Андрушкевіч ф

Філосаф 1й паловы 18 ст. Даты жыцця, месца нараджэння i смерці невядомы. У курсе філасофіі, якую выкладаў А. у 1730я гады ў Гродне, пераважалі арыстоцелеўская логіка i метафізіка. Курс логікі пачынаўся раздзелам «Малая логіка, або Дыялекты­ка». Потым ішла «Вялікая логіка, або Проста логіка». У дыялектыку А. уключаў вучэнне пра тры дзеянні розуму (пра паняцці, суджэнні i вывады), а таксама вучэнне пра метад, дзе выкладаліся прыёмы навучання л'огіцы. У 2й частцы ён разглядаў універсаліі, ix адносіны да рэчаіснасці, праблемы агульнага i адзінкавага, г. зн., па сутнасці, тэарэтыкапазнавальныя прабле­мы. Значную частку курса дыялектыкі займалі аперацыі мыслення. Першым разглядалася паняцце. У яго разуменні суадносін знака, сэнсу, значэння, вобраза i паняцця, вызначэнні тэрміна выяўлялася філасофская арыентацыя на пазіцыі памяркоўнага наміналізму.

АНЦУТА Ежы Казімір (7—1737)

Каталіцкі палеміст на Беларусі i ў Літве. Займаў пасады віленскага біскупасуфрагана, рэферэндарыя

Вялікага княства Літоўскага. У 1719 выдаў у Вільні кнігу «Поўнае права каталіцкай рэлігіі ў Польскім Каралеўстве i Вялікім княстве Літоўскім...» (некаторыя даследчыкі лічаць сааўтарам езуіта С.Сакульскага). У гэтым творы А. абвяргаў законнасць тых рашэнняў соймаў Рэчы Паспалітай, якія ў перыяд уздыму рэфармацыйнага руху абвяшчалі верацярпімасць i пацвярджалі розныя правы дысідэнтаў. Спасылаючыся на Біблію, папскія булы i соймавыя пастановы 17 ст., ён імкнуўся даказаць, што праваслаўныя i пратэстанты паводле боскага, царкоўнага, цывільнага i палітычнага пра­ва з'яўляюцца ерэтыкамі i таму павінны быць пазбаўлены ўсіх цывільных i палітычных правоў. Сялянскія казацкія паўстанні, змовы i падпалы ён лічыў справай рук дысідэнтаў. Свой твор А. заканчваў заклікам да караля, сената i шляхты весці свяшчэнную барацьбу з дысідэнтамі. Творы A. i іншых каталіцкіх палемістаў тэарэтычна абгрунтоўвалі гвалтоўнае насаджэнне каталіцызму, пацвярджалі нацыянальны i рэлігійны ўціск у Рэчы Паспалітай.

Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973. С. 148—149.

Арляашмянец

Фердынанд Францавіч (1775—?)

Педагог, пісьменнік. Нарадзіўся на Беларусі. Пасля заканчэння Галоўнай Полацкай школы быў настаўнікам у Дынабургскім, потым у Віцебскім i Аршанскім павятовых вучылішчах. У 1800—08 працаваў настаўнікам у Полацкім, Рагачоўскім i Камянецкім вучылішчах, у 1808 перайшоў у Курскую гімназію. У 1813 пераехаў у г. Арол, дзе выкладаў статыстыку, гісторыю, геаграфію, старажытнасці, міфалогію i лацінскую мову. Тут ён распачаў два перыядычныя выданні: «Друг россиян и их единомышленников...» (выйшла ў канцы 1816) i «Отечественный памят­ник, посвященный дружелюбному сое­динению российских и польских наро­дов» (кн. 1—3, 1817—18), якія друка­валіся ў Маскве. Абодва выданні мелі на мэце «змацаваць у вечным саюзе непарушнай дружнасці розумы i сэрцы славянарасійскіх i польскіх народаў праз асвету i дабрачыннасць». 3 Арла А.А. пераехаў у Магілёў, дзе пэўны час быў выкладчыкам гімназіі, a ў 1818 пераведзены ў Маладзечанскае вучылішча настаўнікам гісторыі права, лацінскай мовы.

АСКЕРКА Сцяпан Міхаіл (1712—?)

Эканамістутапіст. Нарадзіўся на Навагрудчыне ў сям'i навагрудскага кашталяна — заможнага, уплывовага шляхціца, які вылучаўся верацярпімасцю: будучы каталіком, ён ажаніўся з пратэстанткай Грабоўскай, збудаваў у Невелі праваслаўную царкву, у Слуцку бальніцу, дапамагаў пратэстантам; езуіты абвінавачвалі яго ў сімпатыях да праваслаўя. Сцяпан А. быў першым дзіцем i ў адпаведнасці са шлюбнай дамоўленасцю павінен быў узяць веру маці. Яна з дзяцінства хава­ла сына ад ксяндзоў i, каб не трапляў ім на вочы, аддала вучыцца ў Слуцкую гімназію. Потым ён працягваў вучобу ў Берліне, але зза ганення езуітаў вымушаны быў вярнуцца на радзіму i адрачыся ад пратэстанцкай веры, пасля чаго яго паслалі ў кляштар. У 1733 А. ўцёк за мяжу i парваў з каталіцтвам. Далейшы яго лёс звязаны з Германіяй. Там ён стаў саветнікам юстыцыі кара­ля Фрыдрыха II, у 1760 напісаў сваё эканамічнае даследаванне «План, які не з'яўляецца нормай» («Unmapgeblicher Plan...») i выдаў яго ў Бернбергу. Гэта быў амаль утапічны план перабудовы грамадства. Аўтар меркаваў усталяваць такі грамадскі лад, які б садзейнічаў уздыму жыццёвага ўзроўню, культуры i асветы народа. У прадмове да гэтага твора A. пісаў, што ён вінаваты перад людзьмі, якія ўратавалі яго, i поўны жадання аддзячыць ім. Для гэтага ён выкладаў свой план аднаўлення i пера­будовы Нямеччыны — «сваей другой радзімы». Асабістыя перажыванні i ганенні з боку езуітаў умацавалі дэмакратычныя i ліберальныя перакананні А. У «Плане...» ён неаднаразова спасылаецца на Д.Юма i Ш.Мантэск'е i перакананы, што змена грамадскіх адносін залежыць ад добрай волі грамадзян. Немцам ён ставіў у прыклад парадкі,што панавалі ў яго на радзіме — у Вялікім княстве Літоўскім, даказваючы, што там шляхта больш ініцыятыўная i карыстаецца павагай ў сваіх падданых. A. прапанаваў увесці працоўныя i ашчадныя кніжкі для кожнага рабочага; увесь заробак i зберажэнні трымаць у дзяржаўных бан­ках, там жа весці i ўлік грамадскага прыбытку. Ён прадугледжваў шэраг захадаў супраць марнатраўства: сачыць за гэтым павінны пановаму арганізаваныя судовыя ўстановы i грамадскія ўпарадкавальнікі, якія кіруюцца законамі аб спадчыне, выда­чи пазык, штрафах i г.д. Арганізатары грамадства i кіраўнікі вытворчасці павінны ўтрымлівацца абшчынамі, ім даецца ў карыстанне гаспадарка i жыллё. За гультайства i неахайнасць неабходна накладваць штрафы на ра­бочих, спісваць з ix кніжак сродкі, каб пасля, калі яны выправяцца, вярнуць ім зноў. Усіх сялян неабходна вучыць рамяству i інш. спецыяльнасцям. Дзеці з 5гадовага ўзросту абавязаны хадзіць у платную школу. A. склаў праект дакладна рэгламентаванага працоўнага дня як у адносінах працягласці, так i аплаты. Насельніцтву прадугледжваліся прэміі за пасадку дрэў, для яго павінна быць арганізавана лекарская дапамога i збудаваны бальніцы; абшчыны адпускаюць сродкі на ўтрыманне манастыроў i вучоных. Марачы пра новую канстытуцыю для Нямеччыны, А. спрабаваў надаць свайму плану канкрэтныя формы, каб можна было адразу распачаць яго ажыццяўленне. У творах Фрыдрыха II «План...» А. не ўпамінаецца, але верагодна, што кароль прыслухаўся да голасу саветніка юстыцыі i пачаў ажыццяўляць яго задуму «папруску». «План...» папярэднічаў працам сацыялістаўутапістаў Л.СенСімона, Ш.Фур'е, Р.Оўэна.

БАБОЛЯ Андрэй (1591—1657)

Езуіцкі манах, прапаведнік. Актыўна прапагандаваў каталіцтва ў Бабруйску i Пінску, за што празваны «пінскім

А.Баболя.

апосталам». У час казацкага паўстання (1657) захоплены i пасля катаванняў забіты. Пахаваны ў Пінску. У 1827 яго мошчы перенесены ў Полацк. Кананізаваны папам Піем IX (1853).

БАБРОЎСКІ Міхаіл

Кірылавіч [8(19). 11.1784

(ці 1785) — 21.9(3.10). 1848]

Беларускі славіст i арыенталіст. Нарадзіўся ў в. Вулька Бельскага пав. (цяпер Польшча). Доктар тэалогіі (1823). Член Археалагічнай акадэміі ў Рыме, Парыжскага i Лонданскага азіяцкіх навуковых таварыстваў, Таварыства гісторыі i старажытнасцей расійскіх пры Маскоўскім універсітэце. Паходзіў з даўняга беларускага шляхецкага роду, бацька — уніяцкі святар. Вучыўся ў Драгічынскім вучылішчы піяраў, скончыў Беластоцкую гімназію (1806), Галоўную духоўную семінарыю пры Віленскім універсітэце (1812). 3 1817 канонік брэсцкі. У 1817—22 у замежнай навуковай ка­

176

мандзіроўцы ад Віленскага універсітэта. У 1822—24, 1826—33 прафесар экзегетыкі i герменеўтыкі Віленскага універсітэта, у 1824—26 у ссылцы ў базыльянскім манастыры ў Жыровічах на Слонімшчыне. 3 1833 жыў у мяст. Шарашова Пружанскага пав., дзе атрымаў прыход. Памёр ад халеры.

Юнаком пачаў вывучаць старажытныя славянскія рукапісы i старадрукі ў цэрквах i манастырах. Яшчэ гімназістам зацікавіўся архівам i бібліятэкай Супрасльскага манастыра, дзе ў 1822 адкрыў Супрасльскі рукапіс. Даследаваў гісторыю славянскага кнігадрукавання, збіраў матэрыялы пра дзейнасць Ш. Фіёля, Ф.Скарыны, {.Фё­дорова, П.Мсціслаўца. У час замежнай камандзіроўкі ўдасканальваў веды ў галіне славянскіх, усходніх i старажытных моў, археалогіі, гісторыі, літаратуры, сабраў вялікі навуковы матэрыял, вывучыў i апісаў многія славянскія старажытнасці. Зрабіў навуковае апісанне старажытных кірылічных i глагалічных літаратурных помнікаў Ватыканскай бібліятэкі (надрукавана яе галоўным хавальнікам А.Маі ў 1831). Увёў у навуковы ўжытак шэраг найважнейшых помнікаў гісторыі i культуры, у т.л. пер­шую глагалічную друкаваную кнігу «Місал па закону Рымскага двара» (Служэбнік, 1483), што захоўвалася ў Ватыканскай бібліятэцы. Справаздачы, якія ён дасылаў на імя рэктара Віленскага універсітэта (частка ix за

хоўваецца ў Аддзеле рукапісаў Навуковай бібліятэкі Вільнюскага універсітэта), дазваляюць меркаваць пра яго навуковую дзейнасць у Аўстрыі, Італіі, Францыі, на землях заходніх i паўднёвых славян, лужыцкіх сербаў. Сябраваў з вядомымі славістамі Б.Капітарам, І.Добраўскім, В.Ганкаю i інш. Ёсць падставы сцвярджаць, што Б. — адзін з першых беларускіх скарыназнаўцаў. Яго знаёмства з кнігамі Скарыны адбылося ў супрасльскім кнігазборы. Дасягнуўшы, як i Скарына, найвышэйшых вучоных ступеняў, ён прысвяціў сябе вывучэнню старажытнай культуры беларусаў i ўсяго славянства. Яго працы i дзейнасць сталі пачаткам сусветнага славяназнаўства. Як ніхто іншы, Б. спрыяў узнікненню асобнага кірунку ў гуманітарных навуках — беларусазнаўства, абуджэнню сярод еўрапейскіх навукоўцаў цікавасці да гістарычнага лёсу яго роднага народа. Разам з І.Даніловічам быў адным з пачынальнікаў беларускага нацыянальнага адраджэння. Менавіта Б. нанава адкрыў для беларускай i еўрапейскай навукі імя i справу Скарыны, звесткі пра якога даследчык збіраў усё сваё жыццё i ўключыў у «Гісторыю славянскіх друкарняў у Літве» («Историю славянских книгопечатен в Литве»), што так i не была надрукавана. Пра гэту працу сярод навукоўцаў хадзілі легенды. Першым у друку ў 1870 яе згадаў польскі бібліёграф К.Эстрайхер. Вучоныпатрыёт, Б. адчуў тое сапраўды нацыянальнае, a галоўнае стратэгічна адпаведнае для паспяховага развіцця роднай культуры, што пакінуў у спадчыну Скарына, які на досвітку Адраджэння абвясціў старабеларускую мову i беларускі народ цалкам раўнапраўным i сярод іншых еўрапейскіх моў i народаў. Б. сабраў багатую бібліятэку. Яна стала першым спецыяльным зборам помнікаў беларускай старадрукаванай літаратуры. Асобныя кнігі з яго калекцыі зберагаюцца ў сховішчы Вільні, Масквы, СанктПецярбурга. Пры жыцці Б. ўдалося надрукаваць толькі некалькі сваіх прац. Частка рукапіснай спадчыны знікла адразу пасля яго смерці, другая трапіла да бібліяфіла Ф.Транбіцкага, а потым разышлася па розных сховішчах. Большасць яе загінула ў гады 2й сусветнай вайны.

Уцалелі толькі асобныя яго лісты, нататкі, матэрыялы, прызначаныя іншым асобам, якія зберагаюцца ў зборах Вільні, Кракава, Варшавы, Масквы, СанктПецярбурга i інш.

Літ.: Бобровский П.О. М.К.Бобров­ский (1785—1848), учёный слависториен­талист. Спб., 1889; Яго ж. К биографии М.К.Бобровского (славянского филологаориенталиста). Спб., 1890; Францев В.А. Польское славяноведение конца XVIII и первой четверти XIX ст. Прага, 1906; Станкевіч A. Магнушэўскі; Паўлюк Багрым; Баброўскі: (Да вытокаў бел. адраджэння). Вільня, 1937; Лабынцев Ю.А. Издания Франциска Скорины и дру­гих славянских первопечатников в библио­теке Супрасльского монастыря // Бело­русский просветитель Франциск Скорина и начало книгопечатания в Белоруссии и Литве. М., 1979; Яго ж. Михаил Боб­ровский — первый исследователь болгар­ского «Абагара» 1651 г. // Русскоболгар­ские связи в области книжного дела. М., 1981; Яго ж. Первая книга, напечатан­ная глаголицей, и её исследователь Миха­ил Бобровский: (К 500летию начала кни­гопечатания глаголическим шрифтом) // Сов. славяноведение. 1983. №4; Яго ж . Пачатае Скарынам. Мн., 1990; Улащик Н.Н. Введение в изучение белоруссколи­товского летописания. М., 1985. С. 38, 40— ⁴⁴ Ю.А.Лабынцаў.

БАГАМОЛЕЦ (Bohomolec) Францішак (29.1.1720 — 24.4.1784)

Драматург, публіцыст, выдавец. Нарадзіўся на Віцебшчыне. Пасля заканчэння Віленскай акадэміі, дзе ўступіў у ордэн езуітаў, нейкі час працаваў настаўнікам. У 1747—49 вывучаў багаслоўе ў Рыме. Пасля вяртання зза мяжы ўзначаліў групоўку езуітаў, якая імкнулася да пераўтварэнняў у народнай асвеце, да адраджэння польскага грамадства. Выкладаў рыторыку ў Віленскай, а з 1752 у Варшаўскай езуіцкіх калегіях. У Варшаве згуртаваў вакол сябе суполку з ліку свецкіх i духоўных прыхільнікаў рэформ, т. зв. «кузню Багамольца». Б. вылучаўся шматбаковай дасведчанасцю, добрым характерам, чулымі адносінамі да людзей. Адстойваў навуковыя здольнасці польскага народа, выступаў за адраджэнне польскай мовы. Заснаваў i рэдагаваў у Варшаве час. «Wiadomoњci Uprzywilejowane Warszawskie» («Bapшаўскія прывілейныя навіны») i «Kuri­er Warszawski» («Варшаўскі курь'ер»), у якіх змяшчаў матэрыялы з Беларусь Збіраў беларускія прыказкі i прымаўкі, якімі хацеў дапоўніць зборнік С.Рысінскага. Стварыў больш як 20 камедый для школьнага тэатра («Модныя кавалеры», «Хітры гаспадар», «Польскі парыжанін» i інш.), у якіх з пазіцый памяркоўнага асветніцтва крытыкаваў норавы ў Рэчы Паспалітай, заганы шляхты. Апублікаваў у серыі «Збор польскіх летапісаў» (т. 1—4, 1764—88) хронікі Бельскага, М.Стрыйкоўскага, Кромера, А.Гваньіні; выдаў пісьмы Я.Каханоўскага, П.Каханоўскага, Любамірскага, М.Сарбеўскага. Складаў таксама вершы.