Якуб 3 калінаўкі

(Каліноўскі, Калінуўка, Каліновіус; ? — 1583)

Беларускі гуманіст, ідэолаг левай, плебейскасялянскай плыні радыкальнарэфармацыйнага руху на Беларусі ў 2й пал. 16 ст., антытрынітарый. Паслядоўнік Пятра з Ганёндза i М.Чаховіца. Паходзіў з сялян ці дробнай шляхты з Падляшша. Мяркуюць, што напачатку ён быў ніжэйшым касцёльным служкай. 3 1560 прапаведнік у магнатакальвініста Яўстафія Валовіча. У 1568 пакінуў гэту службу, верагодна, з прычыны свайго актыўнага ўдзелу ў антытрынітарскім руху ў Вялікім княстве Літоўскім. 3 1567 удзельнічаў у арыянскіх сінодах у Польшчы i Вялікім княстве Літоўскім. На сінодзе ў Скрынску (пад Радамам) абраны прадстаўніком ад уніятаў на дыспут з дытэістамі, што сведчыць пра яго ши­рокую арыентацыю ў тэалагічных справах. У 1568 разам з Паўлам з Візны палемізаваў з С.Будньш на сінодзе ў Іўі (каля Валожына). У 1569 выехаў у Польшчу i там з групай сваіх прыхільнікаў з Вялікага княства Літоўскага заснаваў у Ракаве рэлігійную суполку. Каля 1575 знаходзіўся ў Любліне. На радзіму, напэўна, ён так i не вяртаўся.

Якуб меў значны аўтарытэт сярод радыкальных польскіх братоў i нават сярод сваіх непрыяцеляў, якія вымушаны былі паважаць яго як віднага члена суполкі. Ён выступаў супраць эксплуатацыі, свецкай улады, войнаў, адстойваў сацыяльную i нацыянальную роўнасць, свабоду веравызнання. «Не можа i не павінна быць сярод сапраўдных хрысціян адрознення паміж яўрэем i грэкам, паміж рабом i свабодным — усе павінны быць роўныя. ... Ці ж можна назваць хрысціянскім тое грамадства, дзе людзі валодаюць нявольнікамі, а брат пануе над братам i загадвае яму». Крыніцай сацыяльнай несправядлівасці лічыў прыватную ўласнасць.

Літ.: Подокшин С.А. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы: (Вторая пол. XVI — нач. XVII в.). Мн., 1970.

Эпоха Рэчы Паспалітай

1616—1733 гг.

1630—1654 гг.

1648 г.

1686 г.

Канец 17 ст. – пачатак 19 ст.

1703 Г., вясна.

1753 г.

1762—1785 гг.

1769—1780 гг. 1772 г.

1773—1794 гг.

1775 г.

1776—1783 гг.

1780 г.

1791 г., 3 мая. 1793 г.

1795 г.

Дзейнасць у Магілёве брацкай друкарні. Дзейнасць друкарні ў мястэчку Куцейна (каля Оршы).

Адкрыццё ў Оршы брацкай школы. Мірны дагавор («Вечны мір») паміж Расіяй i Рэччу Паспалітай, паводле якога да Расіі адышлі Смаленскія землі. Стварэнне Гродзенскіх філасофскіх рукапісаў.

Утварэнне ў Вялікім княстве Літоўскім

Генеральнай канфедэрацыі, якая аб

вясціла саюз з Расіяй.

Заснаванне Віленскай абсерваторыі.

Дзейнасць у Гродне балетнага вучы

лішча.

Дзейнасць у Гродне тэатра Тызенгаўза. Першы падзел Рэчы Паспалітай паміж Прусіяй, Аўстрыяй i Расіяй, уключэнне ўсходняй часткі Беларусі ў склад Расійскай імперыі.

Дзейнасць у Рэчы Паспалітай Адукацыйнай народнай камісіі, якая адкрыла ў Беларусі 20 акруговых i падакруговых школ.

Заснаванне ў Гродне медыцынскай акадэміі, у 1781 г. пераведзена ў Вільню, дзе створаны медыцынскі факультэт універсітэта.

Выданне «Gazety Grodzieсskiej" — першага перыядычнага выдання на Бела­русь

Заснаванне ў Магілёве тэатра. Прыняцце соймам Рэчы Паспалітай но­вей Канстытуцыі.

Другі падзел Рэчы Паспалітай — уклю­чэнне цэнтральнай часткі Беларусі ў склад Расійскай імперыі. Трэці падзел Рэчы Паспалітай — уклю­чэнне заходняй часткі тэрыторыі Беларусі ў склад Расійскай імперыі.

АБРАМОВІЧ Адам (1710—?)

Царкоўны прапаведнік i палеміст на Беларусі. У сярэдзіне 18 ст. быў рэктарам езуіцкіх навучальных устаноў у Вільні, Нясвіжы, Полацку, Мінску. Аўтар рэлігійнамаралізатарскага твора «Нядзельныя пропаведзі» (Вільня, 1753). Стаяў на пазіцыях адкрытага тэізму. Вучэнне Дэмакрыта i Эпікура аб вечнасці атамаў i ўзнікненні рэчаў з ix камбінацый называў «байкамі i выдумкамі». Адмаўляў ён i пантэістычнае атаясамліванне Бога i прыроды. На яго думку, залежнасць душы ад цела трэба разумець не абсалютна, a ўмоўна, бо душа звязана з целам толькі пры жыцці чалавека. Бог паклапаціўся аб бессмяротнасці душы таму, што гэта дазваляе яму найлепшым чынам праяўляць справядлівасць: узнагароджваць за добрыя i караць за кепскія справы. У сваіх пропаведзях узнімаў праблемы грамадскага жыцця (у прыватнасці, сацыяльнай няроўнасці), заклікаў прыхаджан да пакоры i цярплівасці. Падзел людзей на багатых i бедных тлумачыў як вынік мэтавай дзейнасці Бога, які рабіў гэта дзеля гармоніі ў адносінах паміж людзьмі, каб «убогія маглі служыць багатым, багатыя — карміць убогіх». У той жа час A. абураўся, што вынікі «крывавай працы бедных» дастаюцца багатым, якія, як п'яўкі, смокчуць кроў сваіх ахвяр. Пагражаючы божымі карамі, заклікаў багатых аддаваць бед­ным хоць бы частку таго, што яны запрацавалі ўласнымі рукамі.

Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973. С. 171—173.

АБУХОВІЧ Міхал Лявон (7—22.10.1668)

Дзяржаўны i ваенны дзеяч Вялікага княства Літоўскага, пісьменнікмемуарыст. Нарадзіўся ў сям'і П.К.Абуховіча, Скончыў філасофскі факультэт Віленскай акадэміі. У час вучобы пісаў панегірычныя вершы. Служыў пры двары караля Яна Казіміра Вазы. У

Герб роду Абуховічаў.

1650 i 1653 каралеўскі дыпламатычны ганец у Маскве. У 1656 удзельнічаў у бітвах супраць шведаў пад Варшавай. Пасля смерці бацькі 6.9.1656 камандаваў яго палком. Тады атрымаў ад ка­раля маёнткі Цырын (цяпер Карэліцкі рн) i Гожу (Гродзенскі рн). У адным з баёў захапіў частку архіва Я. i Б. Радзівілаў. 21.1.1660 у бітве з рускімі войскамі пад камандаваннем князя П.Хаванскага атрад А. быў разбіты, а сам ён узяты ў палон i вывезены ў Маскву. У 1662 А. абмянялі на 6 рускіх военачальнікаў. У 1662 ён заняў пасаду мазырскага, у 1665 навагрудскага падкаморага. У 1665 i 1666 ездзіў да караля Рэчы Паспалітай як пасол ад велікакняжацкага войска. У 1668 прызначаны стражнікам войска Вялікага княства Літоўскага. У той жа год захварэў у Дорагаве (цяпер Карэліцкі рн) i пасля працяглай хваробы памёр. Пахаваны ў езуіцкім касцёле ў Навагрудку. А. — аўтар 2 «Дыярыушаў» на польскай мове. У першым, які ахоплівае час ад 21.1.1660 да 16.7.1662, даў бытавыя замалёўкі маскоўскіх звычаяў i традыцый. У другім, што пачынаецца з 1663 i даведзены да 3.7.1665, апісаў ваенны паход на Севершчыну ў 1664. У творах пададзены эпізоды з соймаў Рэчы Паспалітай, паказана палітычная атмасфера ваеннага часу, падрыхтоўка, ход i вынік ваен­ных акцый, у якіх удзельнічаў аўтар. «Дыярыушы», хоць i напісаны з пазіцый шляхецкага патрыятызму, маюць пазнавальнае i гісторыкалітаратурнае значэнне як творы мемуарнай літаратуры. Надрукаваны М.Балінскім у кнізе «Гістарычныя нататкі да тлумачэння грамадскіх пытанняў у Польшчы XVII ст...» (Вільня, 1859).

АБУХОВІЧ Піліп Казімір (? — 6.9.1656)

Дзяржаўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага, дыпламат, пісьменнік. Паходзіў з мазырскай шляхты, якая пазней асела на Навагрудчыне. Спадчынным уладаннем А. была в. Ліпа ў Навагрудскім ваяв, (цяпер Нясвіжскі рн Мінскай вобл.). Закончыўшы Замойскую акадэмію, служыў пры двары віленскага ваяводы, канцлера Вялікага княства Літоўскага Л.Сапегі. Вызначаўся выключным майстэрствам рыторыкі, пра што сведчаць яго прамовы на лацінскай i грэчаскай мовах у гонар П.Замойскага (апубл. ў 1617). Быў намеснікам мазырскага кашталяна. У 1632 выбраны паслом ад Мазырскага пав. ў Трыбунал Вялікага княства Літоўскага. На Віленскім канвакацыйным сойме 1634 выступаў як прадстаўнік Мазырскага пав., а на соймах 1638, 1639, 1640, 1645, 1646 — як пасол ад Навагрудскага ваяв. На канвакацыйным сойме 1648 выбраны прадстаўніком ад Вялікага княства Літоўскага ў раду пры прымасе (гнезненскім архібіскупе) М.Лубенскім, на выбарчым сойме — маршалкам пасольскай палаты. Яго лічылі дзеячам вялікага розуму i рэдкага красамоўства, ён быў разважлівы i вынаходлівы пры ўладкаванні канфліктаў у складаных сітуацыях. На каранацыйным сойме 1649 у Кракаве адкрываў цырымоніі як маршалак папярэдняга сойма, выбраны ў камісію па перагаворах са Швецыяй. У 1651 прызначаны вялікім паслом ад Вялікага княства Літоўскага да цара Аляксея Міхайлавіча, каб заключыць дагавор з Расіяй супраць татар. 3 1653 А. — ваявода смаленскі. У 1654 ён узначальваў абарону Смаленска i пасля доўгай аблогі вымушаны быў здаць горад рускім войскам. За гэта абвінавачаны ў здра­дзе. Па руках пачалі хадзіць зласлівыя «пашквілі», у т.л. «Ліст да Абуховіча», напісаны 6.7.1655 у Тулянах ІванамЦыпрыянам Каманякам (Каманэнькам). У маі 1655 А. быў выкліканы на сойм наконт здачы смаленскай крэпасці. Кароль даў магчымасць А. даказаць сваю вернасць дзяржаве i даверыў яму камандаванне літоўскімі палкамі ў бітве супраць шведвў пад Варшавай. У ліпені 1656 А. накіраваўся са сваім атрадам пад Брэст, дзе захварэў i памёр. Пахаваны ў сямейным склепе ў езуіцкім касцёле ў Навагрудку. Намаганнямі сыноў быў апраўданы на надзвычайным сойме 1658. А. пакінуў пасля сябе польскамоўны «Дыярыуш», які ахоплівае падзеі 1630—54 (апубл. ў 1859 М.Балшскг'м), a таксама запісы пра абарону Смаленска i шляхецкія выбары 1632. Мемуары маюць гістарычную каштоўнасць, расказваюць пра войны, пасяджэнні соймаў, пасольства ў Маскву, услаўляюць дабрачыннасць Сапегаў, даюць звесткі пра анамаліі ў надвор'і, пра хваробы, сведчаць пра тое, што A. быў патрыётам аб'яднанай Рэ­чы Паспалітай, фанатычным католікам. Бацькаву справу працягвалі сы­ны — М.Л.Абуховіч i І.Т.Абуховіч, якія таксама вялі дзённікавыя запісы.

А.Ф.Коршунаў.

АБУХОВІЧ Тэадор Геранім (1642—14.4.1707)

Пісьменнікмемуарыст, дзяржаўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага. Малодшы сын П.К.Абуховіча, брат М.А.Абуховіча. У 1657—69 служыў пры двары караля Рэчы Паспалітай Яна Казіміра Вазы. Суправаджаў яго ў час ваеннай экспедыцыі за Дняпро (1664). Пасля адрачэння караля ад тро­на (1669) паехаў з ім у Францыю. У 1670 разам з І.Сангушкам i групай каралеўскай шляхты вярнуўся морам, праз Гамбург, на радзіму, у радавы маёнтак Дорагава каля мяст. Карэлічы (цяпер іГродзенская вобл.). У 1672 у шэрагах шляхецкага аналчэння накіраваўся ў ваенны паход супраць туркаў, удзельнічаў у бітве пад Хоцінам (1673). У 1674 здзейсніў паломніцтва ў Рым, вяртаючыся назад, наведаў Ларэта, Балонню i Вену. У 1672, 1678—1700 на навагрудскіх сойміках неаднаразова выбіраўся паслом на соймы, дзе выконваў розныя даручэнні: падкаморы(1693), кашталян (1700). Быў адзіным спадчыннікам радавых маёнткаў Ліпа i Дорагава Навагрудскага ваяв, i Горбавічы Мазырскага пав., трымаў у арэндзе Цырын (Гродзенскай вобл.). У апошнія гады жыцця A. напісаў на польскай мове ўспаміны, у якіх расказаў пра найважнейшыя падзеі ў тагачаснай Рэчы Паспалітай, пра свае жыццё. Яго мемуары надрукаваны М.Балінскім у кнізе «Пстдрычныя нататкі да тлумачэння грамадскіх пытанняў у Польшчы XVII ст. ...» (Вільня, 1859).

Літ.: Polski sіownik biograficzny. Т. 23/3, z. 98. Wrocіaw, 1978. М.П.Барташэвіч.

АГ ІНСКІ Багдан (? — 1625)

Дзяржаўны i грамадскі дзеяч Вялікага княства Літоўскага, асветнік. Паходзіў з старадаўняга магнацкага роду. 3 1580 падкаморы трокскі, ста­роста Віленскага праваслаўнага брацтва, удзельнік мірных перагавораў у Маскве ў 1587 i 1612. Пасля забароны дзейнасці брацкай беларускай Святадухаўскай друкарні ў Вільні ён заснаваў у 1610 друкарню Віленскага праваслаўнага брацтва ў сваім уладанні — мяст. Еўі (цяпер г. Вевіс у Літве). Гэта друкарня праіснавала да сярэдзіны 17 ст. i выпусціла болып за 25 выданняў, у т.л. «Новы запавет з Псалтыром» (1611), «Дыёптру» (1612), «Буквар сла­

Герб роду Агінскіх.

вянскай мовы» (1618), «Граматыку» М.Сматрыцкага (1619) i інш. Кірылічныя кнігі Еўінскай друкарні вызначаліся высокімі мастацкапаліграфічнымі якасцямі. Кнігавыдаўцы прадаўжалі i развівалі традыцыі Ф.Скарыны (прадмовы, пасляслоўі, каментарыі i да т.п. рабіліся на белару­скай мове). Як i выданні Скарыны, кнігі Еўінскай друкарні прызначаліся для шырокіх колаў насельніцтва i выкарыстоўваліся беларускімі i ўкраінскімі брацтвамі ў навучальнаасветніцкай i царкоўнарэлігійнай дзей­насць У прадмовах выдаўцы падкрэслівалі патрыятычныя матывы сваёй дзейнасці, намер распаўсюджваць кнігі на ўсе «рускія» краіны, садзейнічаць развіццю «народа рускага». Выданні разыходзіліся на Беларусі, Украіне, часткова вывозіліся ў Расію. Апрача кірылічных кніг друкарня выпускала ў 1й палове 17 ст. польскія выданні, якія адыгрывалі пэўную ролю ў грамадскапалітычным i духоўным жыцці Рэчы Паспалітай.

АГ ІНСКІ Міхал Казімір

[17|0 (або 1728) — 31.5.1800]

Вялікі гетман літоўскі, мецэнат Прадстаўнік старадаўняга магнацкага роду: яго бацька, Юзаф, быў ваяводам трокскім, маці, Ганна — з роду магнатаў Вішнявецкіх. 3 1748 А. — чашнік літоўскі, пісар польны i генералмаёр

168

войск літоўскіх. У 1746 на сойме быў паслом ад Пінскага, у 1748 ад Старадубскага пав. У 1753—61 падарожнічаў па Еўропе, быў у Дрэздэне, Вене, Парыжы. Ажаніўшыся з дачкою вялікага канцлера літоўскага М.Чартарыйскага, атрымаў Слонімскую эканомію. 3 1764 ваявода віленскі, з 1768 гетман вялікі літоўскі. Пасля смерці караля Аўгуста III адзін з кандыдатаў у каралі Рэчы Паспалітай. У 1771 перайшоў на бок Барскай канфедэрацыі, але яго 3ты­сячны атрад разбіў Сувораў пад в. Сталовічы (цяпер Баранавіцкі рн). У выніку А. быў вымушаны эмігрыраваць, а яго маёнткі ва ўсходняй Беларусі, ужо далучаныя да Расіі ў 1772, былі канфіскаваны. Вярнуўся на радзіму ў 1774. Пабудаваў у Слоніме некалькі прамысловых прадпрыемстваў, друкарню, тэатр. Па сваёй ініцыятыве пачаў пракладваць Агінскі канал, які злучыў рэкі Ясельду са Шчарай i тым самым р. Нёман Балтыйскага басейна з р. Прыпяць Чарнаморскага басейна.

А. быў добра адукаваным i таленатавітым чалавекам, пісаў вершы, аповесці, маляваў, сачыняў музычныя творы, іграў на кларнеце, скрыпцы, арфе i клавікордах (ігры на скрыпцы вучыўся ў Дж. Віёці). Пры сваім двары ў Слоніме ў 1765 ён стварыў вядомыя на той час оперны тэатр i капэлу. Для падрыхтоўкі балетных артыстаў i музыкантаў з прыгонных арганізаваў школу. Яго лічаць аўтарам выдадзеных у Варшаве пад псеўданімам «Слонімскі грамадзянін» перадавых для свайго ча­су зборнікаў «Гістарычныя i маральныя аповесці» (1782), «Байкі i небайкі» (1788). У апошні зборнік увайшлі вершы з «Песень пана Міхала графа Агінскага, гетмана Вялікага княства Літоўскага, укладзеныя ў верасні 1770 г. ў Слоніме». Выказвалася думка, што ў літаратурнай працы яму дапамагаў Ф.К.Хамінскі, аднак гэта меркаванне абвяргаюць сучасныя даследчыкі. Вядомы ён i як оперны кампазітар — аўтар пастаўленых на сцэне яго опер «Зменены філосаф» (1771), «Елісейскія палі» (1788; верагодна пісаў з дапамогай Ф.Марыні), а таксама «Сілы све­ту», «Становішча саслоўяў» (1784). Пісаў таксама скрыпічныя п'есы. У 1778 адкрыў для сваіх прыгонных школу — «Дэпартамент балетных дзя­цей», дзе акрамя танцаў дзяцей вучылі чытанню i пісьму.

У 1781 А. прызначаны намеснікам Літоўскай правінцыі, у 1782 выехаў за мяжу, быў у Бруселі, Амстэрдаме, Берліне, потым у Англіі. Прасіў дапамогі ў прускага караля Фрыдрыха Вільгельма II, каб вярнуць свае маёнткі ў Расіі. У 1793 адмовіўся ад вялікай гетманскай булавы, выехаў у Вену, у 1795 прысягнуў на вернасць Кацярыне II. Апошнія гады жыцця правёў у Варшаве, дзе i памёр.

Літ.: Мальдзіс А.І. Традыцыі польскага асветніцтва ў беларускай літаратуры XIX ст. Мн., 1972; Яго ж. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980; Б а р ы ш е в Г.И. Театральная культура Белоруссии XVIII века. Мн., 1992; Дадио м о в а О.В. Музыкальная культура горо­дов Белоруссии в XVIII веке. Мн., 1992.

А.М.Філатава.

АГІНСКІ Міхал Клеафас [7.10(25.9). 1765—15.10.1833]

Дыпламат, кампазітар, вялікі падскарбі літоўскі. Прадстаўнік старадаўняга магнацкага роду: яго бацька, Андрэй, быў ваяводам трокскім, маці, Паўла — з роду магнатаў Шэмбекаў. Нарадзіўся >ў Гузаве, недалёка ад Вар­шавы. Атрымаў добрую дамашнюю адукацыю, меў выдатныя здольнасці да музыкі i замежных моў. У 1786 пасол на сойме, у 1788 камісар скарбовай камісіі Вялікага княства Літоўскага, у 1789 літоўскі мечнік, у 1789 надзвычайны пасланнік у Галандыі. У 1791 вярнуўся на радзіму, займаўся пытаннямі спадчыны маёнткаў М.К.Агін­скага на Беларусі, якія адышлі да Расіі. Быў дэпутатам Гродзенскага сой­ма 1793. У 1793—94 вялікі падскарбі літоўскі. У 1794 удзельнічаў у паўстанні пад кіраўніцтвам АЛ.Касцюшкі, уваходзіў у Найвышэйшую ра­ду літоўскага народа. Ахвяраваў на патрэбы паўстання 188 тыс. злотых, кіраваў 480 стральцамі. Двойчы са сваім атрадам спрабаваў прабіцца ў Мінскую губ., каб падняць паўстанне. Змагаўся супраць прускіх* войск. Пасля таго як расійскія войскі ўзялі Вільню, А. выехаў у Варшаву. За ўдзел у паўстанні яго маёнткі былі канфіскаваны царскімі ўладамі. Жыў у Вене, Венецыі, Парыжы. Дзякуючы намаганням князя к.Чартарыйскага атрымаў дазвол вярнуцца на радзіму i ў Гродне прысягнуў на вернасць Аляксандру I. У 1802—06 жыў у маёнтку Залессе Ашмянскага пав., дзе пабудаваў новы палац, парк у англійскім стылі, аранжарэі, звярынец, сабраў вялікую бібліятэку. Залессе стала адной з найпрыгажэйшых магнацкіх рэзідэнцый на Беларусі. У 1807 у Італіі быў при­няты Напалеонам I. У 1810 у Пецярбургу атрымаў ад цара званне сенатара i тайнага саветніка, ордэны Св. Уладзіміра i Аляксандра Неўскага. У маі 1811 падаў цару праект пра заснаванне Вялікага герцагства Літоўскага. Напярэдадні вайны 1812 услед за Аляксандрам I прыехаў у Вільню, потым вярнуўся ў Пецярбург, дзе знаходзіўся да канца вайны. У 1817 у Вільні надрукаваў 2 зборнікі сваіх твораў. У 1823 выехаў у Італію, жыў у Фларэнцыі, дзе i памёр.

Вядомы як музыкант i кампазітар. А. захапляўся італьянскай i французскай операй, іграў на скрыпцы i клавікордах. Кампазітарскую дзейнасць пачау у 1790я гады стварэннем шматлікіх маршаў i баявых песень, пашыраных сярод паўстанцаў 1794. Яму прыпісваецца аўтарства музыкі песні «Ячшэ Польшча не загінула», якая ста­ла польскім нацыянальным гімнам. У залескі перыяд пераважна займаўся музыкай; у гэты час напісаны славуты паланез «Развітанне з Радзімай». Галоўнае ў творчай спадчыне А. — фартэпіянныя п'есы, паланезы, мазуркі, маршы, вальсы i рамансы. Аўтар музыкі i лібрэта оперы «Зеліда i Валькур, або Банапарт у Каіры», трактата

«Лісты пра музыку» (1828). У 1826—27 у Парыжы выдадзены 4томныя «Ме­муары пра Польшчу i палякаў з 1788 па 1815 г.».

Гв..Pamietaiki... Т. 1—4. Poznaс, 1870—73.

Літ.: Polski sіownik biograficzny. Т. 23/3—4, z. 98, 99. Wrocіaw etc, 1978; Wolff J. Kniaziowie litewskomscy od koсca czternastego wieku. Warszawa, 1895; Мальдзіс A. Падарожжа ў XIX ст. Мн., 1969; Б э л з а И. Михал Клеофас Огиньский. 2 изд. М., 1974; Энгель А.М. Архив Виленского генералгуберна­торства. Т. 2, ч. 1. Вильна, 1870.

А.М.Філатава.

АДАМ (Adamus) Рэйнальд [1602—1656(7)]

Дзеяч рэфармацыйнага руху ў Вялікім княстве Літоўскім, педагог. Паходзіў з Рэйнскага Пфальца. Тэалогію вывучаў у Лейдэнскім універсітэце. Паводле звестак А.Вянгерскага, А. пэўны час быў рэктарам Слуцкай кальвінісцкай гімназіі, створанай у сярэдзіне 20х гадоў 17 ст. пад патранатам польнага гетмана Крыштофа II Радзівіла як школа новага тыпу з разнастайнай праграмай навучання, настаўнікам сына Крыштофа — Януша Радзівіла, будучага вялікага гетмана літоўскага, удзельніка шведскага «патопу». У 1630 атрымаў сан міністра (пратэстанцкага святара) i пакінуў гімназію. Крыштоф II Радзівіл даручыў яму разам з кальвінісцкім дзеячам А.Пшыпкоўскім суправаджаць Януша ў час яго навучання за мяжой ва універсітэтах у Ліпску, Лейдэне, Альтдорфе. Разам са світай Я.Радзівіла А. наведаў многія краіны Еўропы. У 1633 вярнуўся ў Вялікае княства Літоўскае, быў прыдворным прапаведнікам у Я.Радзівіла. У 1636 пасланы з місіяй у Парыж, дзе ўручыў вядомаму галандскаму палітычнаму мысліцелю i гуманісту Гуга Гроцыю пасланні з Польшчы. Па даручэнні Віленскай еван

гелісцкарэфармацыйнай абшчыны ў 1642 інспектаваў асноўныя

кальвінісцкія школы ў Вялікім княстве Літоўскім — Слуцкую i Кейданскую Нейкі час жыў пры двары Я.Радзівіла ў Кейданах, быў бібліятэкарам, займаўся справамі Кейданскай школы (у 1647 склаў для яе праграму навучан­ня). Прысутнічаў на генеральным сінодзе пратэстантаў Полыпчы іВялікага княства Літоўскага, які праходзіў у 1644 у Орлі (на Падляшшы).

А. разам з А.Дабжаньскім i А.Музоніем быў аўтарам статута Слуцкай школы («Ordo scholae Slucensis», выдадзены ў 1628 у Любчы). Статут уключаў зварот да чытача, праграму 4 класаў, метадычныя ўказанні, апісанне пазашкольных заняткаў, правілы паводзін для вучняў i настаўнікаў. Acноўная ўвага ў Слуцкай школе звярталася на гуманітарныя навукі, вывучэнне твораў Вергілія, Гарацыя, Цыцэрона, лацінскай i грэчаскай мовы, логікі i рыторыкі. У статуце падкрэслівалася, што асноўная задача настаўніка — выхоўваць шаноўных грамадзян незалежна ад ix веравызнання i сацыяльнага становішча: «Адчынены дзверы, якія вядуць да нашых грацый i муз, для ўсіх сумленных i шчырых людзей. Узрост, становішча, веравызнанне не маюць для нас ніякай розніцы. Месца на гэтых школьных лавах дадзена бедня­ку не менш, чым Крэзу, католіку не менш, чым прыхільніку Рэфармацыі» (пераклад з лацінскай мовы Я.Парэцкага). Статут Слуцкай школы сведчыў аб пранікненні новых прагрэсіўных, гуманістычных тэндэнцый у рэфармацыйную педагогіку таго часу.

У 1629 на Віленскім сінодзе быў ухвалены i зацверджаны да друку Haniсаны А. падручнік рыторыкі «Слуцкі кампендыум». Доўгі час даследчыкі лічылі, што зза фінансавых цяжкасцей ён не быў надрукаваны, але ў 1971 беларускі даследчык Ю.Прэнская ў бібліятэцы Чартарыйскіх у Кракаве знайшла твор «Compendium rhetoricum... in usum Scholae Slucensis» («Кароткі дапаможнік па рыторыцы... для карыстання ў Слуцкай школе»), выдадзены ў Любчы каля 1630. «Слуцкі кампендыум» змяшчае тры асноўныя часткі: «Метад, пытанні i ка­ноны», «Азначэнні ўсяго мастацтва красамоўства», «Спецыяльная рыторыка». Для яго характэрны нагляднасць, неардынарнасць i даходлівасць прыкладаў, гуманістычная накіраванасць. У «Звароце да чытача» аўтар піша: «Жыццё найбольш плённае ў шко­лах — гэтых майстэрнях чалавечых душ, — тут найменш зламыснікаў, тут зберагаюцца годнасць i талент чалавека». Верагодна, што «Слуцкі кампен­дыум» i ёсць той самы падручнік ры­торыкі. Рэлігійная i педагагічная дзейнасць А. пакінула пэўны след у гісторыі рэфармацыйнага руху ў Вялікім княстве Літоўскім.

Літ.: Порецкий Я.И. Слуцкий ком­пендиум по риторике // Педагогика и психология. Вып. 9. Вопросы истории шко­лы и педагогики в БССР. Мн., 1976; Анто­логия педагогической мысли Белорусской СССР. М., 1986. С. 92—101. Л.С.Іванова.

АЛІЗАР0ЎСКІ Аарон (Адам, Аляксандр; 1618—1659)

Правазнавец, палітолаг, сацыёлаг. Нарадзіўся на Віцебшчыне ў праваслаўнай сям'і. Вучыўся ў навучальных установах Беларусі, Польшчы, Аўстрыі, Германіі, Італіі. Доктар права (1645), прафесар права Віленскай акадэміі. Адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў свецкага кірунку ў сацыялагічнай i палітыкаправавой думцы Беларусі 17 ст. Аўтар працы «Аб палітычнай супольнасці людзей» (выдадзена ў 1651 у Гданьску на лацінскай мове). Метадалагічны прынцып А.: ісці за прыродай як лепшай правадыркай. Ён шырока ўжываў эмпірыкаіндуктыўны i рацыяналістычны метады пры распрацоўцы i абгрунтаванні тэорыі натуральнага права i грамадскага дагавору, на аснове якой вёў крытыку сучаснай яму рэчаіснасці. Пры аналізе палітычных i прававых праблем імкнуўся не выкарыстоўваць пануючых на той час тэалагічных падыходаў i ацэнак, хоць i не адвяргаў рэлігійных i тэалагічных канцэпцый, лічачы ix карыснымі толькі ў акрэсленых сферах грамадскага жыцця. Ён стаяў на пазіцыі дваістай ісціны, гнасеалагічнага i анталагічнага дуалізму. Гэта выяўлялася пры трактоўцы сутнасці i прызначэння права. Ён нават не ўспамінаў пра вечнае права (Lex alterna), якое, паводле вучэння Фамы Аквінскага, лічылася законам вышэйшай боскай мудрасці i крыніцай усіх іншых відаў права. Паводле класіфікацыі А. існуюць боскае (Lex divina), натуральнае i права народаў. Пры гэтым боскае i натуральнае права знаходзяцца не ў падпарадкаванні другога першаму, а выступаюць як самастойныя віды i дапаўняюць адзін аднаго. А. пазбягаў спецыяльнага аналізу ролі i прызначэння боскага права, a калі вымушаны быў да яго звяртацца, то даваў даволі нетрадыцыйнае тлумачэнне: «Боскае права забараняе несправядлівасць, прыгнечанне бедных i ўсялякія крыўды». Ён аналізаваў пераважна натуральнае права, якое прырода закладвае ў чалавеку як сацыяльнай i біялагічнай істоце. У сацыяльным аспекце прынцыпы натуральнага права выяўляюцца праз развіццё i ўдасканаленне сацыяльнай 'арганізацыі жыцця людзей: сям'я, фальварак, паселішча, грамадства, дзяржава. 3 біялагічнага пункту погляду правы чалавека вызначаліся яго агульнасцю з жывёльным светам i знаходзілі ўвасабленне, у прыватнасці, у праве самаабароны, праве распараджэння сабой, імкнення да супрацоўніцтва (зносін) з сабе падобнымі i інш.

У натуральнаправавым вучэнні А. адводзіць значнае месца побач з прыродай розуму i рацыянальным якасцям чалавека. Прырода i розум выступаюць у яго як зыходныя ўзаемадапаўняльныя перадумовы права. Абгрунтаванне натуральнаправавых ідэй дазваляла яму развіваць новае буржуазнае разу­мение свабоды i роўнасці. Паводле канцэпцыі A., існуюць тры віды свабо­ды: прававая, філасофская i палітычная. Прававая свабода — гэта здольнасць людзей у адпаведнасці з прыроднай i агульнай годнасцю распараджацца сваім жыццём паводле ўласнага разумения i патрабаванняў закону. Філасофская — >лада розуму над эмоцыямі i імкненнямі. Палітычная — панаванне ў грамадстве права i закону, а не самавольства манарха. А. распрацаваў гуманістычную канцэпцыю Новага часу — грамадскага дагавору, паводле якога прызначэнне i мэты дзяржавы звязваюцца з агульнаграмадзянскай карысцю i ўзаемазацікаўленасцю людзей у стварэнні палітычных саюзаў — супольнасцей. Пера­думовы гэтага складваюцца ў рэгуляванні адносін у сям'і, двары (сукупнасць некалькіх сем'яў) або панскім фальварку, паселішчы, дзе ў рознай ступені фарміруюцца інстытуты ўлады: бацькоў над дзецьмі, пана над падданымі i інш. Дзяржаву А. вызначае «як створаны з мноства паселішчаў саюз i аб'яднанне людзей, якія звязаны правам, што i ўвайшлі ў згоду ў імя добрага i шчаслівага жыц­ця». Яе праблемы ён цесна звязвае з пытаннямі грамадзянства. Паводле тагачаснай шляхецкай палітычнай ідэалогіі сапраўднымі грамадзянамі была толькі шляхта, арганізаваная ў замкнёнае каставае кола. A. лічыў, што грамадзянамі дзяржавы з'яўляюцца ўсе жыхары, акрамя рабоў i іншаземцаў. Пры гэтым адзначаў, што ў грамадстве існуюць вышэйшыя i ніжэйшыя саслоўі, але для кожнага павінен існаваць свабодны переход з аднаго саслоўя ў другое, i грамадзяне ўсіх саслоўяў роўныя перад законам.

Ігнараванне прынцыпаў грамадскага дагавору, паводле А., вядзе да гібелі дзяржавы. Разбуральнымі фактарамі з'яўляюцца дзеянні людзей, якія парушаюць чалавечыя сувязі, дрэннае кіраванне, адсутнасць законнасці i справядлівасці, няроўнасць, эгаізм пануючых саслоўяў, несправядлівае выкарыстанне права, асабліва ў судах. Ён прытрымліваўся думкі, што дасканаласць дзяржавы залежыць ад найболып рацыянальна выбранай формы кіравання. Сімпатыі А. былі на баку спадчыннай манархіі, i ў той жа час ён быў праціўнікам тыраніі. На яго дум­ку, у выключных выпадках V народа павінна існаваць права на паўстанне i забойства тырана. А. з абурэннем пісаў пра неабгрунтаванасць прысваення сабе панамі права на жыццё i смерць сялян. У сваіх працах ён шырока выкарыстоўваў сучасную яму i старажытную літаратуру, цытаваў i аналізаваў творы больш як 250 аўтараў. Яго творчасць — сведчанне далейшага развіцця на Беларусі 17 ст. палітычнай i прававой думкі, пацвярджэнне таго, што інтэлектуальнае жыццё нашага народа арганічна звязана з агульнаеўрапейскім прагрэсам. С.Ф.Сокал.

АЛЬШЭЎСКІ Якуб (каля 1586—1634)

Езуіцкі прапаведнік на Беларусі, філосаф, педагог. Паходзіў з Полынчы. Вучыўся ў Віленскай акадэміі (1605— 08), багаслоўскай школе ў Нясвіжы (1610—13), пасля заканчэння якой быў пасвечаны ў ксяндзы. Педагагічную кар'еру пачаў з выкладання рыторыкі ў Браневе, а потым у Віленскай акадэміі, дзе чытаў таксама лекцыі па

логіцы, фізіцы, філасофіі. У 1618 атрымаў ступень магістра філасофіі. У 1620—31 займаў пасаду прафесара схаластычнай тэалогіі ў Віленскай акадэміі. У філасофіі прытрымліваўся поглядаў Ф.Суарэса i Фамы Аквінскага. Захаваліся яго лекцыі з каментарыямі да галоўных твораў Фамы Аквінскага «Сума тэалогіі» i «Сума супраць язычнікаў». На працягу 1627—34 А. быў прапаведнікам у акадэмічным каспёле св. Яна ў Вільні. Яго пропаведзі вылучаліся асаблівым красамоўствам. Пры жыцці А. выдаў 11 сваіх пропаведзяў, у т.л. на смерць С.Паца, Я.Валовіча, Жыгімонта III i інш. Апрача тэалагічных разважанняў пропаведзі змяшчалі багатую генеалагічную інфармацыю i раскрывалі грамадскапалітычныя погляды пэўных асоб. 3 пазіцый асветніка падкрэсліваў неабходнасць належнага выха'вання, без якога нават самае знатнае паходжанне траціць сваё значэнне. Соймавым паслам (дэпутатам тагачаснага парламен­та) раіў кіравацца думкай большасці, а не інструкцыямі, атрыманымі на папярэдніх павятовых сойміках. Памёр i пахаваны ў Вільні.

АЛЯШКЕВІЧ Іосіф Іванавіч (1777 — 5.10.1830)

Мастак. Нарадзіўся ў мяст. Шылува (цяпер Літва) у сям'і беднага музыкан­та з мяст. Радашковічы Мінскай губ. У 1800 паступіў у Віленскую мастацкую

І.І.Аляшкевіч. Мадонна з дзіцем. 1830.

школу, быў вучнем прафесара Ф. Смуг­лев! ча. У 1803 паехаў за мяжу, удасканальваў сваё майстэрства ў Дрэздэне i Парыжы. Пасля вяртання нейкі час жыў на Валыні i рыхтаваўся да заняткаў у Віленскім універсітэце. Але ў 1810 адмовіўся ад гэтага намеру i пераехаў у Пецярбург, дзе займаўся га­ло ўным чынам жывапісам. За карціну «Апека сірот» яму нададзена званне акадэміка жывапісу. Часта прыязджаў на Беларусь, стварыў тут шэраг партрэтаў у стылях позняга класіцызму i рамантызму. Сярод ix: «Групавы партрэт», партрэты Л.Сапегі, М.Радзівіла, А.Чартарыйскага, А.Міцкевіча i інш. Вядома таксама яго карціна «Развітанне гетмана Хадкевіча з маладой жонкай перад адпраўленнем пад Хоцін,». Сярод сучаснікаў А. вылучаўся прыродным розумам, энцыклапедычнымі ведамі, арыгінальным ладам жыцця i ўдзелам у масонскім руху. У 1822 яго абралі старшынёй масонскай ложы Белага Арла, якая лічылася ў Пецярбургу галоўнай. Ён быў вельмі набожны, шчодры, добразычлівы, прапаведаваў гуманнасць i стрыманасць. Гэтыя душэўныя якасці i выклікалі да

І.І.Аляшкевіч. Групавы партрэт. 1813.

яго павагу i сімпатыі ва ўсіх, хто яго акружаў. Быў знаёмы з А.Міцкевічам, які прысвяціў яму адзін са сваіх вершаў. А. спрабаваў таксама пісаць літаратурныя творы, дзе сцвярджаў, што чалавецтва перажыло свае вясну i лета, настае яго восень i таму яно павінна паклапаціцца пра назапашванне таго, што можа выратаваць ад заўчаснай гібелі. Памёр у Пецярбургу i пахаваны на Смаленскіх могілках.