Валадковіч Марцін

Дзяржаўны i грамадскі дзеяч Вялікага княства Літоўскага сярэдзіны 16 ст. Звесткі пра даты яго нараджэння i смерці не захаваліся. Паходзіў з баярскага роду на Віцебшчыне. У 1559 працаваў пісарам канцылярыі Вялікага княства Літоўскага, быў земскім пісарам, земскім суддзёй Мінскага павета, мінскім гараднічым. У першыя гады Лівонскай вайны выконваў адказныя даручэнні ў перагаворах з Масквой, быў гаспадарскім паслом на Мінскім павятовым сойміку 1566 i на Люблінскім сойме 1569. Па даручэнні Мсцібогаўскага з'езда Вялікага княства Літоўскага ў 1576 член пасольства Вялікага княства Літоўскага да Стафана Баторыя. Пасады, якія займаў В., яго ўдзел у дыпламатычных місіях даюць падставу меркаваць, што ён меў добрую юрыдычную адукацыю, быў здольны, дасведчаны, дзелавіты. Прымаў удзел у стварэнні Статутаў Вялікага княства Літоўскага 1566 i 1588. Унёс у ix практычны вопыт дзяржаўнаадміністрацыйнай i судовай ра­боты, выражаў грамадскапалітычныя інтарэсы шляхты, якія аформіліся ў закон, праводзіў канцэпцыю суверэннасці Вялікага княства Літоўскага.

Г.В. Дзербіна

Валовіч

Астафій Багданавіч (каля 1520—1587)

Дзяржаўны i грамадскі дзеяч Вялікага княства Літоўскага, гуманіст, мецэнатасветнік. Нарадзіўся на Гродзеншчыне. Паходзіў са старажытнага беларускага шляхецкага роду. Перша­пачатковую добрую адукацыю атрымаў у бацькаўскім доме. Потым, як мяркуе даследчык Г.Саверчанка, вучыўся ў адным з нямецкіх пратэстанцкіх універсітэтаў, ёсць звесткі, што скончыў Падуанскі універсітэт. У

1540я гады служыў сакратаром у віленскага ваяводы Яна Глябовіча. У

1552 ажаніўся з Фядорай, дачкой Сапегі. Пасада маршалка дворнага дала яму права ўвайсці ў склад гаспадарскай рады. У 1552 каралеўскі пісар. У

1553 В. з полацкім намеснікам С. Давойнам i крамянецкім старостам, пісарам П. Сямашкам быў пасланы ў Маскву, каб заключыць мірнае пагадненне. У час перагавораў дэлегацыя Вялікага княства Літоўскага рашуча выступіла супраць імперскіх прэтэнзій Івана IV Грознага называцца «царом усяе Русі», г. зн. не толькі рускіх, але беларускіх i ўкраінскіх зямель. В. i яго паплечнікі даказвалі, што не толькі Смаленск, але Ноўгарад, Пскоў, Вялікія Лукі i інш. гарады спакон веку належалі Вялікаму княству Літоўскаму. Нягледзячы на супярэчнасці, 12.9.1553 было падпісана перамір'е да 25.3.1556. Як узнагароду за гэта В. атрымаў ад Жыгімонта II Аўгуста Магілёўскае староства. За паслугі каралеве Боне Сфорца ў правядзенні аграрнай рэформы В. атрымаў Усвяцкае i Езярышчанскае староствы. У 1558 ра­зам ca сваім аднаверцам, евангелікамрэфарматарам, віленскім ваяводам Радзівілам Чорным В. вёў перагаворы з маскоўскім паслом Алфёравым, пераконваючы апошняга ў неабходнасці міру паміж Рускай i БеларускаЛітоўскай дзяржавамі, саюзу хрысціянскіх народаў супраць Крымскага ханства i Турцыі. Але Іван IV у 1558 паслаў сваё войска на заваёву Інфлянтаў (Лівоніі). У выніку ўзнікла рэальная пагроза суверэнітэту БеларускаЛітоўскай дзяржавы, бо на падставе пагаднення з Інфлянтамі ў лістападзе 1559 туды быў накіраваны беларускалітоўскі корпус на чале з Я.Хадкевічам i Ю.Зяновічам. Усведамляючы, да чаго можа прывесці гэты канфлікт, дальнабачны В. усяляк імкнуўся яго нейтралізаваць. У Маскву з мірнай місіяй прыбыў велікакняжацкі пасол М.Валадковіч, які перадаў Адашаву, што «віленскі ваявода Мікалай Радзівіл ды велікакняжацкі пісар Валовіч моцна стаяць на тым, каб між нашымі гаспадарамі панавалі мір i згода». Падтрымліваючы намер Івана IV узяць шлюб з сястрой Жыгімонта II, В. абумоўліваў гэту ак­цию падпісаннем «вечнага міру» i захаваннем правоў Вялікага княства Літоўскага на Інфлянты. Аднак Іван IV здолеў уладзіць канфлікт са Швецыяй i ўзнавіў вайну. Вялікае княства Літоўскае вымушана было ў 1562 уступіць у вайну з Маскоўскай дзяржавай, якая ў хуткім часе захапіла Віцебск, Оршу, Дуброўна, Копысь, Шклоў, а 13.2.1563 — i Полацк. Зацяжная Лівонская вайна востра паставіла пытанне пра дзяржаўную унію Вялікага княства Літоўскага з Польшчай. Паміж беларускімі i літоўскімі магна­там!, з аднаго боку, i польскімі феада

ламі, з другога, разгарнуліся спрэчкі наконт прьгацыпаў аб'яднання. Разам з Радзівілам Чорным, Р.Хадкевічам i інш. В. быў сярод лідэраў беларускалітоўскай апазіцыі, якая намагалася максімальна захаваць асноўныя атри­буты дзяржаўнай незалежнасці БеларускаЛітоўскай дзяржавы ў складзе Рэчы Паспалітай. На вальным сойме 1569 у Любліне В. з іншымі членамі беларускалітоўскай дэлегацыі

(віленскі ваявода i канцлер Радзівіл Руды, жамойцкі староста Я.Хадкевіч, падскарбі Нарушэвіч) прапанавалі «Праект уніі» з 15 артыкулаў, якія гарантавалі адносную незалежнасць Вялікага княства Літоўскага. Аднак польскія магнаты i шляхта настойвалі на ўтварэнні унітарнай дзяржавы, што i было зафіксавана ў заключным «Акце аб уніі». У далейшым В. прыкладаў шмат намаганняў, каб аднавіць некаторыя яго пункты. Актыўны ўдзел ён прымаў у аграрнай, судоваадміністрацыйнай i інш. рэформах 1550— 60х гадоў. В. разам з юрыстамі А.Ратондусам i П.Раізіем рыхтаваў 2е выданне Статута Вялікага княства Літоўскага, зацверджанага 1.3.1566 на Віленскім вальным сойме. Па яго прапанове ў тэкст Статута быў уключаны артыкул, якім «загранічнікам» (перш за ўсё меліся на ўвазе феадалы Польшчы) забаранялася набываць землі i займаць дзяржаўныя пасады ў межах Вялікага княства Літоўскага (раздзел 3, арт. 4). 3 1561 В. займаў пасады маршалка дворнага, падскарбія земска­га, падканцлера. Па яго шщыятыве на мірныя перагаворы ў Маскву былі накіраваны 2 пасольствы (1566 i 1569). У складзе велікакняжацкай дэлегацыі В. прымаў удзел у выбары новага караля Генрыха Валуа. Подпіс падканц­лера стаіць пад вядомай Варшаўскай канфедэрацыяй, паводле якой прадстаўнікі ўсіх веравызнанняў атрымлівалі роўныя правы ў Вялікім княстве Літоўскім i Кароне. У 1576 каралём i вялікім князем стаў Стафан Баторый, што прынесла Вялікаму княству значныя палітычныя i ваенныя поспехі i карэнны пералом у Лівонскай вайне. Актыўны ўдзел прымаў В. у ваенных дзеяннях, у прыватнасці ў вызваленні Полацка (1579), узяцці Вялікіх Лук (1580) i інш. Разам з Л.Сапегам ён стварыў у 1581 Трыбунал — вышэйшы апеляцыйны судовы орган Вялікага княства Літоўскага.

В. — адна з найболып выдатных постацей у беларускай гісторыі 2й паловы 16 ст.: памяркоўны i разважлівы дзяржаўны дзеяч, тонкі дыпламат, рэфарматар, мецэнатасветнік, талерантны чалавек, хоць сам быў евангелікрэфармат (кальвініст) i застаўся вер­ным гэтаму веравызнанню да смерці. Ён шмат зрабіў для пашырэння на роднай зямлі адукацыі, ведаў, кнігадрукавання. Разам з Радзівілам Чорным, яго братам Радзівілам Рудым, Янам Кішкам i інш. В. быў апекуном беларускалітоўскага рэфармацыйнага руху. На яго сродкі ў 1559 зроблены пераклад твора швейцарскага тэолагакальвініста Генрыха Булінгера «Пра праўдзівае прыняцце цела i крыві Ісуса Хрыста». На сродкі В. заснавана друкарня ў Нясвіжы. Ён дапамог С.Буднаму, М.Кавячынскаму i А.Крышкоўскаму прывезці з Вільні скарынаўскі шрыфт, каб у 1562 у Нясвіжы быў надрукаваны беларускі «Катэхізіс». В. фінансаваў i іншыя беларускія кнігі, у т.л. «Пра апраўданне грэшнага чалавека перад Богам», у прадмове да якой С.Будны пісаў: «Часто бо от своей милости слышал есм, якобы рад есть мел подданым своим учителей верных и на размножение книг до­брых, накладов обецуеш не жаловати. А не только обецуеш, но и початок сее друкарні нашее твоей милости накла­ды исперва ещё, якое некое основание уготовали и укрепили». Паводле сцвяр­джэння С.Буднага, у адным з маёнткаў В. прапаведнікам быў вядомы на Беларусі сацыяльны радыкал Якуб з Калінаўкі, які сцвярджаў: «Не павінна быць сярод сапраўдных хрысціян розніцы паміж свабодным i нявольнікам, яўрэем i грэкам, a ўсе няхай будуць роўныя». В. падтрымліваў добрыя адносіны i перапісваўся з рускім праваслаўным багасловам Арцеміем, які жыў у Слуцку пад апякунствам князя Ю.Алелькавг'ча, прыязна ставіўся да рускага эмігранта праваслаўнага князя А.Курбскага. Калі гаворка ішла пра рэлігійныя погляды або светапоглядныя i палітычныя прынцыпы, не баяўся ўступіць у канфлікт нават з кара­лём. Так, ён адмовіўся зацвердзіць прывілей С.Баторыя на адкрыццё езуіцкай акадэміі ў Вільні. У тастаменце (завяшчанні) В. запісана, каб уфундаваныя ім «школу ды шпіталь не ліквідавалі», a калі «хтосьці з уладальнікаў наважыцца тое змяніць, дык у гэтым выпадку Сідранскі маёнтак з усімі землямі павінен перайсці на агульнагаспадарскі рахунак», г.зн. стаць дзяржаўнай маёмасцю. Гуманістычны хрысціянскі запавет «любові да бліжняга» ён распаўсюджваў i на сваіх падданых, чэлядзь, сялян. У тастаменце пісаў, што ва ўсіх яго маёнтках «нявольнікі ды іншыя несвабодныя павод­ле дзедзічнага права людзі, мужчыны i жанчыны, нават калі яны вязні ці даўжнікі, аб'яўляюцца вольнымі. Яны маюць права вольна служыць альбо пайсці туды, куды пажадаюць». I да­лей: «...адносна маіх казнадзеяў для хвалы Божай, школ ды шпіталяў пастанаўляю: паўсюль, дзе ix маю, лік ix ні пры якіх умовах не змяншаць. Наадварот, належыць пашыраць ix... На шпіталь даваць чыншу 12 коп грошаў... Для школы выдзяляць 40 залатых польскіх. Бакалаўру, годнаму i вучонаму чалавеку, які будзе вучыць маіх нашчадкаў i падданых, даваць на пражыццё...»

Памёр В. у канцы 1587 ці на пачатку 1588 i пахаваны ў Сідранах «в склепе мурованом» побач з евангелісцкарэфармацкім зборам.

Тв.: Тэстамент // Саверчанка I. Астафей Валовіч: (Гіст.біягр. нарыс). Мн., 1992; Testament // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 1962. T. 7. *

Літ.: Дневник Люблинского сейма 1569 г. Спб., 1869; Вилинский С.Г. Посла­кия старца Артемия (XVI века). Одесса, 1906; Подокшин С.А. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (Вторая половина XVI — нач. XVII в.). Мн., 1970; КмітаЧарнабыльскі Ф.С. Лісты // Помнікі старажытнай бела­рускай пісьменнасці. Мн., 1975; С а в е р ч а н к а I. Астафей Валовіч: (Гіст.біягр. нарыс). Мн., 1992. С.А.Падокшын.

ВАЯВОДКА (Wojewodka) Бярнард (? — ліпень 1554)

Матэматык, друкар i перакладчык. Нарадзіўся ў Кракаве. Аўтар кнігі па матэматыцы «Алгарытм — навука лічбы» (Кракаў, 1553). Па запрашэнні дзеяча рэфармацыі Мікалая Радзівіла Чорнага ў 1553 пераехаў у Брэст, дзе ўзначаліў першую на тэрыторыі Беларусі друкарню, якая дзейнічала ў 1550—70я гады. Першыя выданні друкарні (Вялікі i Малы Катэхізісы, перакладныя тэалагічныя творы Крыштафа Імлера, Урбана Рэгіуса) адпавядалі патрэбам рэфармацыйнага руху, які быў накіраваны супраць каталіцкай царквы i меў антыфеадальны характер. На думку даследчыкаў, В. прымаў таксама ўдзел у падрыхтоўцы да выдання Брэсцкай бібліі 1563 — помніка польскамоўнага кнігадрукавання на Бела­русь

Літ.: Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. L 5. Wielkie Ksiкstwo Litewskie. Wrocіaw; Krakуw. 1959, S. 248— 255.

ВІТАЎТ (y хрышчэнні Аляксандр; 1350— 27.10.1430)

Вялікі князь Вялікага княства Літоўскага ў 1392—1430. Сын князя Кейстута. Напачатку быў князем гарадзенскім (гродзенскім), потым кня­зем трокскім. Калі польскія феадалы, выкарыстоўваючы Крэўскую унію 1387 i каранацыю вялікага князя Ягайлы на польскі трон, наважыліся падпарадкаваць сабе літоўскія, беларускія i

ўкраінскія землі, Вітаўт узначаліў суп­раць ix барацьбу патрыятычных сіл БеларускаЛітоўскай дзяржавы. 3 дапамогай рыцараў Лівонскага ордэна ён скінуў намесніка Ягайлы на літоўскі трон — свайго дваюраднага брата Скіргайлу i стаў правіць дзяржавай незалежна ад польскага караля. У выніку ўзброенай барацьбы, а потым кампраміснага пагаднення 1392 з Ягайлам беларускалітоўскія феадалы адстаялі сваю самастойнасць, a Вітаўт пажыццёва прызначаны гаспадаром (вялікім князем) БеларускаЛітоўскай дзяржавы. Ён праводзіў палітыку цэнтралізацыі дзяржавы i ўмацавання велікакняжацкай улады. Да дзяржаўнага кіравання (удзел у соймах i радзе) ён далучаў ваеннаслужылае саслоўе, за службу раздаваў шляхце землі. Вёў актыўную знешнюю палітыку. Падтрымліваў сепаратысцкія тэндэнцыі рускіх княстваў (Цвярскога, Разанскага), што выступалі супраць аб'яднаўчай i цэнтралізаванай палітыкі Масквы. Ён умешваўся ў справы нямецкага ордэна i неаднаразовымі перамогамі ледзь не ліквідаваў яго. Для дасягнення палітычных мэт i замацавання саюзу з Тэўтонскім ордэнам двойчы (у 1384 i 1389) аддаваў яму Жмудзь. Вёў пастаянную барацьбу супраць татараў, ачысціў ад ix усю тэрыторыю паміж Дняпром i Азоўскім морам i адтуль некалькі тысяч татараў перасяліў у Літву. У 1399 пацярпеў паражэнне ад тамерланаўскага палкаводца Эдыгея на р. Ворскла, у выніку праваліліся яго планы панавання над усімі землямі Русі i Залатой Арды. Нягледзячы на гэта, Вітаўт захаваў кантроль БеларускаЛітоўскай дзяржавы над Паўночным Прычарнамор'ем. Але пара­жэнне на Ворскле выкарыстала Польшча, прымусіўшы Вітаўта падпісаць новую унію. Падпісаўшы пад націскам польскага кліру ў 1401 ВіленскаРадамскую, a ў 1413 Гарадзельскую уніі, Вітаўт фактычна даў католікам пера­вагі ў дзяржаўным жыцці краіны, што стала адной з прычын працяглай нацыянальнарэлігійнай барацьбы ў БеларускаЛітоўскай дзяржаве i значна аслабляла яе. Каб дагадзіць праваслаўнай болынасці насельніцтва Літоўскай Русі, ён заснаваў у Вялікім княстве Літоўскім пасаду мітрапаліта незалежна ад Маскоўскай дзяржавы. Першым мітрапалітам праваслаўнай царквы Княства на Новагародскім саборы быў выбраны былы кіеўскі мітрапаліт Грыгорый Цамблак. Вітаўт значна пашырыў тэрытарыяльныя межы дзяржавы. У 1395 ён уключыў у склад сваей дзяржавы г. Смаленск, у выніку вайны з Вялікім Маскоўскім княствам у 1408 вызначыў мяжу па рэках Угра i Ака. У час Грунвальдскай бітвы 1410 Вітаўт узначальваў літоўскабеларускія войскі (Полацкая, Віцебская, Гарадзенская, Пінская, Ваўкавыская, Лідская, Новагародская, Смаленская, Слонім­ская, Старадубская, Кіеўская, Мсціслаўская i інш. харугвы), якія былі асноўнай сілай у разгроме крыжакоў. Пасля гэтай перамогі паводле Мельнскага дагавора 1422 Вялікаму княству Літоўскаму вернута Жмудзь. Пры В. БеларускаЛітоўская дзяржава дасягнула найбольшай магутнасці i памераў: ад Пскоўскай мяжы да Чорнага мора i ад Акі i Курска да Галіцыі. 3 мэтай узмацніць міжнародны прэстыж дзяржавы i сваё становішча ён двойчы (у 1429 i 1430) рабіў захады i ўчыняў з'езды наймагутнейшых правіцеляў Еўропы, каб прыняць каралеўскі тытул i карону. Але гэтаму перашкаджалі магнаты Полыпчы, якія не адмовіліся ад намеру аб'яднаць Полынчу з Літоўскай Руссю. Падчас княжання Вітаўта беларускім гарадам Брэсту (1390), Гродна (1391) i інш. прадастаўлена самакіраванне паводле магдэбургскага права. У 1420я гады

Грунвальдская бітва (фрагмент). Гравюра 16 ст.

Віцебск, Полацк i сталіцу БеларускаЛітоўскай дзяржавы — Вільню наведаў Іеранім Пражскі — паплечнік Яна Гуса. У 1422 на дапамогу нацыянальнавызваленчаму руху гусітаў у Чэхію прыбыў намеснік Вітаўта, унук Альгерда, Жыгімонт Карыбутавіч з 5ты­сячным беларускім войскам. На чале сваіх гусіцкіх паплечнікаў у 1424 ён заняў Прагу, дзе абвясціў сябе каралём i пэўны час імкнуўся ўмацаваць сваю ўладу. Але зза ўскладненай сітуацыі ў Вялікім княстве Літоўскім вярнуўся на бацькаўшчыну. Пасля смерці Вітаўта вялікім князем быў прызначаны Скіргайла. У хуткім часе яго скінуў i заняў велікакняжацкі трон брат Вітаўта Жыгімонт I Стары.

Літ.: Барбашев А. Витовт и его политика до Грюнвальдской битвы (1410 г.). Спб., 1885; Яго ж. Витовт: По­следние двадцать лет княжения, 1410— 1430. Спб., 1891; Любавский М.К. Очерк истории ЛитовскоРусского государ­ства до Люблинской унии включительно. 2 изд. М., 1915; Пичета В.И. Белоруссия и Литва XV—XVI вв. М., 1961; Полное со­брание русских летописей. Т. 17. Спб., 1907; Белоруссия в эпоху феодализма. Мн., 1959. Т. 1. С. 99—119; Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: Полацкі i новагародскі перыяды. Мн., 1990.

І.П.Хаўратовіч.

ВІТЭЛІЙ (Vitellius) Эразм [Цёлк; 1474(?) — 9.9.1522]

Дзяржаўны, рэлігійны i культурны дзеяч Вялікага княства Літоўскага i Рэчы Паспалітай, публіцыст; адзін з высокаадукаваных людзей свайго часу, мецэнат. Нарадзіўся ў Кракаве ў бед­ней мяшчанскай сям'і. У 1487 скончыў Ягелонскі універсітэт у Кракаве ў званні бакалаўра; у 1491 атрымаў навуковую ступень магістра. 3 1492 жыў у Літве. Быў служыцелем культу ў Вільні i Плоцку, сакратаром велікакняжацкай канцылярыі. У віленскі перыяд жыцця, паміж 1492—1501, завязалася дружба з М.Гусоўскім, які быў яго сакратаром i якога ён апекаваў. Як фаварыт вялікага князя Аляксандра В. хутка зрабіў бліскучую кар'еру — ад канцылярыста да біскупа, палітыка, дыпламатычныя здольнасці якога вы­сока цанілі ў заходнееўрапейскіх краінах. Неаднаразова (у 1501, 1505, 1518—21) узначальваў дыпламатычныя місіі Вялікага княства Літоўскага i Полыпчы ў Ватыкан з мэтай стварыць кааліцыі хрысціянскіх дзяржаў суп­раць Турцыі i Крымскага ханства. Бліскучыя палітычныя прамовы В. ў Ватыкане ў 1501, 1505 i ў Аўсбургу ў 1518 садзейнічалі росту яго вялікага міжнароднага аўтарытэту як дыпламата i прамоўцы. Вядомыя італьянскія i нямецкія паэты i вучоныя прысвячалі яму свае працы. На яго пасольскі двор, дзе знаходзіліся школаінтэрнат, багатая асабістая бібліятэка, з'язджаліся славутыя людзі з Італіі, Германіі, Польшчы, Беларусі. Сваёй дзейнасцю, узвышэннем, дасягнутым дзякуючы ўласным здольнасцям, ён паказваў прыклад служэння радзіме, адстойваў прынцып сацыяльнай роўнасці людзей у адпаведнасці з натуральным правам. Польская арыстакратыя i шляхта не маглі гэтага дараваць В. і, калі ён пачау дамагацца пунсовай манты i кардынала, паўсталі супраць яго кандыдатуры на Петракоўскім сойме (1519). У 1521 Жыгімонт I вызваліў В. ад абавязкаў пасла ў Рыме, i ён застаўся там як палітычны эмігрант. На грабніцы В. ў храме св. Марыі дэль Попала ў Рыме выбіта эпітафія, напісаная Гусоўскім. В. славіўся як збіральнік рукапісаў. У яго бібліятэцы захоўваўся помнік беларускалітоўскага летапісання 15 ст. «Огідо regis». У публіцыстыцы выяўляў рэнесансавагуманістычныя грамадскапалітычныя погляды, абараняў прынцып роўнасці ў нацыянальных адносінах. Адной з найважнейшых сваіх задач лічыў папулярызацыю на агульнаеўрапейскай арэне гісторыі i культу­ры Усходняй Еўропы, у прыватнасці беларускага i літоўскага народаў, увядзенне ix у летапіс гуманістычнай культуры Еўропы. Услаўляў гісторыю, побыт i культуру Беларусі i Літвы. Любіў Беларусь, шмат падарожнічаў, наведаў Мір, Слонім, інш. гарады i мястэчкі, пра што сведчаць запісы ў яго дзённіку за 1499—1508. Яго эпісталярная спадчына, дыпламатычныя пра­мовы i выступленні ў 1518 i 1519 выдадзены на лацінскай мове ў Аўсбургу i Рыме, а пазней у «Актах Таміцыяна» i інш. выданнях.

Літ.: Д o р о ш к е в и ч В.И. Новолатин­ская поэзия Белоруссии и Литвы. Первая половина XVI в. Мн., 1979.

З.П.Кузьмічэнка.

ВОЛАН (В о л я н ) Андрэй (1530—1610)

3. Г. Маслыка

Палітычны дзеяч, філосаф i правазнаўца, адзін з заснавальнікаў свецкага кірунку ў сацыяльнапалітычнай дум­цы, ідэолаг рэфармацыйнага руху на Беларусі i ў Літве. Адукацыю атрымаў ва універсітэтах ФранкфуртанаОдэры i Кёнігсберга. Выбіраўся паслом ад шляхты Ашмянскага пав. ў сойм Рэчы Паспалітай. Быў сакратаром у вялікага князя літоўскага i караля Польшчы Жыгімонта II Аўгуста. Зрабіў значны уклад у развіццё грамадскай, палітычнай i прававой думкі на Беларусі i ў Літве. Аўтар каля 30 прац (палемікатэалагічныя творы, палітыкаправавыя i этычныя трактаты, прамовы). Пісаў на лацінскай мове. У рэлігійнапалемічных творах з пазіцый кальвінізму рэзка крытыкаваў асноўныя догмы, арганізацыйную будову каталіцкай царквы i папскай улады. Адстойваў прынцыпы верацярпімасці. Вёў палеміку з езуітамі, выкрываў рэакцыйны характер ix дзеянняў. Яго творы былі занесены ў Індэкс забароненых кніг. Антыкаталіцкія працы В. перавыдаваліся гугенотамі Францы i i пратэстантамі Германіі. Гуманістычную накіраванасць маюць яго працы: «Пра палітычную або грамадзянскую свабоду» (Кракаў, 1572), «Прамова да сена­та...» (1572, выд. 1906, Кракаў), «Пра шчаслівае жыццё, або Найвышэйшае чалавечае дабро» (Вільня, 1596), «Пра гасудара i ўласцівыя яму дабрачыннасці» (Гданьск, 1608). У ix выступаў за рэформы ў сацыяльных i палітычных адносінах, праве i дзяржаўным кіраванні, распрацоўваў канцэпцыю свабоды чалавека (абарона маёмасці, асабістай бяспекі, усеагульнай згоды i міру ў грамадстве). У творчасці В. развіты некаторыя ідэі, выказаныя ў свой час Ф.Скарынам. Ён імкнуўся да вырашэння грамадскіх супярэчнасцей на маральным, фармальнаюрыдычным узроўні, рацыянальнай i мэтанакіраванай дзейнасці саслоўяў, сацыяль­ных груп, кіруючых колаў на чале з манархам. Ідэалагічнымі лозунгамі абвяшчаў агульную карысць i сацыяльную гармонію. Звяртаўся да тэорыі натуральнага права i выкарыстоўваў для яе характарыстыкі раннехрысціянскі маральны прынцып: «I гэтак ва ўсім, як хочаце, каб з вамі абыходзіліся людзі, так i вы абыходзьцеся з імі». В. не абмяжоўваўся аналізам сацыяльнай рэчаіснасці праз прызму абноўленага хрысціянства i асветніцтва, a імкнуўся знайсці натуральныя прычыны існавання рэчаў i з'яў. Таму дзяржаву, права і інш. сацыяльнапалітычныя інстытуты ён разглядаў як вынік чалавечай дзейнасці, аб'екты ўвасаблення рацыянальных пошукаў i мудрасці людзей, што падкрэслівала яго прыхільнасць да свецкага складу мыслення.

Літ.: Сокол С.Ф. Социологическая и политическая мысль в Белоруссии во II половине XVI века. Мн., 1974; Падокшын С.А., Шатон В.К. Андрэй Волан i яго трактат «Пра шчаслівае жыц­цё, або Найвышэйшае чалавечае дабро» // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1981. №1. С.Ф.Сокал.

ГАБРЫЛОВІЧ Станіслаў (? — каля 1579)

Дзяржаўны i царкоўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага 16 ст. Звестак пра дату i месца нараджэння не захавалася. Архідыякан віленскі. Добра ведаў тэалогію, кананічнае i, магчыма, свецкае права, таму што ў 16 ст. сярод віленскіх канонікаў былі вучоныя спецыялісты ў розных галінах навуковых ведаў. Меў вялікую бібліятэку, якая пасля яго смерці дасталася Віленскай капітуле. Прымаў удзел у стварэнні Статута Вялікага княства Літоўскага 1588, праца над якім была выклікана разумением мэтазгоднасці i неабходнасці рэформ, што адпавядалі інтарэсам шляхты, для ўмацавання саслоўнай дзяржаўнасці Вялікага княства Літоўскага. Г.В.Дзербіна.