Філалет

Беларускі i ўкраінскі царкоўнарэлігійны дзеяч i пісьменнік. Звестак пра час i месца яго нараджэння не за­хавалася. Быў палемістам вялікай эрудыцыі. У 1597 выдаў у Вільні на поль­скай мове твор «Апокрысіс, або Адказ на кніжкі пра сабор Берасцейскі» (перавыдадзены на старабеларускай мове ў 1598). «Апокрысіс» напісаны ў адказ на кнігі П.Скаргі i І.Пацея i скіраваны супраць Брэсцкай уніі 1596. Абапіраючыся на факты, Ф.Х. пераканаўча даказваў, што саюз уніяцкіх епіскапаў з рымскакаталіцкай царквой быў абумоўлены выключна зямнымі інтарэсамі: жаданнем дамагчыся матэрыльных выгод, высокіх дзяржаўных пасад, рэлігійных прывілеяў i палітычных правоў. Бязлітасна крытыкаваў ён i пап рымскіх. Добра ведаючы царкоўную i свецкую гісторыю, Ф.Х. у сваім выкрыцці Ватыкана шырока выкарыстоўваў думкі многіх лацінскіх i грэчаскіх аўтараў, аўтарытэты якіх лічыліся агульнапрызнанымі. Не без падстаў ён лічыў, што гвалтоўнае пашырэнне царкоўнай уніі i абмежаванне правоў праваслаўнага беларускага насельніцтва могуць падштурхнуць дзяржаву ў полымя сялянскай вайны, падкрэсліваў, што знявага інтарэсаў праваслаўнай апазіцыі i здзекі над яе сумленнем непазбежна прывядуць да класавага антаганізму, у выніку якога рэлігійная барацьба перарасце ў ба

рацьбу сацыяльную, барацьбу народ­ных мае супраць феадалаў незалежна ад ix веравызнання. Каб нейтралізаваць уплыў «Апокрысіса...» на народныя масы i выратаваць царкоўную унію ад распаду, яе ідэолагі скуплівалі гэту кнігу i знішчалі. Кіраўнік уніяцкага епіскапата Пацей выдаў «Антыкрысіс», у якім спрабаваў дыскрэдытаваць антыуніяцкі рух, а Ф.Х. называў дзяржаўным злачынцам. «Апокрысіс...» Ф.Х. — цікавая i яскравая старонка антыуніяцкай публіцыстыкі канца 16 ст. Г.А.Маслыка.

Хадкевіч

Рыгор Аляксандравіч (? — 12.11.1572)

Гетман Вялікага княства Літоўскага, асветнік. Паходзіў з беларускага магнацкага роду Хадкевічаў, радаслоўная якога вялася ад вядомага ў пач. 15 ст. баярына Ходара Юр'евіча, празванага Ходкам. У сярэдзіне 16 ст. X. займаў высокія дзяржаўныя пасады ў Вялікім княстве Літоўскім: з 1554 ваявода віцебскі, з 1559 кашталян трокскі, з

1561 гетман польны літоўскі, з 1564 кашталян віленскі, з 1566 гетман вялікі літоўскі. Ваяваў у Лівоніі. Як актыўны змагар за самастойнасць Вялікага княства Літоўскага ён быў праціўнікам Люблінскай уніі 1569, выступаў супраць аб'яднання БеларускаЛітоўскай дзяржавы з Польшчай у федэратыўную дзяржаву Рэч Паспалітую. У 1569 у знак пратэсту супраць такога аб'яднання адмовіўся ад усіх дзяржаўных i адміністрацыйных пасад.

У 1568 ён заснаваў друкарню пры праваслаўным манастыры ў мястэчку Заблудава Гродзенскага пав. (цяпер Беластоцкае ваяводства Рэспублікі Польшча). У наладжванні друкарскай дзейнасці яму дапамагалі І.Фёдараў i П.Мсціславец, якія вярнуліся з Масквы. Напачатку X. меў намер друкаваць кнігі ў перакладзе на «рускую», г. зн. беларускую, мову. Аднак боязь выклікаць гнеў з боку прыхільнікаў артадаксальнага праваслаўя i «ўхіліцца ў бок» ад ix моўных догмаў прымусілі яго друкаваць кнігі на царкоўнаславянскай мове. У 1568—69 назва­ния першадрукары выдалі ў Заблудаўскай друкарні «Евангелле вучыцельнае», якое было першым кірылічным друкаваным выданнем 2й паловы 16 ст. Кніга ўяўляла сабой зборнік гутарак i павучанняў з тлумачэннем евангельскіх тэкстаў (да нашага часу захаваліся 44 экзэмпляры заблудаўскага выдання гэтай кнігі). На яе старонках было змешчана i «Слова на Ушэсце» Кірылы Тураўскага — пер­шы друкаваны помнік старажытнай усходнеславягіскай літаратуры. На адвароце тытульнага ліста кнігі ў тэхніцы ксілаграфіі змешчаны герб X. Пазней гэта кніга неаднаразова перавыдавалася на Беларусі i ў Літве. Пас­ля ад'езду П.Мсціслаўца ў Вільню І.Фёдараў некаторы час яшчэ заставаўся ў Заблудаве i ў 1569—70 надрукаваў там Псалтыр з Часаслоўцам (захаваліся 3 экз.). У аздабленні заблудаўскіх выданняў спалучаліся рысы расійскага i беларускага кнігадрукавання, a самі выдаўцы мелі на­мер выкарыстаць у сваіх працах моўныя традыцыі Ф.Скарыны. Пра гэ­та яны абвяшчалі ў прадмове, напісанай імі ад імя X.: «Помыслил же был если и се, иже бы сию книгу выразумення ради простых людей пере­ложити на простую мову и имел есми

0 том попечение великое». Але ажыццявіць пераклад на беларускую мову, як відаць з прадмовы, адраілі «люди мудрые в том письме оученые». Сваей падтрымкай «маскоўскага» друкара i славянскага (значыць, праваслаўнага) кнігадрукавання стары гетман X., які прытуліў І.Фёдарава i нават падарыў яму «на заспакненне» немалую вёску, верагодна, выклікаў супраць сябе незадавальненне каталіцкага духавенства i каталіцкай шляхты. Гэта i прымусіла X. ў 1570 пакінуць апекаванне клапатлівай друкарскай справы. У выніку І.Фёдараў вымушаны быў пакінуць Заблудаў i пераехаць у Львоў, дзе заснаваў першую на Украіне друкарню. Заснаваная X. друкарня адыграла значную ролю ў станаўленні i развіцці кнігадрукавання на Беларусь Пазней падобныя друкарні дзейнічалі ў Куцейне (пад Оршай), Буйнічах (пад Магілёвам), у Мінску, Гродне, Полацку

1 інш.

Літ.: Полевой П.Н. История русской словесности с древнейших времен до на­ших дней. Т. 1. 2 изд. Спб., 1903; Зернов а А.С. Первопечатник Петр Тимофеев Мсциславец // Книга: Исслед. и материа­лы. М., 1964. Сб. 9; 3 а п а с к о Я. Мистецька спадщина Івана Федорова. Львів, 1974; Иван Фёдоров и восточнославянское книгопечатание. Мн., 1984.