асновы красамоўства выкладзены Б. уперамежку з разважаннямі пра значэнне i мэты навучання i выхавання, пра ролю настаўніка, месца навукі ў жыцці грамадства, неабходнасць палітычных рэформ. 3 роспаччу гаварыў пра заняпад Рэчы Паспалітай. Глыбока ўсведамляючы неабходнасць выхаду духоўнай культуры Рэчы Паспалітай са стану дэпрэсіі, лічыў за неабходнае павышаць ролю навукі ў жыцці грамадства, гаварыў пра непазбежнасць рэформ. У канцы кнігі заклікаў моладзь настойліва авалодваць ведамі, бо гэта дасць магчымасць з часам упарадкаваць дзейнасць сеймаў i сеймікаў i іншых дзяржаўных органаў, умацаваць міжнародны аўтарытэт Рэчы Паспалітай. Усё гэта збліжае Б. з асветнікамі Беларусі i Літвы апошняй трэці 18 ст. Ідэі перадавых прадстаўнікоў грамадскай думкі па питан­иях народнай асветы, выхавання, навукі i культуры атрымалі далейшае развіццё ў асветніцкай ідэалогіі.

Літ.: Бирало А.А. Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в. Мн., 1971. С. 128—129.

БЕКЮ Аўтуст (3.5.1771 — 26.7.1824)

Урач, педагог. Нарадзіўся ў г. Гродна. Айчым польскага паэта Ю.Славацкага. Вучыўся ў Гродне i Кёнігсбергу. Скончыў Галоўную Віленскую школу (з 1803 — Віленскі імператарскі універсітэт), дзе ў 1789 атрымаў ступень

доктара філасофіі, у 1793 — доктара медыцыны. 3 1797 працаваў там віцэпрафесарам паталогіі, тэрапіі i фармакалогіі, з 1806 прафесар паталогіі, філасофіі, гігіены. У 1804 пасланы ў Шатландыю для даследавання прышчэпкі воспы. Вярнуўшыся адтуль, першы на Беларусі i ў Літве пачаў вакцынацыю супраць воспы. У 1807— 12 быў членам школьнай камісіі, у 1809 папячыцелем школ. Асноўныя свае працы па шпітальнай справе i гігіене друкаваў у часопісе «Dziennik Wileсski» («Дзённік Віленскі»). Удзельнік ліквідацыі тайнага патрыятычнага таварыства філаматаў у Віленскім універсітэце. Сярод абвінавачаных за прыналежнасць да філаматаў быў i А.Міцкевіч, які ў драматычнай паэме «Дзяды» вывеў Б. пад імем доктара, якога за непрыстойныя ўчынкі забівае маланка. Б. сапраўды загінуў ад удару маланкі.

7в.: 'O wakcynie ciii tak zwanej ospie krowiej. Wilno, 1803; Rozprawa doskonaіoњci szpitalow. Wilno, 1807; O porzadnem utrzy­mywaniu spitalуw. Wilno, 1807; O іaїeniu medycyny z chirurgia^ Wilno, 1817.

Літ.: Bielinski J . Uniwersytet Wilenski (1579—1831). T. 1—2. Krakow, 1899— 1900.

БЕЛАБЛОЦКІ (магчыма, Белабоцкі) Андрэй

(да праваслаўнага хрышчэння Ян) Хрыстафоравіч

Усходнеславянскі паэт i філосаф 2й паловы 17 — пач. 18 ст. Скончыў слуцкую кальвінісцкую гімназію, вучыўся ў Францыі, Італіі, Іспаніі, дзе авалодаў многімі мовамі. Быў кальвінісцкім прапаведнікам у Слуцку, настаўнікам у Магілёвё. 3 прычыны праследаванняў езуітамі вымушаны быў пераехаць у Смаленск, a ў 1681 — у Маскву, дзе прыняў праваслаўнае веравызнанне i змяніў сваё ранейшае імя (1682). У Маскве займаўся перакладчыцкай i літаратурнапедагагічнай дзейнасцю. У 1686—91 як перакладчык з лацінскай мовы з пасольствам Ф.Галавіна наведаў Кітай. Аўтар твораў «Кароткая гутарка літасці з ісцінай» (1685), «Вялікая навука Раймунда Люлія» i «Кніга філасофская» (1698— 99) i інш. Да пераходу ў праваслаўе не прызнаваў афіцыйнай царквы, падвяргаў крытыцы Біблію. Веру лічыў асабістай справай кожнага чалавека. Філасофію ставіў вышэй за багаслоўе. У яго філасофскіх поглядах перапляталіся ідэі рацыяналізму, дэізму i пантэізму. Адстойваў адзінства душы i це­ла. Галоўны паэтычны твор Б. — паэма «Пентатэугум, або Пяць кніг кароткіх» — напісаны на стараславянскай мове, у якім адчуваецца ўплыў беларускай мовы. Крыніцамі пры напісанні «Пентатэугума» паслужылі творы нямецкіх паэтаўлаціністаў М.Радэра, І.Ніса i Я.Бальдэ, а таксама ix польскія апрацоўкі. У паэме асуджаецца марнасць зямнога быцця, несправядлівы падзел даброт пры тагачасным ладзе, паразітызм пануючага класа, прадстаўнікі якога заканамерна павінны трапляць у пекла. «Пентатэугум» напісаны эмацыяльным, тыпова бароч­ным стылем. Пяру Б. належаць перек­лад першых дзвюх кніг трактата Фамы Кемпійскага «Аб наследаванні Хрысту». У розных крыніцах Б. часта блытаюць з польскім паэтам Янам Белабоцкім (каля 1600 — пасля 1661), які не меў дачынення ні да Беларусі, ні да Расіі.

Тв.: Краткая беседа милости со исти­ною: О божий милосердии и учении. (М.], 1712; Памятники древней письменности. Т.