Зізаній (Тустаноўскі) Стафан

Беларускі педагоггуманіст, пісьменнікпалеміст, прапаведнік 16 — пач. 17 ст. Брат А.Зізанія. Скончыў Астрожскую школу на Валыні. Выкладаў царкоўнаславянскую i грэчаскую мовы ў Львоўскай (з 1586, з 1592 рэктар) i Віленскай (у 1593—99) брацкіх шко­лах. Ён быў высокаадукаваным чалавекам, дасканала ведаў рыторыку, логіку, гамілетыку. Яго казанні былі накіраваны супраць уніятаў, езуітаў i вышэйшага праваслаўнага духавенства. Прапаведаваў ён у гарадской ратушы, на вуліцах i пляцах. Але 25—27.1.1596 сабор у Навагрудку, на які нават не запрасілі 3., асудзіў яго за тое, што ён у сваіх выступлениях «аргументирует не писмом слова щыраго божего... а только силогизмою». У жыцці 3. адмоўную ролю адыграў мітрапаліт М.Рагоза, які напачатку дазволіў настаўнікам брацкіх школ займацца казаннямі, а потым напісаў данос на 3. каралю Жыгімонту III. 28.5.1596 ка­роль граматай адзначыў «блюзнерства великое не только с казанья, але и с писанья и выданья книг до друку своволне» 3. i загадаў вывесіць гэтую грамату ва ўсіх людных месцах, злавіць i асудзіць адступніка. Віленскае брацтва апратэставала рашэнне Навагрудскага сабора. На Брэсцкім саборы 3. апраўдалі i было заяўлена, што яго выданні зроблены паводле канонаў праваслаўя. Пасля прыходу да ўлады уніяцкага' мітрапаліта І.Пацея становішча 3. ў Вільні значна пагоршылася. Восенню 1599 ён вымушаны быў пайсці ў СвятаТроіцкі манастыр, дзе прыняў імя Сільвестра. Там ён збіраўся адкрыць школу, але уніяцкае ду­хавенства забараніла гэта. Кароль падтрымаў уніятаў i граматаю ад 29.9.1599 выступіў супраць віленскіх мяшчан, якіх аштрафаваў на 3 тыс. коп літоўскіх грошай за тое, што яны дазволілі 3. прапаведаваць у Троіцкай царкве, хоць архімандрыт даў згоду на яго вы­ступление. Прыхільнікі уніі прыйшлі ў СвятаТроіцкі манастыр, каб расправіцца з 3., але яму ўдалося ўцячы. Пра далейшае жыццё 3. дакументаў няма, ёсць толькі паведамленне, што ён быў забіты ў час паломніцтва ў 1600.

Творчасць i дзейнасць 3. звязана з Вільняй. Тут ён разам з братам Лаўрэнціем стварыў «Азбўку» (Вільня, 1596), напісаў у яе раздзел «Изложе­ние о православной вере. Коротким пытаньем и отповеданьем для латвейшаго выразуменя хрйстіянскім детем», у якім катэхізісным спосабам (пытанне — адказ) падаваліся асноўныя дог­маты праваслаўя. Гэта яму няцяжка было зрабіць, бо яшчэ ў 1595 ён выдаў «Катэхізіс» на польскай i старажытнабеларускай мовах. Кнігу знішчылі езуіты, але пра яе змест можна даведацца з брашуры езуіта М.Лашча (Ф.Жаброўскі), у якой прыводзіліся фрагмен­ты з гэтага «Катэхізіса» дзеля крытыкі i доказу, быццам аўтар кнігі — ерэтык. Лашч пісаў, што 3. сваім вучэннем «души христианские словно ядом заражает». Нават М.Сматрыцкі ў «Апалогіі...» (Кіеў, 1628) заявіў, што «зизаниева ересь у нас беспрестанно на устах, а наука божия, истинная, в пренебрежении... наши лжеучители (Стефан Зизаний и др.) отвергают все догматы разом». Выступленні 3. суп­раць папы рымскага i вышэйшага праваслаўнага духавенства знайшлі адлюстраванне ў яго працы «Лист Іеремей патріархй Константинопольского напоминалный» (напісаны i выдадзены ў 1599) i кнізе «Казанье святого Кирил­ла...», у якой змешчаны таксама прысвячэнне князю К.Астрожскаму, напісанае 20.5.1596, i польскія сілабічныя вершы на яго герб. У апошняй кнізе паралельна надрукаваны тэксты на польскай i старажытнабеларускай мо­вах. У некаторых месцах палемічнага памфлета выкарыстоўваўся ці толькі польскі, ці толькі беларускі тэкст. Пазней кніга перавыдавалася стараверамі (карысталася ў ix вялікім аўтарытэтам), у Маскве ў 1644, у Гродне ў 1786 i 1791. Маскоўскае выданне называлася «Книга Кириллова», гродзенскае — «Кириллова книга».

Асновай рэлігійнафіласофскіх i сацыялагічных поглядаў 3. з'яўляецца вучэнне пра Хрыста i Антыхрыста (пад апошнім ён разумеў папу рымскага). Паводле яго сцверджанняў, Хрыстос — абаронца прыгнечаных, сее дабро i справядлівасць, Антыхрыст разносіць зло i несправядлівасць, памагаты багатых магнатаў i езуітаў. 3. крытыкуе i адхіляе сцвярджэнне каталіцкай царквы, быццам папа — намеснік Хрыста на зямлі. Хіліястычная ідэя 3. пра хуткі прыход Хрыста i ўстанаўленне царства роўнасці i брацтва была даведзена да гараджан i рамеснікаў Беларусі i Украіны. Такім вучэннем 3. падрываў асновы феадальнага ладу. У яго казаннях гучалі матывы верацярпімасці, што было звязана з гуманістычнымі традыцыямі. Але ён самастойна даваў тлумачэнне Бібліі, выступаў у рэчышчы еўрапейскіх рэфармісцкіх плыняў на Беларусі i Украіне, што выклікала абурэнне ў праваслаўнага духавенства. Пра гэта сведчыць i тое, што ён зрабіў спробу рацыяналістычнага падыходу да вучэння пра Троицу, сцвярджаючы, што Богайцец стаіць вышэй за Ісуса Хрыста. Гэтым ён адмаўляў божую сутнасць Хрыста, ставячы яго бліжэй да чалавека i, такім чынам, падзяляючы ўсю Троицу. Такое вучэнне 3. было не даспадобы i каталіцкай, i праваслаўнай царкве. Ён поўнасцю адмаўляўся прызнаваць царкоўны догмат пра існаванне несмяротнай душы асобна ад цела чалавека, ад­нак прызнаваў другое прышэсце Хры­ста, уваскрэсенне з мёртвых, страшны суд i сцвярджаў, што душа i цела павінны разам прайсці суд. Страшны суд у адпаведнасці з хіліястычным ву­чэннем i антыуніяцкай дзейнасцю 3. — гэта сацыяльная акцыя, на якой павінны быць пакараны памагатыя Ан­тыхрыста — папы рымскага — уніяты, езуіты i той з праваслаўных, хто здрадзіў свайму веравызнанню. Такое вольнае тлумачэнне Бібліі выклікала крытыку i з боку католікаў, асабліва езуітаў, i з боку вышэйшых праваслаўных іерархаў. Пра вучэнне 3. езуіт М.Лашч пісаў: «Тры палажэнні абгрунтоўвае тут Стафан Зізаній. Першае, што пасля смерці няма ніякага божага суда. Другое, што душы грэшных пасля смерці ніякіх мук не церпяць. Трэцяе, што душы праведных пе­рад судным днём не атрымліваюць ніякіх. узнагарод». Пра сувязь палажэнняў, выказаных 3., з вучэннем антытрынітарыяў сведчыў i М.Сматрыцкі: «Зизаний богохульствует, как какойлибо нечестный ариянин». Кніга «Казанье святого Кирилла...» мела не толькі антыкаталіцкую i антыуніяцкую накіраванасць. У ёй 3. выступаў i суп­раць праваслаўнага артадаксальнага духавенства з яго застылымі догмамі. Ён стаў ў апазіцыю да духоўных феадалаў, якія мелі ўладу, i нават да караля. Таму яны лічылі яго ерэтыком i нават злачынцам. 3. быў адным з тых, на каго зрабіла ўплыў радыкальнарэфармісцкае вучэнне гуманістаў Заходняй Еўропы. Кнігі i пропаведзі 3. карысталіся папулярнасцю ў Вялікім княстве Літоўскім. Яго выступленні садзейнічалі нацыянальнавызваленчаму руху на Беларусі i Украіне. Адзін з яго апанентаў сказаў, што 3. «так тою проклятою ересью своею еще неслы­ханною Русь поблазнил, же его кніжкам баламутным лепей ниж евангелия верят». Хоць аб'ектыўна вучэнне 3. было ерэтычнае, сам ён лічыў сябе праваслаўным i не меў намеру наносіць удар па асноўных догматах гэтага веравызнання. Яго палемічныя творы, накіраваныя супраць каталіцкай i уніяцкай царквы, падрывалі аўтарытэт i праваслаўнай царквы. Рацыяналістычныя i радыкальнарэфармісцкія погляды 3. адыгралі важную ролю ў развіцці гуманізму i асветы на Беларусі i Украіне.

Літ.: Алексютович Н.А. Культур­нопросветительская деятельность братьев Зизаниев // Из истории философской и общественнополитической мысли Бело­руссии: Избр. произв. Мн., 1962; Подок ш и н С.А. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы: (Вторая пол. XVI — нач. XVII в.). Мн., 1970. С. 182— 197 М.Б.Батвіннік.

ІВАНОВІЧ Грынь

Друкар i гравёр 16 ст. Нарадзіўся ў мяст. Заблудаў (Беластоцкае ваяв., Полыпча). Каля 1570 І.Фёдараў узяў I. да сябе ў Заблудаўскую друкарню. У

Львове ён аддаў яго вучыцца да майстра Філіповіча. Пасля двухгадовага навучання I. рабіў шрыфты Фёдараву ў Львове i Астрозе. Там яны з іншымі майстрамі выдалі «Біблію» i «Азбуку» (першае выданне «Азбукі» выйшла ў 1574 у Львове). У 1582 I. працаваў у К.Мамоніча ў Вільні. У 1583 вярнуўся ў Львоў да Фёдарава i паводле дагавору павінен быў зрабіць яму новыя шрыфты. Пасля смерці Фёдарава (1583) звестак пра I. няма.

Літ.: Сидоров А.А. Древнерусская книжная гравюра. М., 1951. С. 111—115; Батвіннік М. Друкар з Гродзеншчьшы // Беларусь. 1968. №1. м.Б.Батвіннік.

КАВЯЧЫНСКІ Мацей (канец 1520х гадоу — 1я палова 1572)

Кнігавыдавец, перакладчык, рэфармацыйны дзеяч. У 1540я гады вучыўся ў Вітэнбергскім універсітэце, з канца 1550х гадоў жыў на Беларусь Нясвіжскі намеснік («справца всех замков и дворов») М.Радзівіла Чорнага. Заснаваў порт на р. Узда, паперню ў Нясвіжы. Удзельнічаў у кальвінісцкім, пазней у арыянскім руху на Беларусі, у Літве i Польшчы. У 1561—62 з С.Будгнъш i Л.Крышкоўскім заснаваў друкарню ў Нясвіжы, дзе ў 1562 выдадзены першыя на тэрыторыі Беларусі выданні на беларускай мове — «Катэхізіс» 1562 i «Об оправдании грешного человека пе­ред Богом» Буднага. Аўтар некаторых прадмоў да нясвіжскіх выданняў. У пачатку сваей кнігавыдавецкай дзейнасці пад значным уплывам Буднага намагаўся распаўсюджваць выданні сярод «русского» (беларускага i ўкраінскага) насельніцтва. Большасць кніг друкарні выходзіла ў афармленні, падобным да скарынінска^а. Паводле рускіх бібліёграфаў В.Сопікава i I.Каратаева, К. пры дапамозе падскарбія земскага літоўскага А.Валовіча перавёз з Вільні ў Нясвіж кірыліцкія шрыфты Ф.Скарыны (тыпаметрычны аналіз не пацвярджае гэтай гіпотэзы). Пасля смерці К. маёмасць перайшла яго братам, а друкарню купіў Я.Кішка. Г.Я.Галенчанка.

КАЗІМІР IV, Ягелончык (1427—92)

Вялікі князь Вялікага княства Літоўскага (з 1440), кароль Польшчы (з чэрвеня 1447). Малодшы сын Ягайлы i князёўны Соф'і Друцкай. Выбра­ны вялікім князем БеларускаЛітоўскай дзяржавы. К. доўгі час не згаджаўся быць каралём Польшчы, акалі пад уплывам маці даў на гэта згоду, то яго доўга не адпускала шляхта, якая не жадала аб'яднання з Польшчай. Прысягаючы на вернасць сваей дзяржаве, ён абяцаў не аддаваць Валынь, Падолле i Кіеў, якіх дамагалася Польшча. I стрымаў прысягу. Польшчы ён прысягнуў толькі ў 1453. У знешняй палітыцы К. імкнуўся да захавання цэласнасці тэрыторыі Княства. У 1444 ён вярнуў у склад БеларускаЛітоўскай дзяржавы Дарагічынскую зямлю, раней захопленую Польшчай. Да поль­скай дзяржавы далучыў былыя самастойныя Асвяцімскае i Мазавецкае княствы. У выніку 13гадовай вайны з крыжакамі (1454—66) i Торуньскага дагавора 1466 Полыпча вярнула свае паморскія землі i Заходнюю Прусію, а Тэўтонскі ордэн трапіў у васальную залежнасць ад Польшчы. К. давялося адбіваць амаль штогод татарскія набегі (пазней ix замянілі туркі, якія, заснаваўшы Асманскую імперыю, пастаянна парушалі паўднёвыя граніцы дзяржа­вы).

Ba ўнутранай палітыцы намаганні К. былі скіраваны на ўмацаванне велікакняжацкай улады. Аднак гэтага ён не дамогся, а, наадварот, вымушаны быў пастаянна пашыраць правы феадалаў i шляхты. У 1441 ён задушыў паўстанне смаленскіх гараджан, у 1490— 92 — украінскіх i малдаўскіх сялян.

Выдадзены ім у 1447 заканадаўчы акт, вядомы ў гісторыі як Казіміраў прывілей, расшыраў правы феадалаў Бела­руси Літвы i Украіны, гарантаваў пра­ва ўласнасці на зямлю, свабоду выезду за мяжу, права судзіць залежных ад ix людзей, найперш — сялян. 3 мэтай не дапусціць пранікнення ў Княства польскіх феадалаў i захаваць яго самастойнасць у прывілеі прадугледжвалася палажэнне, паводле якога зямлю, дзяржаўныя пасады, ганаровыя званні i чыны ў Вялікім княстве Літоўскім маглі атрымліваць толькі мясцовыя феадалы, грамадзяне Княства. Гэты прывілей забараняў прымаць да сябе «чужых» сялян, што фактычна было пачаткам афармлення прыгоннай залежнасці сялян ад феадалаў (у Поль­шчы аналагічны акт, паводле якога сяляне страцілі асабістую свабоду i пра­ва ўласнасці на зямлю, прыняты ў 1496 пры каралю ЯнеАльбрэхту). Пры К. вырасла роля дарадчага органа — паноўрады i ўзмацніўся яе ўплыў на вялікага князя. Выданнем Няшаўскага статута К. фактычна зацвердзіў палітычнае панаванне ў Польшчы шляхецкага саслоўя. У 1468 ён выдаў беларускі судзебнік, вядомы ў гісторыі як статут Казіміра, у якім вызначаны адзіныя віды, спосабы i меры пакарання за злачынствы супраць уласнасці, зменены існаваўшы раней парадак судаводства. Гэта была першая спроба кадыфікаваць крымінальнае i працэсуальнае права БеларускаЛітоўскай дзяржавы. Дбаючы пра асвету сваёй дзяржавы, ён выдаў у 1457 акт, якім заахвочваў беларускую i літоўскую моладзь да навучання ў заходніх універсітэтах: «Також прызваляем, абы княжата, рыцары, баяры дабравольна мелі бы моц выехаці з нашых зямель Княства вялікага для лепшага шчасця набыцця, альбо ўчынкаў рыцарскіх да каждых зямель, старой, толькі выменяючы непрыяцельскае». Князь не скупіўся i на матэрыяльную дапамогу студэнтам з дзяржаўнага скарбу.

У працэсе цэнтралізацыі ўлады ў 1471 канчаткова ліквідаваны ўдзельныя княствы, у т.л. Кіеўскае (пераўтворана ў ваяводства). Праваслаўныя князі (праўнукі Альгерда) Трубяцкія, Гальшанскія, Бельскія, Алелькавічы, а таксама Адоеўскія i Варатынскія, незадаволеныя перавагамі, якія мелі феадалыкатолікі, у 1480я гады арганізавалі змову супраць К. з намерам захапіць уладу ў княстве, a ў выніку няўдачы далучыць частку зямель (пераважна на Севершчыне) да Маскоўскай дзяржавы. Змова была выкры­та i задушана, але частка зямель адышла да Маскоўскай дзяржавы. Няўдалымі былі i намеры наўгародскіх баяр на чале з Марфай Барэцкай (Пасадніцай) далучыцца да Вялікага кня­ства Літоўскага — Іван III пасля

доўгай асады захапіў Ноўгарад i жорстка расправіўся з баярамі.

Памёр К. на 43м годзе княжання i 36м годзе каралявання. У часы яго праўлення Вялікае княства Літоўскае фактычна пачало ператварацца ў рэспубліку. Палякі ўвесь час раўніва ставіліся да К. за яго вялікую прыхільнасць да БеларускаЛітоўскай дзяржавы; буйныя феадалы паважалі яго за дадзеныя ім вялікія правы, але папракалі за ўступкі на карысць маламаёмнай шляхты. Ён меў 6 сыноў: Уладзіслаў (з 1471 кароль чэшскі), Казімір (быў выбраны каралём Венг­ры!), ЯнАльбрэхт (з 1490 кароль Венгрыі, з 1492 кароль Польшчы), Аляксандр, Жыгімонт I, Фрыдэрык (епіскап кракаўскі, кардынал). Так склалася, што тры яго сыны адначасова правілі ў 4 суседніх дзяржавах: Аляксандр — у Вялікім княстве Літоўскім, ЯнАльбрэхт — у Польшчы i Венгрыі, Уладзіслаў — у Чэхіі.

І.П.ХаўратовЫ.

КАЛАДЫНСКІ Кузьма (Андрэй)

Рэлігійны дзеяч 16 ст., антытрынітарый. Паходзіў з Віцебска. Напачатку быў дыяканам у праваслаўнай царкве, потым прымкнуў да антытрынітарыяў i ў 1563—64 па ix даручэнні выступаў з пропаведзямі ў Віцебску. Каля 1567 апынуўся ў Перамышльскай i Сандамірскай абласцях, дзе спрабаваў прапагандаваць свае погляды сярод праваслаўных. Не дамогшыся жаданых вынікаў, сваю кар'еру скончыў про­стым слугою ў аднаго з мясцовых па­

Герб Віцебска. 1597.

ноў. На думку гісторыка царквы ІЛ.Малашэўскага аўтар апакрыфічнага помніка «Ліст полаўца Смеры да цара Уладзіміра Кіеўскага». Прозвішча К. як чалавека, які нібыта знайшоў i пераклаў з рускай мовы на польскую «Ліст...», згадваецца ў творы пратэстантаантытрынітарыя Х.Санда «Nucles historiae ecolesiasticoe» («Асновы рэлігійнай гісторыі»), апублікаваным у 1669—75 у Амстэрдаме i Кёльне разам з лацінскім перекладам гэтага «ЛІста...», зробленым А.Вішаватым.

Смера (Іван) — выдуманы лекар князя Уладзіміра, па паходжанні полавец. Князь Уладзімір, тады яшчэ язычнік, у 980 быццам бы накіраваў Смеру ў Канстанцінопаль для даследавання хрысціянскай веры. Пасля працяглага i цяжкага вандравання Смера дасягнуў Александрыі, прыняў там хрысціянства i ў 990 прыслаў адтуль ліст да Уладзіміра, а сам ужо не вярнуўся. У сваім лісце Смера крытыкаваў грэчаскую веру i заклікаў князя не прымаць яе, а аддаць перавагу другой, якую ён быццам бы спазнаў там i якая з'яўляецца падабенствам будучай пратэстанцкай, плыні хрысціянства. Пазней сапраўднасць «Ліста...» абвергнута гісторыкамі, пачынаючы з М.М.Карамзіна, якія выявілі ў ім прыкметы звычайнага падлогу. Аднак пісьменнікі антытрынітарыі надалі «Лісту...» значэнне сапраўднага помніка, бо ён запаўняў прагал, які яны адчувалі ў гісторыі сваёй плыні на працягу не­

Канстанцінопаль (пасля 1453 Стамбул). Храм Сафіі (у 15 ст. ператвораны ў мячэць).

калькіх стагоддзяў. Нападкі ў «Лісце...» на грэкаў i ix паслядоўнікаў пераносіліся ў свядомасці антытрынітарыяў на праваслаўную i каталіцкую цэрквы. Падрыхтаваны антытрынітарыем з беларусаў «Ліст...» стаў вельмі прыдатны для тутэйшых антытрынітарыяў i таму імі захаваны i выдадзены. Гэты «Ліст...», выкладзены К. на тагачаснай беларускай мове, прызначаўся для тых мясцін, дзе ён прапаведаваў. Падставай для падлогу стала летапіснае сказание пра пасольствы кня­зя Уладзіміра для выпрабавання роз­ных веравызнанняў, у выніку чаго была аддадзена перавага хрысціянству па грэчаскім узоры. Як антытрынітарый з былых праваслаўных і, безумоўна, чалавек у свой час добра адукаваны К. выдумаў свой дадатак да летапіснага сказания з мэтай падарваць думку, што грэчаскае веравызнанне аднагалосна ўхвалілі паслы.

Ліпг.: Малышевский И. Подложное письмо половца Ивана Смеры к великому князю Владимиру святому // Тр. Киевской духовной академии. 1876. Т. 2—3; Немир о в с к и й Е.Л., Горбачевский Б . С . С книгой через века и страны. М., 1964. С. 42—44. Г.А.Маслыка.

КАРЦАН Ян (?—каля 1611)

Друкар i кнігавыдавец на Беларусі i ў Літве. Друкарскаму майстэрству навучыўся ў Кракаве. 3 1576 друкар Лоскай друкарні, выдаў 7 кніг на поль­скай i лацінскай мовах, у т.л. трактат «Аб галоўных палажэннях хрысціянскай веры» С.Буднага (1576), творы М.Чаховіца, Я.Палеалога, А.Маджэўскага Фрыча. 3 1580 уладальнік друкарні ў Вільні, дзе выдаў болып за 100 кніг на польскай, лацінскай i грэчаскай мовах, у т.л. творы Цыцэрона, І.Флавія, Геліядора, Эразма Ратэрдамскага, «Апафегматы» Б.Буднага (1599), «Масковію» А.Пасевіна (1586), паэму Я.Казаковіча «Арэх валоскі» (1603), навуковавучэбныя i медыцынскія дапаможнікі, панегірыкі, календары. Ва ўмовах вострай рэлігійнай палемікі выдаваў творы i рэфармацыйных (А.Волана, Рыгора з Жарнаўца, С.Судроўскага), i каталіцкіх (Пасевіна, А.КЭргевіча) аўтараў. Кнігі вылучаліся высокім узроўнем друкарскага рамяства.

Літ.: Идеи гуманизма в общественнополитической и философской мысли Бело­руссии (дооктябрьский период). Мн., 1977. С. 16—40; Анушкин А. На заре книго­печатания в Литве. Вильнюс, 1970. С. 80— 112. Л.С.Іванова.

КАСОЙ Феадосій

Рускі рэлігійны прапаведнік, вальнадумец i ідэолаг сялянскаплебейскай ерасі сярэдзіны 16 ст. Біяграфічныя звесткі пра яго вельмі скупыя. Вядома, што ён быў прыгонным у маскоўскага вяльможы. Не вытрымаўшы прыгнёту i здзекаў, збег ад яго на Белае возера, дзе зблізіўся з Арцеміем i інш. стар­цам!, што былі ў апазіцыі да пануючай царквы. У 1553 разам з іншымі ерэтыкамі схоплены, зняволены ў адзін з маскоўскіх манастыроў i прыцягнуты да суда па справе Башкіна i Арцемія. Не чакаючы суда, ён разам з сябрамі ўцёк, a ў 1555 перабраўся ў Вялікае княства Літоўскае. Некаторы час прапаведаваў у Віцебску, потым падаўся ў глыб Беларусі, дзе прапагандаваў свае антыпрыгонніцкія i антыклерыкальнык ідэі. Калі i дзе памёр, невядома. Князь А.Курбскі ў сваіх «Сказаниях...» паведамляў, што ў 1575 К. жыў i прапаведаваў разам ca сваім сябрам Іпаціем у маёнтку пана Чапліча. Творы К. невядомы, але яго вучэнне выкладзена ў выкрывальных творах манаха Зіновія Атэнскага «Истины показания к вопро­сам о новом учении» i «Послание мно­гословное... на зломудрие Косого и иже с ним», напісаных ў 1560я гады. Падставай для напісання першага твора стала сустрэча Атэнскага з «крылагіянамі» Старарускага Спасавага манастыра манахамі Герасімам, Афанасіем i іканапісцам Фёдарам. «Крылагіяне», якія захапляліся прыродным розумам, мужнасцю i сумленнем К.,

папрасілі Атэнскага, каб той выказаў сваё меркаванне аб «новым вучэнні». Другі твор Атэнскага — гэта адказ на «Грамату», дасланую яму праваслаўнымі беларусамі. Асноўныя пунк­ты сацыяльнафіласофскай пазіцыі К. ў «Грамаце» выкладзены ў выглядзе пытанняў, на якія павінен быў даць ад­каз Атэнскі. У аснове вучэння К. ляжала рацыяналістычная крытыка царкоўных устаноў i хрысціянскіх догмаў. Ён прапаведаваў, што царква i манастыры з ix таінствамі i набажэнствамі ўстаноўлены не Богам, a людзьмі. Для духавенства цэрквы сродак узбагачэння i апраўдання прыгнёту народа. Усім вядомы падман, крывадушнасць, прагнасць i вымаганне, дармаедства i ханжаства папоў i манахаў, якія клапоцяцца выключна аб сваім дабрабыце, адышлі ад «правой веры», «имениа забираюць, ядять и пиють много и по евангелию не учат, учат человеческая преданна». К. называў царкоўнікаў ілжывымі настаўнікамі, ідалавымі жрацамі, маньякамі i мучыцелямі. Аб парушэнні евангельскіх запаведзяў пісаў i Арцемій, але ні ён, ні яго папярэднікі не патрабавалі ліквідацыі царкоўнаманастырскіх устаноў. Толькі К. прыйшоў да такіх смелых на той час вывадаў. Ён лічыў злачынствам утрымліваць у грамадстве тысячы гультаёў — манахаў i папоў, якія вядуць паразітычнае жыццё за кошт эксплуа­тации захопленых у сялян земляў. На думку К., духавенства павінна быць скасавана разам з цэрквамі i манастырамі. К. адмаўляў не толькі царкоўную іерархію, але i абрадавы бок хрысціянства, яго традыцыйную мараль. Ён лічыў, што людзям не патрэбны малітвы, прычасці, пасты, паркоўныя ахвяраванні, хрышчэнне, споведзі, памінкі, бо ўсё гэта «беснословие», «развращенное человеческое преда­ние», прыдуманае духавенствам, каб трымаць народ у пакоры i страху. «Че­ловеческим преданием» К. лічыў абразы, крыжы i сцвярджаў, што абразы, зробленыя рукамі людзей з золата, серабра i дрэва, — гэта ідалы, якім не варта пакланяцца. К. высмейваў папоўскія легенды пра вылечванне хво­рых, заклікаў «сокрушати» крыжы i абрады, адхіляў усё тое, што мае дачыненне да хрысціянства, за выключэннем веры ў Бога i запаведзі аб любові да бліжняга. 3 кніг Свяшчэннага пісання К. прызнаваў толькі Пяцікніжжа Майсеева, Евангелле i Апосталаў. Астатнія біблейскія кнігі называў «ложным преданием», якім умела карыстаюцца царкоўнікі. Ён прызнаваў адзінага Богаайца, абвяргаючы царкоўныя догматы пра боскасць Багародзіцы i Хрыста, якіх лічыў звычайнай жанчынай i заснавальнікам хрысціянскага вучэння. 3 гэтага Атэнскі рабіў вывад, што К. наогул не верыць у Бога. У пацвярджэнне прывёў такі аргумент, як адмаўленне вальна

думцам бессмяротнасці душы i замагільнага жыцця як месца, дзе людзі расплачваюцца за зямныя грахі. Апрача таго, К. падзяляў меркаванні элінскіх філосафаў аб сусвеце, якія сцвярджалі, што ўсё жывое створана не па чыёйсьці волі, a ўзнікла з 4 стыхій: агню, паветра, вады i зямлі, а чалавек зарадзіўся натуральным шля­хам i, як усё жывое, смяротны. Ніякіх выключэнняў для асноўнага закону жыцця быць не можа, усё ідзе сваім парадкам. Як да, так i пасля прышэсця Хрыстова людзі нараджаліся, хварэлі, паміралі i парахнелі. К. не адмаўляў існавання Бога, але прапаведаваў непавагу да афіцыйнай рэлігіі i яе канонаў, не верыў у бессмяротнасць душы, у замагільнае жыццё, страшны суд, пек­ла i рай.

Такім чынам, калі верыць Атэнскаму, К. быў непаслядоўны ў сваіх меркаваннях, выступаў з пазіцый дэізму. 3 аднаго боку, ён лічыў, што сусвет узнік «самабытна», а з другога — дапускаў існаванне Бога, за якім пакідаў толькі акт стварэння свету, адмаўляючы яго ўплыў на ход гісторыі. Царкву i дзяржаву ён уяўляў як адзіны складаны механізм, дзе царква — нейкі асаблівы рычаг, які прыводзіць у дзеянне сістэму прыгнёту. Выкрываючы рэакцыйную ролю духавенства ў закабаленні i прыгнёце народа, К. адзначаў, што яно прымушае народ пад страхам кары боскай падпарадкоўвацца сабе i ўладам, якія быццам бы ад Бога, працаваць на ix. 3 гэтага К. робіць высновы, што трэба адмовіцца ад ілжывай царквы i ўвогуле змяніць грамадскія парадкі. Ён паўставаў суп­раць цывільных i ваенных улад, асуджаў рабства, войны i да т.п., таму, што гэта супярэчыць хрысціянству. Замест феадальных парадкаў К. прапаведаваў ідэю стварэння грамадства «бесцарных» людзей, г. зн. такога грамад­ства, дзе адзіны ўладар — сам Бог. Менавіта ў гэтым ён бачыў сутнасць хрысціянства, а не ў выкананні абрадаў. Зыходзячы з хрысціянскага вучэн­ня аб любові да бліжняга, свабодзе i роўнасці, ён прыйшоў да вываду аб неабходнасці стварэння грамадства, якое аб'ядноўвала б не толькі хрысціян, але ўсіх людзей. У ім павінна быць агульная маёмасць i роўнасць яго членаў, бо перад Богам усе людзі роўныя незалежна ад паходжання, веравызнання i нацыянальнай прыналежнасці. Асноўнымі прынцыпамі перабудовы грамадства i духоўнамаральнага адраджэння чалавека К. абвяшчаў роўнасць, брацтва, чалавекалюбства i міралюбнасць.

На Беларусі ў К. было шмат паслядоўнікаў. Яго вучэнне «мноземи похваляемо и приемлемо и любимо от мно­гих и познаваемо, яко истинно...». 3 гэтай прычыны Атэнскі са злосцю заўважае, што «...як Магамет разбэсціў сваім вучэннем усход, Лютэр — захад, так Феадосій — Літву». Пра пашырэнне поглядаў К. на Беларусі сведчаць многія крыніцы. А.Курбскі i тлумачыў гэта тым, што ерась К. сустрэлася i аб'ядналася тут з блізкімі ёй мясцовымі ерасямі, рознымі антытрынітарнымі вучэннямі.

К. — адзін з самых радыкальных «ерэтыкоў» 16 ст., вучэнне якога адлюстроўвала настрой народных мае.

Літ.: Из истории философской и обще­ственнополитической мысли Белоруссии: Избр. произв. XVI — нач. XIX в. Мн., 1962. Р.Н.Дожджыкава.

КАШУЦКІ (Koszutski) Станіслаў (7—4.4.1559)

Паэт, перакладчык твораў лацінскіх аўтараў. Біяграфічных звестак захавалася вельмі мала. Вядома, што ў 1544 вучыўся ў Вітэнбергу i атрымаў до­брую гуманітарную адукацыю. Быў паслядоўным прыхільнікам Рэфармацыі. 3 1547 на службе ў Радзівілаў. Відаць, па просьбе сваіх гаспадароў напісаў у 1548 эпіталаму (на лацінскай мове) з нагоды жаніцьбы маладога караля Жыгімонта II Аўгуста з удавой Гаштольда — Барбарай Радзівіл. Аднак гэты твор застаўся ненадрукаваны і, магчыма, нават не прачытаны маладажонам, бо адкрытая непрыязнасць насельніцтва Вялікага княства Літоўскага да гэтага шлюбу паўплывала на тое, што яго адзначалі вельмі сціпла. Як сакратар каралевы Барбары ў 1549 К. суправаджаў яе ў падарожжы да Кракава. Пасля смерці каралевы застаўся ў Вільні на пасадзе бібліятэкара Жыгімонта II Аўгуста. Ён склаў ката­лог каралеўскага кнігазбору, падзяліў яго на 3 часткі паводле фарматаў, а літаратуру — паводле зместу: анатацыі, каментарыі, лекцыі, трактаты, тлумачэнні, слоўнікі i інш. Менавіта на час яго працы бібліятэкарам (1551—59) прыпадае асноўная літаратурная i перакладчыцкая дзейнасць. Ен пераклаў на польскую мову твор Цыцэрона «Пра абавязкі» з дадаткам жыццяпісу антычнага філосафа (Лоск, 1575), твор Рэйнхарда Ларыхіўса «Кніга пра выхаванне i навучанне...».

КІПРЫЯН (каля 1330—1406)

Мітрапаліт Кіеўскі i ўсяе Русі. Па паходжанні серб або балгарын. Рэлігійнае служэнне пачаў на Афоне. Сваёй набожнасцю i адукаванасцю прыцягнуў увагу канстанцінопальскага патрыярха Філафея. У 1373 патрыярх накіраваў яго ў Вялікае княства Літоўскае як свайго ўпаўнаважанага прадстаўніка з надзеяй, што К. як славянін здолее прымірыць i аб'яднаць духавенства КіеваЛітоўскай мітраполіі i мітрапалітаў Масквы, якія прэтэндавалі на валоданне кіеўскай мітрапаліцкай кафедрай. Яшчэ раней, у 1364, каб прымірыць мітрапаліта мас

коўскага Алексія i вялікага князя літоўскага Альгерда i зацвердзіць адзінства рускай мітраполіі, патрыярх адмовіў у назначэнні асобнага мітрапаліта для Вялікага княства Літоўскага, г. зн. фактычна скасаваў Літоўскую мітраполію. Прыбыўшы на месца i азнаёміўшыся з сітуацыяй, К. прыйшоў да высновы, што праваслаўныя Вялікага княства Літоўскага i Галіччыны не павінны залежаць ад маскоўскага рэлігійнага цэнтра. Свой пункт погляду ён выказаў Альгерду i паабяцаў давесці яго да ведама патрыярха канстанцінопальскага. Вялікі князь станоўча паставіўся да пазіцыі К. i прапанаваў яму заняць месца літоўскага мітрапаліта. У Канстанцінопаль было накіравана адпаведнае хадайніцтва, у якім мелася i пагроза, што калі i на гэты раз патрыярх адмовіць, то Альгерд будзе прасіць мітрапаліта ў рымскакаталіцкай царк­вы. Супраціўляючыся падзелу рускай мітраполіі, патрыярх у 1375 пасвяціў К. як «мітрапаліта Кіева i Літвы», а Канстанцінопальскі сабор пастанавіў «быць яму пасля смерці свяціцеля Алексія мітрапалітам усяе Русі». Асталяваўшыся ў Навагрудку, мітрапаліт К. разгарнуў дзейнасць па ўмацаванні ролі Літоўскай мітраполіі ў рэлігійным жыцці ўсходніх славян. Але маскоўскія іерархі i велікакняжацкі двор адмовіліся прызнаць яго мітрапалітам «усяе Русі». У выніку інтрыг i націску Масквы патрыяршы сінод надаў К. тытул «мітрапаліта Малой Русі i Літвы». Калі ў 1377 памёр Альгерд, яго пераемнік Ягайла, каб заняць польскі пре­стол, заключыў з Польшчай у 1385 дынастычную унію, згодна з якой сам прыняў каталіцтва i абавязваўся схіліць да гэтай веры сваіх падданых. У выніку хрышчэння літоўцаўязычнікаў каталіцтва было абвешчана дзяржаўнай рэлігіяй. Праваслаўная царква, пазбаўленая апекі вялікага князя, пачала траціць сваё пануючае становішча ў дзяржаве. Мітрапаліт К. па меры сіл супраціўляўся такому павароту ў рэлігійным жыцці Вялікага княства Літоўскага. Не маючы магчымасці процістаяць экспансіі заходняй царквы, ён выехаў у Канстанцінопаль. Пасля смерці ў 1389 маскоўскага мітрапаліта Пімена К. прыбыў у Маскву як першасвяшчэннік. У тым жа годзе ён зноў

Застаўка да рукапісу з творамі Кіпрыяна. 14 ст.

прыехаў у Літоўскую мітраполію. Аналіз палітычнай i рэлігійнай сітуацыі ў Вялікім княстве Літоўскім i перагаворы з Ягайлам пераканалі яго ў неабходнасці шукаць рэлігійнага кампрамісу. К. не адхіліў царкоўную унію, але вырашэнне гэтага пытання лічыў правам канстанцінопальскага патрыярха. У сваіх лістах патрыярху i Ягайлу К. ухваляў ідэю аб'яднання цэркваў. Шмат увагі аддаваў ён духоўнай асвеце насельніцтва Вялікага княства Літоўскага. Вядомы яго працы па перакладзе i распаўсюджванні тут богаслужэбных кніг. Да нашых дзён дайшлі аўтографы некаторых яго прамоў, якія сведчаць пра высокую філалагічную i багаслоўскую культуру аўтара. У сваіх пастырскіх пасланнях К. заклікаў народ да маральнага i рэлігійнага ўдасканалення, сцвярджаў веліч i выратавальную сілу хрысціянскай веры, абараняў спіртуалістычныя пачаткі хрысціянства.

Літ.: Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып. 2 (вторая пол. XIV— XVI в.). Ч. 1. Л., 1988. В.П.Оргіш.

КІШКА Ян (7—26.7.1592)

Магнат Вялікага княства Літоўскага, асветнік. Меў маёнткі на Беларусі (Іўе, Лоск, Любча, на Падляшшы). Вучыўся ў 1563 у Базелі, з 1564 у Цюрыху, по­тым у Рыме, Неапалі i Балоньі. 3 1569 крайчы літоўскі. У час Лівонскай вайны ў 1580 на чале свайго атрада ўдзельнічаў у паходзе караля Стафана Баторыя на Вялікія Лукі. 3 1579 падчашы літоўскі i староста жмудскі (з 1579 сенатар Рэчы Паспалітай), з 1588 кашталян віленскі, з 1589 ваявода брэсцкі, дзяржаўца быстрыцкі i цівун эйрагольскі. У сваіх маёнтках пашыраў арыянства, замяняючы кальвінісцкіх міністраў (пастараў) арыянскімі. У Іўі заснаваў арыянскую акадэмію, у Венграве на Падляшшы — друкарню (1570), якую перавёў у Лоск (існавала Ў 1574—92). На арыянскіх сінодах у Лоску ў 1578 i 1581, а таксама ў 1582 у Любчы выступіў супраць левага радыкальнага цячэння ў арыянскім руху. Аўтар некалькіх рэлігійных трактатаў. На сойме 1589 выступіў у абарону верацярпімасці. У кнігадрукаванні працягваў традыцыю Ф.Скарыны.

А.П.Грыцкевіч.