Пельгжымоўскі

(Pielgrzymowski) Гальяш (7—1604)

Грамадскі дзеяч i пісьменнік 16 ст. Нарадзіўся ў Полыпчы. Вучыўся ў кальвінісцкай школе. 3 1586 пісар Вялікага княства Літоўскага. У 1583 па даручэнні польскага караля Стафана Баторыя наведаў Івана IV Грознага. У 1600—01 сакратар пасольства Рэчы

Паспалітай у Маскве, удзельнічаў у перагаворах з Барысам Гадуновым, потым (у 1602) з рускім пасольствам у Вільні. Літаратурную дзейнасць пачаў у 1583. Пісаў на беларускай, лацінскай i польскай мовах. Аўтар паэтычных i празаічных панегірыкаў (на лацінскай мове), дыярыушаў пра перагаворы ў Маскве (на польскай мове, часткова апублікаваны ў 1846 у Гродне пад назвай «Пасольства Льва Сапегі ў 1600 годзе ў Маскве паводле дыярыуша Гальяша Пельгжымоўскага, сакратара пасольства, з рукапісу, выпадкова знойдзенага, Уладзіславам Трэмбіцкім апісанае»). У дыярыушы былі тэксты i на беларускай мове: праект дагавора паміж Рэччу Паспалітай i Расіяй, пералік падарункаў рускаму цару, яго сыну i інш. Блізкая да вытокаў бела­рускай паэзіі паэма П. «Гутарка аднаго паляка з маскалём у Маскбўскім замку ў годзе 1601», напісаная на рускабеларускай i польскай мовах (рукапіс зберагаецца ў Публічнай бібліятэцы Рачынскіх у Познані, Полыпча). Героі паэмы — прадстаўнік літоўскага па­сольства Іван i рускі баярын Ігнат — дыскутуюць па агульных i прыватных пытаннях, часткова звязаных з дыпла­матычнай місіяй, пра якую, аднак, канкрэтна не гавораць. У дыялогу рас­крывающие ix погляды на міждзяржаўныя ўзаемаадносіны, міжнароднае становішча, свабоду сумлення. Асабліва цікавы вольны, часам з'едлівагумарыстычны характер ix разважанняў пра рэлігію, які выяўляе свядомасць i светапогляд чалавека эпохі Адраджэння. У.М.Казбярук.

Пётр 3 ганёндза

(Пётр Гезка з Ганёндза, Петрус Ганезіус, Каніза, Каніскі; 7—1573)

Тэолаг i пісьменнік, ідэолаг антытрынітарызму — левай, плебейскасялянскай плыні радыкальнарэфармацыйнага руху на Беларусі i ў Літве. Нарадзіўся ў мястэчку Ганёндз на Падляшшы, якое да Люблінскай уніі 1569 уваходзіла ў Вялікае княства Літоўскае i належала Радзівілам. Паходзіў з бе­ларускай сялянскай сям'і. Нямецкі гуманіст i тэолаг Меланхтон, якога Пётр наведаў у 1556, называў яго літвінам (так у той час называлі ўсіх жыхароў Вялікага княства Літоўскага). Пётр скончыў Кракаўскі універсітэт у 1551, пасля на сродкі віленскага біскупа Паўла Гальшанскага быў накіраваны за мяжу для ўдасканалення ведаў. Пабываў у Італіі, Швейцарыі, Маравіі. Знаёмства з рэлігійнафіласофскім вучэннем М. Сервета i сацыяльнапалітычнымі ідэямі мараўскіх анабаптыстаў адыграла значную ролю ў фарміраванні яго светапогляду. У 1554 Пётр выкладаў сафістыку ў Падуанскім універсітэце. Пасля вяртання на радзіму ў 1556 ён па рэкамендацыі Мікалая Радзівіла Чорнага прыняў удзел у Сяцымінскім сінодзе польскіх, беларускіх i літоўскіх пратэстантаў, дзе выступіў з прамовай i выказаў свае погляды. Яго смелая рацыяналістычная крытыка догмата троицы выклікала перапалох сярод членаў сінода. Тэта выступление стала пралогам радыкальнай Рэфармацыі на Беларусі i ў Літве i зрабіла вялікі ўплыў на фарміраванне поглядаў будучых ідэолагаў антытрынітарызму. «...Я лічу, — казаў на сінодзе Пётр, — што траістасць асоб, адзінасутнасць, злучэнне існасці i іншае, унесенае ў царкву школамі, ёсць выдумка чалавечага розуму i таму павінна быць па справядлівасці абвергнутым, каб вярнуцца выключна толькі да Свяшчэннага пісання, якое з'яўляецца самым надзейным падмуркам веры». Сінод пастанавіў накіраваць Пятра ў Вітэнберг да Меланхтона, каб той даў сваё заключэнне пра такія ерэтычныя погляды. Пераканаўшыся ў тым, што Пётр — прапаведнік анабаптысцкага толку, Меланхтон не даў яму магчымасці наладзіць у Вітэнбергу дыспут пра сутнасць свайго вучэння i неадкладна справадзіў вальнадумца. Вярнуўшыся на радзіму, Пётр пасяліўся ў Венграве, якое належала ўдаве віцебскага ваявода Ганне Кішка, i распачаў энергічную прапаганду свайго вучэння ў Вялікім княстве Літоўскім. Паслядоўнікамі Пятра сталі Якуб з Калінаўкі, Павел з Візны, М.Чаховіц i інш. Весткі пра антытрынітарскую прапаганду Пятра дайшлі да Жэневы. Кальвін у адным са сваіх лістоў пісаў: «Пётр Ганыза зноў аднаўляе пашырэнне на Літве блюзнерскага вучэння Сервета». Пётр удзельнічаў у антытрынітарскіх сінодах, вёў палеміку з С.Будным. Ён выдаў некалькі твораў на лацінскай («Супраць боскасці Ісуса Хрыста», Брэст, 1557; «Аб першахрысціянскай царкве», 1564; не зберагліся) i поль­скай («Пра трох», «Пра сына божага», «Пра хрысціянскае хрышчэнне», усе 1570) мовах. У гэтых творах ён адмаўляў царкоўнатэалагічную i філасофскую схаластычную традыцыю. Асноўнымі аўтарытэтамі для яго былі Свяшчэннае пісанне i чалавечы розум. Але калі розум супярэчыў канонам Бібліі, аддаваў перавагу апошняй. Ён быў адным з самых адукаваных людзей свайго часу, дасканала ведаў лацінскую, грэчаскую i яўрэйскую мовы. Актыўна выступаў супраць прыватнай уласнасці, сацыяльнай няроўнасці, свецкай улады, войнаў, феадальнага права, пакарання смерцю. Памёр у Венграве ў час эпідэміі.

Літ.: Подокшин С.А. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы: (Вторая пол. XVI—нач. XVII в.). Мн., 1970.