Кмітачарнабыльскі

Філон Сямёнавіч (каля 1530—29.11.1587)

Ваеннапалітычны дзеяч Вялікага княства Літоўскага i Рэчы Паспалітай, аўтар эпісталярных твораў. Паходзіў са шляхецкага роду Кмітаў, аселага ў Кіеўскім ваяводстве. Філон быў сынам беларускіх шляхціцаў Сямёна Кміты i Таццяны Крошынскай. У 1562 арандаваў замак Асцёр каля Кіева, удзельнічаў у войнах супраць Маскоўскай дзяржавы. Узначальваючы невялікі атрад коннікаў, разбіў адзін з буйных варожых атрадаў, узяў штурмам Чарнігаў. Правёў шэраг іншых ваенных аперацый на рускабеларускім памежжы. У студзені 1564 са сваім 2тысяч­ным атрадам прыкрываў наступление галоўных сіл Вялікага княства Літоўскага супраць групы рускіх войск, сканцэнтраваных у Полацку пад камандай князя І.Шуйскага, не дапусціў злучэння гэтай групы з арміяй князя Сярэбранага Абаленскага, якая рухалася з Вязьмы да Оршы. Потым, выкарыстаўшы перамогу князя Радзівіла

над Шуйскім у бітве на Іванаўскім полі, паспяхова здзейсніў акцыю, у выніку якой маскоўская армія адступіла на Смаленск. Летам 1565 напаў на Севершчыну, узяў г. Почап i вярнуўся ў Асцёр. За ваенныя заслуті кароль Жыгімонт II Аўгуст паводле прывілея ад 26.3.1566 падараваў яму ў вечнае карыстанне Чарнабыльскае ўладанне ў Кіеўскім ваяводстве. Ад назвы замка Чарнобыль i паходзіць яго другое прозвішча — Чарнабыльскі. У 1566 ён атрымаў Аршанскае староства. Як ста­роста абараняў межы дзяржавы, адначасова праводзіў ваенную разведку, інфармаваў Вільню пра ўнутраныя справы i палітычныя планы Івана Грознага, вёў дыпламатычныя перагаворы. У 1568 правёў на Смаленшчыне шэраг наступальных аперацый. У прыватнасці, выманіў у поле i разбіў частку смаленскага гарнізона, спустошыў землі аж да Вязьмы. Прымаў удзел у вайне з Масквой (1579—82). У 1579 у час паходу на Полацк прыкрываў галоўныя сілы з боку Смаленска. У тым жа годзе прызначаны смаленскім ваяводам. У верасні 1580 Стафан Баторый назначыў яго камендантам крэпасці Вялікія Лукі. У 1580—81 працягваў ваенныя дзеянні на памежжы з Маскоўскай дзяржавай. Потым атрады, што знаходзіліся пад камандай аршанскага старосты, вярнуліся абараняць прыдняпроўскія землі.

КмітаЧарнабыльскі — аўтар цікавага помніка беларускай эпісталярнай літаратуры, т. зв. водпісаў. Збераглося 30 лістоў, якія ён дасылаў з Оршы ў Вільню членам дзяржаўнай рады Вялікага княства Літоўскага. Першы з ix датаваны 1573, астатнія 1574. Гэта службовыя данясенні пра ваеннапалітычную сітуацыю на ўсходніх ме­жах краіны, становішча ў Маскоўскай дзяржаве, намеры Івана Грознага, рускататарскія адносіны i інш. У некаторых лістах аўтар характарызуе ўнутрыпалітычнае жыццё Рэчы Паспалітай таго часу, закранае вострыя сацыяльныя праблемы, выкрывае i асуджае пануючы клас, яго маральнае разлажэнне, абыякавасць да лёсу Радзімы. Вылучаюцца лісты да трокскага кашта­ляна Я.Валовіча, у якіх выразна паўстае асоба аўтара, яго індывідуальны стыль, адлюстравана жыццё i побыт служылай шляхты, паказаны характер чалавека, яго перажыванні i адносіны да навакольнай рэчаіснасці. Яны напісаны добрай беларускай мовай, з выкарыстаннем прыказак i прымавак, народных сродкаў гумару i сатыры. Лісты — каштоўны гісторыкалітаратурны дакумент часу, прыкметная з'ява ў развіцці старажытнай беларускай пісьменнасці. Упершыню апублікаваны ў 1844, найбольш поўна, з навуковымі каментарыямі, выдадзены А.Ф.Коршунавым у «Помніках ста­ражытнай беларускай пісьменнасці» (1975).

Літ.: Гісторыя беларускай дакастрычнцікай літаратуры. Мн., 1968. Т. 1. С. 246—254; Майхровіч С.К. Нарыс гісторыі старажытнай беларускай літаратуры XIV—XVIII ст. Мн., 1980. С. 183—186. В.А.Чамярыцкі.

КРЫШКОЎСКІ Лаўрэнцій

Дзеяч рэфармацыйнага руху, гуманіст, пісьменнік 2й паловы 16 ст. У 1550я гады прыхільнік вучэння Чэшскіх братоў у Вялікай Польшчы. У 1558 у друкарні г. Шаматулы (Польшча) выдаў кнігу «Размова чатырох братоў закону хрысціянскага». 3 1561 кальвінісцкі прапаведнік у Нясвіжы. У 1562 у Нясвіжскай друкарні разам з С.Будным i М.Кавячынскім выдаў на беларускай мове «Катэхізіс», «Об оп­равдании грешного человека перед Бо­гом». Каля 1563 перайшоў на пазіцыі антытрынітарызму, пазней падтрымліваў рэлігійныя i сацыяльныя ідэі анабаптызму. Пры дапамозе Буднага пераклаў i выдаў на польскай мове «Гутаркі святога Юсціна філосафа...» (Нясвіж, 1564). У сваіх пропаведзях К. выступаў з крытыкай прыгонніцтва як ганебнай формы феадальнага грамад­ства, адстойваў прынцыпы верацярпімасці, прапагандаваў грамадскакарысную працу. Паводле ацэнкі К.Ф.Калайдовіча, Будны, Кавячынскі i К. «зрабілі беларускую мову кніжнай», a кнігу даступнай шырокаму колу чытачоў. Выкарыстанне жывой народнай мовы ў рэлігійнай пісьменнасці i царкоўным богаслужэнні было важным сродкам уздыму i далейшага развіцця нацыянальнай культуры.

Л im.: Подокшин С.А. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы: Вторая половина XVI—нач. XVII в. Мн., 1970; Gуrski К. Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w. Krakуw, 1949.

Г.Я.Галенчанка.

КУРБСКІ Андрэй Міхайлавіч (1528—83)

Князь, расійскі баярын i ваявода, палітычны дзеяч i пісьменнік. Паходзіў са смаленскаяраслаўскай лініі роду Рурыкавічаў. Прымаў дзейны ўдзел ва ўзяцці Казані, задушэнні паўстання народа мары, у шэрагу паходаў супраць татараў i ў Лівонскай вайне 1558—83, дзе ён узначальваў рускія войскі i меў некалькі перамог. Прыбліжаны цара Івана IV Грознага, член групы яго дарадцаў, якую ён сам называў «Выбранай радай». У сакавіку 1563 пакінуты ваяводам у заваяваным Дэрпце (Тарту, Эстонія). Праз год пас­ля гэтага ноччу 30.4.1564 разам з некалькімі паплечнікамі з ліку баярскіх дзяцей К. тайна збег да польскага караля i вялікага князя літоўскага Жыгімонта II Аўгуста. У сваіх творах i пасланнях не растлумачваў прычын такога ўчынку. Мяркуюць, што да гэ­тага К. прымусіла нетрываласць яго становішча пры цару, які караў смер' цю аднаго за друтім сваіх дарадцаў, паплечнікаў i сяброў без усялякіх на гэта прычын. Няўдалы паход да Невеля i беспаспяховыя перагаворы пра здачу некалькіх лівонскіх гарадоў у любы момант маглі быць вытлумачаны царом як здрада i стаць падставай для смяротнай кары. Пакінутая ў Маскве сям'я К. (яго жонка i сын) была зняволена ў турму i закатавана. Вялікі князь літоўскі Жыгімонт II Аўгуст шчодра абдарыў К. землямі: ён атрымаў Крэўскае староства, на Валыні горад Ковель, мястэчкі Віжва i Мілянавічы з дзесяткам вёсак. Спачатку гэтыя памесці i маёнткі былі дадзены К. ў «пажыццёвае валоданне», а потым «за до­брую цнатлівую, верную i мужную службу» ў час паходу з корпусам вой­ска Вялікага княства Літоўскага да Вялікіх Лук у 1565 былі замацаваны за ім на правах спадчыннай уласнасці. У 1575 К. хадзіў з войскам на Валынь, каб абараніць яе ад татараў. У 1576 узначальваў вялікі атрад у складзе арміі Стафана Баторыя i змагаўся супраць маскоўскіх палкоў пад Полацкам i Сокалам. У 1581 К. выступіў у 2І паход Стафана Баторыя супраць Масквы, але на мяжы з Маскоўскай дзяржавай знясілены ад гадоў баявога жыцця i раненняў К. занядужаў, вярнуўся ў Ковель i праз 2 гады там памёр. Пахаваны ў манастыры в. Вербкі пад Ковелем. На Беларусі К. быў двойчы жанаты на прадстаўніцах радавітых мясцовых сем'яў i меў ад першага шлюбу сына Дзмітрыя, які перайшоў у каталіцтва.

Апрача таленту военачальніка, К., маючы добрую адукацыю (вывучаў граматыку, рыторыку, астраномію i філасофію), валодаў літаратурнымі здольнасцямі i напісаў шэраг літаратурных твораў на даволі высокім узроўні. На фарміраванне яго светапоглядаў вялікі ўплыў зрабіў Максім Грэк, якога ён лічыў сваім улюбёным настаўнікам. Вывучаў Арыстоцеля, Цыцэрона, перакладаў з лацінскай мо­вы творы Іаана Златавуста, Грыгорыя Багаслова, Васіля Вялікага, Дыянісія Арэапагіта, быў прыхільнікам ідэй Асветніцтва, выкрываў невуцтва пануючага саслоўя, змагаўся за чысціню праваслаўнай веры, выступаў супраць езуіцкакаталіцкай экспансіі на землі

Беларусі. Адмоўна ставіўся да рэфармацыйнагуманістычнага руху, ідэй Феадосія Kacora i яго паслядоўнікаў, быў праціўнікам жывой гутарковай мовы ў рэлігійных кнігах, таму крытыкаваў скарынінскія выданні. 3 пазіцый артадаксальнага праваслаўя абвінавачваў Скарыну ў «злачыннай сувязі» з Рэфармацыяй, скажэнні традыцый праваслаўнага веравызнання, за ерэтычны спосаб мыслення. «Біблію» Скарыны лічыў «разбэшчвальнай» i супярэчнай «усім апостальскім i свя­тым уставам» i ва ўсім згоднай з

«Бібліяй» М.Лютэра. У выніку К. апазіцыйна ставіўся да ўсёй рэнесансавагуманістычнай традыцыі асветніцкага тлумачэння біблейскіх кніг у беларускай культуры 16 ст., якая пачыналася з прац беларускага першадрукара.

К. перапісваўся з князем Канстанцінам Астрожскім з нагоды выхаду кнігі П.Скаргі «Пра еднасць касцёла Божага» (1577). Сябраваў з беларускімі кнігавыдаўцамі братамі Кузь­мой i Лукашом Мамонічамі. К. — аўтар паслання да Івана IV (1564—79), «Гісторыі пра вялікага князя маскоўскага» (1573) i інш. У сваіх паслан­

Царквв ў в. Вербкі паблізу Ковеля, дзе быў пахаваны А.М.Курбскі. 3 гравюры 1848.

нях, якія сталі пачаткам вядомай перапіскі паміж К. i царом, ён абвінавачваў апошняга ў жорсткасці, неапраўданых пакараннях смерцю, высмейваў яго літаратурную манеру. У «Гісторыі...» адлюстроўвалася i выкрывалася ідэалогія буйной арыстакратыі, што выступала супраць узмацнення самадзяржаўнай улады ў Маскоўскай Русі. Адначасова гэты твор — сведчанне сучасніка аб паўстанні 1547 у Мас­кве, узяцці Казані, дзейнасці ўрада А.Ф.Адашава («Выбранай рады»), аб Лівонскай вайне i інш. падзеях. Наогул творам К. ўласцівы вера ў сілу «кніжнага слова», разумнае перакананне аргументамі, імкненне да рацыяналістычнага тлумачэння падзей.

Тв.: Соч. Т. 1. Сочинения оригинальныя. Спб., 1914.

'Ліш.: Скрынников Р.Г. Переписка Грозного с Курбским. Л., 1973; Псторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Т. 1. Мн., 1968.

ЛАНЧЫЦКІ (Leczycki)

Даніэль [Д а н i э л ь з

Л а н ч ы ц ы ; 1530(?)—1600(?)]

Друкар, прадаўжальнік традыцый Ф.Скарыны ў кнігадрукаванні. Выдаваў кнігі на польскай i лацінскай мовах. Працаваў у Пінчове (1558—62), Нясвіжы (1562—71), Заслаўі (ці Уздзе). У 1572—76 кіраваў Лоскай друкарняй. У 1576—80 працаваў у друкарні М.Радзівіла ў Вільні, у 1594—1600 трымаў уласную друкарню. Выдаваў кнігі С.Буднага, Пятра з Ганёндза i інш. У выданнях Буднага выкарыстоўваў элементы аздобы кніг Скарыны.

Пасля смерці Л. абсталяванне яго друкарні, верагодна, адышло да акадэмічнай друкарні.

Літ.: Анушкин А. На заре книгопе­чатания в Литве. Вильнюс, 1970.

ЛАСІЦКІ (Lasicki) Ян (1534—1605)

Гісторык, бібліёграф, пратэстанцкі рэлігійны дзеяч. Нарадзіўся ў Поль­шчы ў незаможнай шляхецкай сям'і. У 1556—61 суправаджаў аднаго з маладых. паноў у вандроўках па краінах Заходняй Еўропы, слухаў лекцыі ва універсітэтах Гейдэльберга, Страсбурга,

Жэневы, Лазаны, Цюрыха, Падуі i інш. Цікавіўся матэматычнымі i тэхнічнымі навукамі, астраноміяй, у якой быў прыхільнікам геліяцэнтрычнай сістэмы сусвету. Перапісваўся з заходнееўрапейскімі рэфарматарамі па розных багаслоўскіх i царкоўных пытаннях, якія ў той час пачалі цікавіць польскіх пратэстантаў, i прымаў удзел у барацьбе з антытрынітарскім рухам. У 1567 наведаў Чэхію, дзе пазнаёміўся з членамі рэлігійнай секты Чэшскіх братоў, i быў у захапленні ад арганізацыі ix царквы; напісаў пра ix сачыненне (захаваўся невялікі ўрывак), якое ў рукапісе паслаў швейцарскім рэфарматарам, у прыватнасці Безэ. У 1571 Л. зноў наведаў Чэшскіх братоў i пасля гэтага напісаў гісторыю секты (выдадзена толькі ў 1649).

У 1580 пераехаў у Вялікае княства Літоўскае i з 1581 працаваў у Вільні хатнім настаўнікам i выхавальнікам сыноў мінскага кашталяна Я.Глябовіча, якія пад яго наглядам навучаліся ў кальвінісцкіх школах. У Вільні Л. пазнаёміўся i блізка сышоўся з кіраўнікамі мясцовых кальвіністаў — А.Воланам, С.Судроўскім i інш. Да гэтага Л. пазбягаў удзелу ў палемічных дис­путах, але, зыходзячы з сяброўскіх пачуццяў i падзяляючы погляды Волана, у 1583 выступіў у падтрымку апошняга ў яго спрэчках з езуітамі i папістамі. Апошнія гады жыцця правёў у Заслаўі каля Мінска ў доме свайго выхаванца М.Глябовіча.

Л. быў чалавекам шырокага кругагляду. Займаўся кнігазнаўствам, напісаў некалькі кніг па гісторыі вывучэння рэлігіі, цікавіўся этнаграфіяй народаў, якія насялялі тэрыторыю Польшчы i Вялікага княства Літоўскага, тэорыяй культуры. Пісаў на лацінскай мове. Аўтар прац' «Пра рэлігію, ахвярапрынашэнне, вясельныя i пахавальныя абрады русінаў, маскавітаў i татараў...» (1582), у якой апісваў сямейныя абрады, народнае адзенне, стравы, матэрыяльную культуру беларусаў, асаблівасці архітэктуры Полацка, Вільні i інш. гарадоў. У творы «Пра багоў самагітаў, іншых сарматаў i несапраўдных хрысціян» (выд. ў 1615) ши­рока асвятліў міфалогію i ўяўленні пра свет язычніцкіх вераванняў жыхароў тагачаснай Літвы.

Лип.: Barycz Н. Jan Lasicki: Studium z dziejуw polskiej kultury naukowej XVI wieku. Wrocіaw etc, 1973. Г.А.Маслыка.

ЛІТВІН Міхаіл (сапр. Цішкевіч Міхайла)

Беларускі гуманіст* i мысліцель 16 ст. Звесткі пра час i месца нараджэння i смерці не захаваліся. Вядома, што паходзіў са збяднелай беларускай шляхты. У 1553 ажаніўся з князёўнай Глінскай, у пасаг за якой атрымаў некалькі маёнткаў у Ваўкавыскім пав. Каля 1538—40 пасол Вялікага княства Літоўскага пры двары крымскага хана СахіпГірэя. Л. хваляваў лес чалавека, умовы яго свабоднага развіцця, узаемаадносіны з дзяржавай i грамадствам. Каля 1550 ён напісаў сацыяльнапалітычны трактат «Аб норавах татараў, літоўцаў i масквіцян» (выдадзены ў 1615 у Базелі на лацінскай мове), у якім параўноўваў звычаі, законы i норавы, арганізацыю кіравання i суда ў татарскай, літоўскай i Маскоўскай дзяржавах, звязваў моцную дзяржаўнасць з разумнасцю законаў, а мараллю штодзённага жыцця грамадства, стабільнасцю сям'і. Адлюстраваў погляды тых, хто кіраваўся у сваёй дзейнасці нацыянальнымі інтарэсамі Вялікага княства Літоўскага, быў сапраўдным патрыётам. У трактаце Л. ставіў пытанні сацыяльнапалітычнага ўдасканалення грамадства, рэфармавання існуючых грамадскіх інстытутаў. Аснову гарманічнага грамадства бачыў у маёмаснай роўнасці, прытрымліваўся канцэпцыі ідэальнага правіцеля, справядлівага кіравання i правасуддзя. Грамадскія праблемы разглядаў з пазіцый проціпастаўлення дрэнных i добрых звычаяў. Так, імкненням да багацця i раскошы проціпастаўляў самаабмежаванне, памяркоўнасць, устрыманне. Пашырэнне добрых звычаяў звязваў з утылітарнапрактычнай неабходнасцю нармальнага i разумнага існавання грамадства (напр., «каб ні адзін бедны не паміраў з голаду або холаду»). Крытыкаваў маральныя заганы шлях­ты Вялікага княства Літоўскага, выступаў супраць заняволення адных лю­дзей другімі. Л. закранаў праблемы сацыяльнай роўнасці перад законам, аднолькавага прынцыпу абкладання

падаткамі простага чалавека I шляхціца: чым большая маёмасць, тым болыііым павінен быць падатак. Шмат месца ў трактаце адведзена пытанням удасканалення правасуддзя. Асноўнае з ix — ахова жыцця простага чалавека; прынцып «кроў за кроў» павінен быць аднолькавы да ўсіх злачынцаў незалежна ад ix сацыяльнага становішча. 3 гэтай прычыны лічыў неабходным вызваліць працоўнае насельніцтва зпад юрысдыкцыі феадалаў, а права на вынясенне смяротнай кары дазволіць толькі вышэйшым судам, прапаноўваў увесці агульнасаслоўныя суды. Лічыў, што суду павінны падпарадкоўвацца нароўні з простымі людзьмі вяльможы i правадыры, бо ўсе маюць аднолькавыя правы. Да недахопаў судовай сістэмы, яе прынцыпаў, працэсуальных нормаў, што вядуць да самавольства ў судах i яшчэ болып псуюць норавы грамадства, ён адносіў: адсутнасць апеляцыйных судоў, галоснасці, хібы сістэмы паказанняў сведак, адсутнасць нормаў судовай пісьменнасці. Падкрэсліваў, што сістэма непадзельнасці судовай i адміністрацыйнай улад, сумяшчэнне адной асобай некалькіх адміністрацыйных пасад вядуць да страты самой ідэі справядлівасці i незалежнасці суда. Праблемы, узнятыя Л. у трактаце, часткова былі вырашаны ў час судовай рэформы 1564: удасканалена дзяржаўнае кіраванне i правасуддзе, працэдура судовага разбору, створана апеляцыйная судовая інстанцыя, падрыхтаваны кваліфікаваныя ўраднікі дзяржаўнага кіравання i суда.

Л. крытыкаваў карыслівасць i распусту духавенства, падтрымліваў ідэю верацярпімасці, рэлігійнай талерантнасці, выступаў супраць умяшання каталіцкай царквы ў свецкія справы. Погляды Л. дастаткова блізкія да кірунку «грамадзянскага гуманізму», прасякнуты рэфармацыйнагуманістычным пафасам эпохі Адраджэння.

Тв.\ О нравах татар, литовцев и москви­тян [10 урыўкаў] / Рус пер. // Архив историкоюридических сведений, относящих­ся до России. М., 1854. Кн. 2, пол. 2.

Літ.: Любавский М.К. Кто был Михайло Литвин, написавший в половине XVI в. трактат «О нравах татар, литовцев и москвитян» // Уч. зап. Инта истории. 1929. Т. 4; Сокол С.Ф. Политическая и правовая мысль в Белоруссии XVI—пер­вой половины XVII в. Мн., 1984. С. 50— 106; Падокшын С.А. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусь Мн., 1990. С. 157—198. Г.В.Дзербіна.