Мамонічы

Беларускія выдаўцы i грамадскія дзеячы Вялікага княства Літоўскага, купцы. На ix сродкі П. Мсціславец у сярэдзіне 1570х гадоў заснаваў у Вільні друкарню, якая мела важнае грамадскае i культурнее значэнне ў жыцці Беларусі, адыграла прыкметную ролю ў справе асветы, у далейшым развіцці беларускага кнігадрукавайня, садзейнічала пашырэнню беларускай мовы i пісьменнасці сярод суайчыннікаў, росту міжнародных i куль­турных узаемасувязей. Пры Мсціслаўцу ў гэтай друкарні былі выдадзены «Часоўнік» [1574—76(?)], «Евангелле напрастольнае» (1575), «Псалтыр» (1576). М. імкнуліся поўнасцю ўзяць кнігадрукаванне ў свае рукі. У выніку канфлікту паміж імі i Мсціслаўцам друкарня ў 1576 спыніла дзейнасць. У 1583 яе дзейнасць адноўлена. Друкарню ўзначальвалі віленскі бурмістр Кузьма Іванавіч Мамоніч i яго брат Лукаш — скарбны Вялікага княства Літоўскага. Фінансавую падтрымку ім аказвалі праваслаўныя шляхціцы Зарэцкія. 3 1593 у рабоце друкарні ўдзельнічаў Лявон Кузьміч Мамоніч, а пасля смерці Лукаша (1606) i ўзначаліў яе. Пры падтрымцы канцлера Вялікага княства Літоўскага Л.Сапегі ў 1586 i 1593 М. атрымалі прывілеі, што дазволіла ім часова манапалізаваць выданне кніг на беларускай i царкоўнаславянскай мо­вах. 3 М. супрацоўнічаў віленскі дру­кар Васіль Гарабурда, які ў пач. 1580х гадоў выпусціў некалькі выданняў. У мястэчку Павільна (каля Вільні) М. мелі сваю паперню. Друкары М. ўлічвалі запатрабаванні i культурныя традыцыі розных пластоў несельніцтва. Большая частка ix выданняў 16 ст. прызначалася для патрэб преваслаўных брацтваў, ix школ, царквы, мяшчанства. Гандлёвыя сувязі М. з Ук­рашай, Рускай дзяржавай, Польшчай скарыстоўваліся для кніжнага ўзаема

«Трибунал Вялікага княства Літоўскага* (титульны ліст). Вільня. 1586.

абмену. Выпускаліся багаслоўскія літургічныя выданні, кнігі для чытення, публіцыстычныя творы, падручнікі, у т.л. «Граматыка славянская» (1586), «Дыялектыка» І.Спангенберга (каля 1586), «Буквар» (1590я гады, 1618, 1621). Гэта была адзіная беларуская друкарня', якая выпускала зборнікі заканадаўчых актаў, выданні прававога характеру, у т.л. «Статут Вялікага кня­ства Літоўскага» (1588, кірыліцай; 1614, на польскай мове), «Трыбунел абаваталям Вялікега княства Літоўскага» (1586), канстытуцыі вальных соймаў, шэраг пелемічных твореў у ебарону уніі, гелоўным чынам напісаных І.Пацеем. Усяго друкерня да 1623 выпусціле келя 50 кірыліцкіх i 35 выденняў не польской мове. Кнігі ад

метныя высокім паліграфічным i мастацкаарнаментальным афармленнем. Тут упершыню выкарыстаны зробленыя Грынем Івановічам курсіўныя шрыфты, якія ўзнаўлялі графіку канцылярскага пісьма. Выкарыстоўваліся ў друкарні i свецкія гравюры (партрэт Сапегі, еойм Рэчы Паспалітай i інш.). Друкарскія матэрыялы М. часткова перайшлі ва ўласнасць Віленскай Троіцкай друкарні. »

Літ.: 3 е р н о в а А.С. Типография Мамоничей в Вильне (XVII век) // Книга: Исслед. и материалы. М., 1959. Сб. 1; Анушкин А. На заре книгопечатания в Литве. Вильнюс. 1970. С. 54—79; Ш м а т аў В.Ф. Беларуская кніжная гравюра XVI—XVIII стагоддзяў. Мн., 1984.Г.Я.Галенчанка.

МАСКВІЦІН Іван Фёдаравіч, гл. Фёдараў Іван

МСЦІСЛАВЕЦ Пётр Цімафеевіч

Адзін з усходнеславянскіх першадрукароў i гравёраў 16 ст. Нарадзіўся ў г. Мсціслаў. Адукацыю атрымаў у Пустынскім або Тупічаўскім праваслаўных манастырах. Рамесніцкую вывучку набыў на радзіме. 3 друкаванай кнігай i друкарскай справай пазнаёміўся на Беларусі, дзе раней працаваў i выдаваў кнігі беларускі гуманіст, i першадрукар Ф.Скарына. Верагодна, М. быў знаёмы i з кнігамі, выдадзенымі кірыліцай у Кракаве Ш.Фіёлем. У Маскве ён апынуўся дзякуючы сталым сувязям Мсціслава з Масквой. У Маск­ве жыў князь Ф.М.Мсціслаўскі i яго чэлядзь. Верагодна, праз ix i былі наладжаны дзелавыя сувязі, якія прывялі ў Маскву да Х.Фёдарава i M. Тут яны па даручэнні цара Івана IV Грознага i мітрапаліта Макарыя стварылі друкар­ню. Пра гэта паведамляюць пасляслоўе да выдадзенага імі ў 1564 «Апостала», а таксама i два «Сказанія... о вообра­жении книг печатного дела» 1630—40, у якіх адзначана высокае майстэрства кнігадрукароў: «Іван Грозны i мітрапаліт Макарый начаша изысковати ма­стерства печатных книг кто бы смыслен и розумен к такому делу обрелся: и обретеся некто смыслен и розумен к такому орудию, Николы Чудотворца Гостунского... диекон был званием Иоанн Федоров сын, да другий клеврет его Петр Тимофеев сын Мстиславец, искусни бяху и смыслени к такому хитрому делу». 3 19.4.1563 да 1.3.1564 Фёдараў i М. друкавалі ў Маскве пер­шую ў расійскай дзяржаве дакладна датаваную кнігу «Апостал» на царкоўнаславянскай мове ў рускай рэдакцыі. Пра вялікую тэксталагічную i рэдакцыйную працу над гэтай кнігай сведчыць С.Будны ў прадмове да Новага запавету (Лоск, 1574). Тэкст «Апо­стала» быў удакладнены i звераны з артадаксальным рукапісным арыгіналам, бо нават нязначныя адхіленні ад канона Свяшчэннага пісання ім не даравала б маскоўскае духавенства. У 1565 з ix друкарні выйшла i кніга «Часоўнік», якая выкарыстоўвалася для навучання чалавека ў духу хрысціянскай маралі. Аднак у сувязі з неспрыяльнымі ўмовамі (кансерватыўнае духавенства i апазіцыйныя колы свецкай знаці выступілі супраць друкароў) яны вымушаны былі пакінуць Маскву i шукаць прытулку на Беларусі ў гет­мана Вялікага княства Літоўскага Р.Хадкевіча, які ў 1566 запрасіў Фёдарава i М. ў сваё мястэчка Заблудаў. Тут яны стварылі новую друкарню, выкарыстаўшы свой вопыт, прылады i матэрыялы, прывезеныя з Масквы. Хадкевіч прапанаваў ім выдаць кнігу «Евангелле вучыцельнае» на простай беларускай мове. У прадмове да «Евангелля...», надрукаванага ад імя Хадкевіча, так пераказана гэта жаданне: «Помыслил же был есми и се, иже бы сихо книгу выразумения ради простых людзей преложити на простую мову и имел есми о том попечении великое». Аднак пад націскам артадаксальнага духавенства друкары вымушаны былі выдаць яе на царкоўнаславянскай мо­ве*. Мяркуюць, што да гэтай справы меў дачыненне i князь А.Курбскі, які прытрымліваўся артадаксальнага праваслаўя. 17.3.1569 у Заблудаўскай друкарні выйшла «Евангелле вучыцель­нае», якое павінна было «рассеваць духоўныя семена» сярод праваслаўнага насельніцтва Беларусі, Украіны i Літвы. У гэтай кнізе друкары прадоўжылі пошук новых шляхоў удасканалення сваей працы, выкарыстаўшы дасягненні кніжнай культуры Беларусі, Заходняй Еўропы i Польшчы. «Еван­гелле вучыцельнае» мае тытульны ліст, геральдычную гравюру мецэната гет

Мсціслаў. 3 малюнка 19 ст.

мана Вялікага княства Літоўскага Р.Хадкевіча, фаліяцыю, канцоўкі (зроблены з драўляных дошак ксілаграфіяй).

У двух маскоўскіх выданнях («Апостал» i «Часоўнік») i ў заблудаўскім «Евангеллі вучыцельным» прозвішчы кнігадрукароў Фёдарава i М. стаяць побач як выканаўцаў гэтай складанай справы — выдання духоўных кніг, што распаўсюджвалі дабрачыннасць, асвету, хрысціянскую мараль, чалавечую годнасць. У прадмовах i пасляслоўях друкары прасілі ў чытачоў прабачэння за магчымыя памылкі i недахопы ў выдадзеных імі кнігах.

Кнігавыдавецкая дзейнасць М. i Фё­дарава набыла шырокую вядомасць на землях Вялікага княства Літоўскага i за яго межамі. Калі віленскія купцы Мамонічы вырашылі распачаць выданне кніг, яны запрасілі М. ў Вільню для заснавання тут друкарні. У вялікім горадзе было больш магчымасцей для стварэння лепшай друкарні i пашырэння друкаваных кніг. Гэта акалічнасць, як i тое, што пасля Люблінскай уніі

1569 Хадкевіч ужо не мог сваім аўтарытэтам падтрымліваць друкароў праваслаўных кніг, прымусіла М. прыняць запрашэнне. 16.1.1576 М. у друкарні Мамонічаў выдаў кнігу «Псалтыр». У пасляслоўі да гэтага выдання М. адзначаў i ролю віленскіх заможных праваслаўных гараджан у стварэнні друкарні: «умышлением и промышлением его милости пана скарбнага, старосты упицкага, Ивана Семеновича Зарецкого, и брата его пана Зенона, бурмистра места виленского». Названыя асобы сапраўды садзейнічалі стварэнню друкарні, а ix гурток, у які, верагодна, уваходзіў i М., павёў барацьбу з езуітамі. «Псалтыр» прызначаўся для пачатко'вага навучання грамаце i выхавання навучэнца ў духу хрысціянскай маралі, што спрыяла пашырэнню асветы сярод праваслаўнага насельніцтва Беларусі, Украіны i Літвы. 30.3.1575 намаганнямі М. выдадзена «Евангелле». У пасляслоўі да гэтага выдання М. зноў выказваў удзячнасць за матэрыяльную падтрымку мецэнатам братам Зарэцкім i братам Мамонічам: «пану Иоанну и пану Зеновню, таже и Козме и Лоукашу Мамоничам, с благоволени­ем нас приемляющим и почином в до­му их, сие дело строих...». Даследчыкі лічаць, што ў гэтай друкарні М. выдаў i «Часоўнік». Гэта выданне фіг.уруе ў матэрыялах Віленскага гарадскога су­да, які разглядаў у 1576 справу аб раздзеле маёмасці друкарні паміж М. i віленскім мешчанінам К. Мамонічам i пастанавіў перадаць М. ўсе друкарскія прылады i яшчэ 30 коп грошай, а Мамонічу — усе наяўныя экземпляры кніг «Евангелля», «Псалтыроў» i «Часоўнікаў». У 1577 гэту цяжбу разглядалі i ў Віленскай ратушы паны бурмістры. Іншых звестак пра жыццё i дзейнасць М. не захавалася. Выданні М. аказалі значны ўплыў на кнігадрукаванне ў Вялікім княстве Літоўскім. Яны распаўсюджваліся на Беларусі, Украіне, у Маскоўскай Русі i адыгралі вялікую ролю ў развіцці асветы. Вядома, што выдадзенае М. «Евангелле» пазней капіравалі ў друкарнях Мамонічаў i В.Гарабурды i што Віленская Святадухаўская брацкая i Астрожская друкарні выкарыстоўвалі яго друкарскія матэрыялы.

Літ.: 3 е р н о в а А.С. Первопечатник Пётр Тимофеев Мстиславец // Книга: Исслед. и материалы. М., 1964. Сб. 9; Я л у г и н Э.В. Иван Фёдоров и Пётр Мстисла­вец // Иван Фёдоров и восточнославян­ское книгопечатание. Мн., 1984; Литовские епархиальные ведомости. 1883. № 41. С. 336—368; Hyaszewicz Т. Drukarnia domu Mamoniczow w Wilnie (1575—1622). Wilno, 1938. М.Б.Батвіннік.

МУРМЭЛІУС Станіслаў

Друкар i кнігавыдавец 16 ст. Паходзіў з Полынчы. У 1558 запрошаны канцлерам Вялікага княства Літоўскага М.Радзівілам Чорньш узначаліць Брэсцкую друкарню, якая пасля смерці Б.Ваяводкі бяздзейнічала. Першай кнігай, выдадзенай М. да лістапада 1558, быў зборнік рэлігійных песень С.Зарэмбы «Песні хвал боскіх». Усяго ім на працягу 1558—61 надрукавана 16 твораў на польскай мове. 3 ix вядомы: «Два пасланні» (1559) — адказ папскаму нунцыю Ліпамано, дзе рэзка крытыкавалася царкоўнарэлігійная палітыка рымскай курыі, яе бесцырымоннае ўмяшанне ў справы іншых краін: «Гісторыя пра папу Іаана VIII, які быў жанчына» (1560); збор прававых сачыненняў Б.Граіцкага «Артыкулы права Магдэбургскага», «Судовы працэс» (1560) i інш. Магчыма, М. прымаў удзел i ў падрыхтоўцы да выдання Брэсцкай бібліі (1563). Каб палепшыць фінансавае становішча друкарні, М. выдаваў сваім коштам хадавыя кнігі свецкага зместу, не пазначаючы месца выдання i ix выдаўца. На публікацыю рэлігійнай літаратуры сродкі даваў Радзівіл. Якасць выданняў М. сведчыць пра дасканаласць яго выдавецкага i друкарскага майстэрства. 3 1570 знаходзіўся ў Кракаве, дзе трапіў у даўгавую турму, адкуль яго вызваліў выдавец М.Шарфенберг. Далейшы лёс М. невядомы.