Аураамка

Кніжніклетапісец канца 15 ст. Дакладных біяграфічных звестак пра яго не захавалася. Вядома, што жыў у Смаленску i склаў там ці перапісаў у 1495 летапісны звод, які ўвайшоў у навуковую літаратуру як Летапіс Аўраамкі. Смаленск у той час быў у складзе Вялікага княства Літоўскага i з'яўляўся своеасаблівым цэнтрам беларускага летапісання. У прыпісцы да свайго летапісу А. прыгадвае кіраўніка дзяржавы вялікага князя літоўскага

Аляксандра i смаленскага епіскапа Іосіфа, па загадзе якога ён складаў тэ­ты летапіс. A. выкарыстаў летапісны звод, складзены ў Пскове або ў Ноўгарадзе на аснове больш старажытных рускіх летапісных крыніц. Летапіс ахоплівае падзеі да 1469. У ім адлюстравана гісторыя Кіеўскай 1 Маскоўскай Русі, Ноўгарада, часткова Вялікага княства Літоўскага, барацьба ўсходніх славян супраць іншаземных захопнікаў. Найбольш каштоўныя матэрыялы за 14—15 ст., а таксама прыкладзеныя да летапісу юрыдычныя артыкулы, у т.л. «Руская праўда». Звод быў пашыраны на Беларусь Выкарыстаны пры складанні Віленскага спіса, дзе змешчаны тэкст «Летапісца вялікіх князёў літоўскіх». Звесткамі Летапісу Аўраамкі часткова карыстаўся i складальнік Супрасльскага летапісу. Надрукаваны ў Поўным зборы рускіх летапісаў (т. 16, 1889).

Літ.: Бугославский Г.К. О смоля­нине Авраамке и его летописи конца XV в., а также несколько слов о смоленском епископе Иосифе Болгариновиче. Смо­ленск, 1900; Шахматов А.А. Обозре­ние русских летописных сводов XIV—XVI вв. М.; Л., 1938. С. 231—255.

БАЗЫЛІК Цыпрыян [Кіпрыян; Bazylik Cyprian; 1535(?) — пасля 1600]

Дзеяч культуры, паэт, перакладчык, друкар, кампазітар. Нарадзіўся ў мяст. Серадз (Полынча) у мяшчанскай сям'і. У матрыкуляцыйных кнігах Кракаўскага універсітэта за 1550—51 запісаны як Cyprianus Mathiae Syradiensis. У сярэдзіне 1550х гадоў прыняў кальвінізм, працаваў у велікакняжацкай канцылярыі ў Вільні. Пры двары Жыгімонта II Аўгуста суггрэўся з уладаром грэчаскіх астравоў Парас i Самас (на той час яны былі захоплены асманамі) Якабам Базылікам Гераклідасам, які пазней стаў малдаўскім гаспадаром. Уражаны здольнасцямі «...Кіпрыяна з Серадзея, юнака, надзеленага высокімі годнасаямі, выдатна адукаванага ў свабодных навуках, a асабліва ў паэзіі i музыцы...», Гераклідас правам, дадзеным яму імператарам Карлам V, дараваў яму тытул «poeta laureatus» i шляхецкае званне. Ад Гераклідаса Б. пераняў герб i другое імя — Базылік.

3 1558 Б. працаваў у прыдворнай музычнай капэле галоўнага пратэктара Рэфармацыі ў Вялікім княстве Літоўскім Мікалая Радзівіла Чорнага. Песні i псалмы шырока выкарыстоўваліся ў пратэстанцкім набажэнстве, a ў перыяд росквіту Рэфармацыі шматгалосыя спевы атрымалі наибольшее пашырэнне. Верагодна, Б. аўтар 4галосых пратэстанцкіх песень, выдадзеных у 1556 у Кракаве. У 1558 з Брэсцкай кальвінісцкай друкарні, якая існавала пад апекай Радзівіла Чорнага, выйшаў «Брэсцкі канцыянал» (або «Песні хвал боскіх») Яна Зарэмбы — першы друкаваны нотны зборнік на Беларусь Му­зыку для яго напісалі Вацлаў з Шамотул i Б. У прадмове да «Канцыянала» адзначалася, что песні прызначаюцца для тэнара i аматараў «фігурных» спеваў. У некаторыя песні Б. уводзіў складаны кантрапункт. У 1560, каб мець падтрымку прускага князя Альбрэхта, Б. паслаў яму ў Крулявец рукапіс з некаторымі сваімі песнямі. Невядома, дзе Б. атрымаў музычную адукацыю, але яго музычныя творы напісаны на даволі высокім мастацкім i прафесійным узроўні. Устаноўлена 12 назваў шматгалосых музычных твораў. Амаль усе яны напісаны ў 1550я гады.

3 1560х гадоў пачьшаецца росквіт літаратурнай дзейнасці Б., у асноўным

як перакладчыка. Першы вядомы твор — верш на смерць жонкі яго пат­рона Радзівіла Чорнага Альжбеты з Шыдлоўца (1562, Брэст). 3 гэтага часу дзейнасць Б. звязана з Брэсцкай друкарняй. Верагодна, ён прымаў удзел у стварэнні славутай кальвінісцкай Бібліі (1563). Б. — аўтар невялікіх вершаваных твораў: верш на герб Радзівілаў, змешчаны ў Брэсцкай бібліі, у ананімным творы «Пратэй, або Пярэварацень» (1564). Вершам у кнізе «Другія кнігі св. Лукі» звяртаўся да Мікалая Радзівіла Рудога з заклікам, каб той пасля смерці свайго брата Радзівіла Чорнага прадоўжыў апеку над рэфармацыйным рухам у Вялікім княстве Літоўскім. Некаторыя даслед­чыкі (А.Брукнер, С.Кот) прыпісваюць Б. аўтарства антыкаталіцкай сатыры «Пратэй, або Пярэварацень» (выйшла ананімна, без выхадных звестак) i багатага фальклорнымі матывамі ананімнага твора «Працэс чарцей супраць людскога роду» (1570).

Неузабаве пасля смерці Радзівіла Чорнага (1565) Б. стаў кіраўніком ці ўладальнікам Брэсцкай друкарні. У 1567 у яго перакладзе i з яго прадмовай выйшаў кампілятыўны твор «Гісторыя жорсткіх ганенняў царквы боскай», у якой з гуманістычных пазіцый асуджаецца нецярпімасць да царкоўнарэлігійных адносін у некаторых еўрапейскіх дзяржавах, праследаванні іншадумцаў, дзеячаў Рэфармацыі. Адна з гравюр кнігі адлюстроўвае пакаранне смерцю Яна Гуса, выдатнага чэшскага рэфарматара. Выданне прысвечана новаму патрону, серадзскаму ваяводу Альбрыхту Ласкаму, у якога Б. нейкі час быў асабістым сакратаром. У 1569 у яго перакладзе выйшла кніга М.Барлетыуса «Псторыя пра жыццё i слаўныя справы Георгія Кастрыёта, звычайна званага Скандэбергам» з дадаткам аб асадзе i ўзяцці горада Шкодры. У прадмове Б. значна папоўніў біяграфію Кастрыёта, змясціўшы звесткі, запазычаныя з твораў розных гісторыкаў 15—16 ст. «Псторыя Кастрыёта» — першае вы­данне, якое Б. пазначыў сваім сігнетам i імем — «у друкарні Кіпрыяна Базыліка». У кнізе змешчаны таксама тэкст каралеўскага прывілея ад 27.3.1569, які гарантаваў Б. выключнае права выпускаць кнігі на працягу 15 гадоў пры ўмове, што ён не будзе друкаваць антыкаталіцкія выданні. 3 гэтага часу ў Брэсцкай друкарні выходзілі творы выключна свецкага i гістарычнага характеру. Ёсць звесткі, што ў 1570 Б. меў поўны пераклад «Хронікі» М.Кромера, але не надрукаваў яго. Апошнія вядомыя тэксты выйшлі ў 1570. Пасля 1570 Брэсцкая друкарня, відаць, перастала існаваць, таму наступныя пераклады выходзілі ў іншых друкарнях М.Олаха — «Пра Атылу, караля угорскага» (1574, Кракаў), пра набегі гунаў; вядомы твор А.Фрыча Маджэўскага «Аб удасканаленні Рэчы Паспалітай» (1577, Лоск; выйшла без кнігі пра касцёл, прадмова напісана С.Будньт).

С.Кот называв Б. найлепшым перакладчыкам 16 ст. з латыні, маючы на ўвазе чысціню мовы, трапнасць выразаў. Менавіта пераклад «Пра Атылу...», зроблены Б., з'явіўся асновай для перакладу аповесці на беларускую мову ў канцы 16 ст., a кніга «Аб удасканаленні Рэчы Паспалітай» была перакладзена ў Расіі ў канцы 17 — пач. 18 ст.

Тв .: Pieњni. Krakуw, 1958.

Ліш.: Парэцкі Я.І. Антырэлігійная сатыра Брэсцкага друкарскага двара ў XVI ст. // Беларуская літаратура. Мн., 1979. Вып. 7; Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Wroctaw; Krakуw, 1959. Z. 5. S. 45—52; Literatura staropolska w konteks'cie europejskim. Wrocіaw etc, 1977. S. 162, 187. Л.І.Іванова.

БЕКЕШ Каспар (Bekiesz Gaspar; 1520—1579)

Ваенны, палітычны дзеяч, атэіст i матэрыяліст 16 ст. Паходзіў ca старадаўняга венгерскага роду. Бацька, Уладзіслаў, віцэбан лугоскі i нямецкі, шляхціц з мясцовасці Бекеш (адсюль прозвішча). 3 1557 служыў у Сямігроддзі пры двары Яна Жыгімонта. У 1565 узначальваў пасольства ў Канстанцінопаль, каб атрымаць ваеннапалітычную дапамогу ад турэцкага султана супраць цэсара Свяшчэннай Рымскай імперыі. Падтрымліваў нацыянальнавызваленчы рух у цэсарскай Венгрыі. У канцы 1560х гадоў уступіў у новую палітычную кааліцыю i падтрымліваў Габсбургаў у імкненні падначаліць сабе Сямігроддзе (дагавор падпісаны 16.8.1570 у Спіжы). Пасля элекцыі (абрання) Стафана Баторыя каралём Рэчы Паспалітай у 1571 удзельнічаў у няўдалых палітычных інтрыгах i спрабаваў ваенным шляхам рэалізаваць свае планы. У 1575 яго войскі ўшчэнт разбіты, а досыць значныя зямельныя ўладанні канфіскаваны. Памірыўшыся са Стафанам Баторыем, Б. стала асеў у Рэчы Паспалітай. Ваеннымі талентамі i асабістай мужнасцю вызначыўся ў абароне Эльбланга ў 1577 i ў полацкай кампаніі 1579. У час штурму Полацкай крэпасці ўзначальваў венгерскія харугвы i артылерыю. Карыстаўся павагай Стафана Баторыя. Па хадайніцтве мясцовай шляхты ў 1579 атрымаў шляхецтва Вялікага княства Літоўскага, дадат­ковыя маёнткі, у т.л. ў Гародзенскім пав. Памёр у Гародні, пахаваны ў Вільні на Лысай гары, якую пазней на­звал! Бекешавай (як арыянін пахаваны паза межамі хрысціянскіх храмаў). На думку даследчыкаў, у апошнія гады жыцця належаў да найбольш радыкальных атэістаў i матэрыялістаў Беларусі i Вялікага княства Літоўскага. Яму прыпісваецца ўласны надмагільны надпіс, дзе ён рэзка адмаўляецца ад асноўных рэлігійных догматаў.

«Усё маю з сябе, не веру ў Бога, Не прагну яго неба,

не баюся пекла, ... Жыў заўсёды сам па сабе i быў заўсёды старанным. Не турбуюся пра божы суд, Не трывожуся пра цела i тым больш пра душу, Якая памерла разам са мной...»

Літ.: Сербента В.А. Видные атеисты и материалисты Белоруссии второй поло­вины XVI в. // Из истории философской и общественнополитической мысли Бело­руссии: Избр. произв. XVI — нач. XIX в. Мн., 1962; Merczyng Н. Polscy deiњci i wolnomyњliciele Jagiellonуw // Przegl№d Historyczny. 1911. T. 12. Nr , 3; Szadeczrky Z. Kornyati Bekes Gaspar 1520—1579. Budapest, 1887. Г.Я.Галенчанка.

БРАНЕЎСКІ M , гл. Філалет Хрыстафор

БУДНЫ Сымон (каля 1530—13.1.1593)

Беларускі мысліцельгуманіст эпохі Адраджэння, рэлігійны рэфарматар, тэолаг, філолаг, гісторык, паэт, філосаф, педагог, прадаўжальнік культурнаасветніцкай, нацыянальнапатрыятычнай i філасофскай традыцыі Ф.Скарыны .

Пытанні пра месца нараджэння i нацыянальнасць Б. застаюцца дыскусійнымі. Дакладна не высветлена, беларус ён ці паляк, нарадзіўся ў Будах беларускіх ці ў Будах, што знаходзяцца на тэрыторыі Польшчы (Мазовія). Аднак нават тыя, хто лічыць Б. палякам, пагаджаюцца, што вельмі многія факты сведчаць на карысць яго беларускага паходжання: добрае ве­дение беларускай мовы, жыцця, нораваў, звычаяў, рэлігійных уяўленняў беларусаў, значная колькасць беларускіх слоў, фразеалагізмаў, народных прымавак i прыказак у яго творах, напісанных на польскай мове, беларускі патрыятызм i да т.п.

Каля 1544 Б. паступіў на факультэт свабодных мастацтваў Кракаўскага універсітэта, дзе атрымаў грунтоўную гуманітарную i багаслоўскую адукацыю. У яго творах сустракаюцца імёны Арыстоцеля, Платона, Гамера, Дэмасфена, Вергілія, Тэрэнцыя, Сенекі, Цыцэрона, Плінія Старэйшага, Ціта Лівія, Салюстыя, Аўгусціна, Фамы Аквінскага, Ларэнца Валы, Эразма Ратэрдамскага, Скарыны, М.Лютэра, Ж.Кальвіна, М.Сервета i інш. філосафаў, вучоных, пісьменнікаў, багасловаў. Магчыма, пасля Кракава ён працягваў вучобу ў Базельскім пратэстанцкім універсітэце. У 1558 Б. прыехаў у сталіцу Вялікага княства Літоўскага — Вільню, дзе заняў пасаду катэхізіста (настаўніка пратэстанцкай беларускай суполкі) з абавязкам выкладаць асновы кальвінісцкага вучэння дзецям i дарослым. У выніку гэтай дзейнасці, якая працягвалася 2 гады, склалася яго першая праца на белару­скай мове — «Катэхізіс». Тэта — аргу­мент на карысць беларускага пахо­джання Б.: каб адразу выкладаць на беларускай мове, неабходна было до­бра яе ведаць. У 1560 ён прызначаны прапаведнікам у Клецк. Сумесна з нясвіжскім намеснікам Мацеем Кавячынскім i яго братамі, а таксама з кальвінісцкім міністрам (прапаведнікам) Лаўрэнціем Крышкоўскш Б.

Нясвіж. Ратуша (галоўны фасад).

заснаваў у Нясвіжы друкарню, пры якой была пабудавана i паперня (майстэрня па вырабе паперы). Падтрымку, у т.л. i фінансавую, беларускім кнігавыдаўцам аказвалі ўладальнік Нясвіжа Мікалай Радзівіл Чорны i будучы кан­цлер Вялікага княства Літоўскага Астафій Валовіч. Па загадзе апошняга з Вільні ў Нясвіж былі перевезены шрыфты Ф.Скарыны. 10.6.1562 у Нясвіжскай друкарні выйшла першая кніга — «Катэхізіс». Аўтарамі гэтай кнігі лічацца Б., Кавячынскі i Крышкоўскі, аднак галоўная роля ў яе напісанні належала Б. У кастр. 1562 у Нясвіжскай друкарні выйшаў другі беларускі твор таго ж аўтарскага калектыву «Об оправдании грешного чело­века перед Богом». Яшчэ ў пач. 19 ст. яго трымаў у руках В.С.Сопікаў, аднак да нашага часу ён не захаваўся.

На працягу 1563—64 Б. вёў перапіску з рускім праваслаўным багасловам Арцеміем, які ў 1555 разам з Феадосіем Касым i яго паплечнікамі ўцёк з Расіі на Беларусь ад праследавання царквы i царскай улады. Б. прыслаў Арцемію ў Слуцк першыя беларускія кнігі. Лісты Б. Арцемію да нас не дайшлі, але захаваліся 2 пасланні апошняга да беларускага мысліцеля, надрукаваныя ў «Рускай гістарычнай бібліятэцы» (т. 4, 1878). Б. быў таксама асабіста знаёмы з Іванам Фёдаравым i Пятром Мсціслаўцам, пра што пісаў у прадмове да Новага запавету (выд. 1574).

Б. належаў да памяркоўнай рэлігійнарэфармацыйнай плыні, блізкай да кальвінізму, якая на Беларусі i ў Літве называлася евангелічнай. Але ў пач. 1560х гадоў у яго ўзніклі сумненні наконт трактоўкі асноўных палажэнняў хрысціянскай дагматыкі — догмата Тройцы i прыроды Хрыста. 18.4.1563 ён накіраваў з Клецка вядо

Нясвіж. Гравюра пачатку 17 ст.

маму цюрыхскаму тэолагу Генрыху Булінгеру ліст, у якім ставіў пад сумненне догмат Тройцы ў каталіцкай i кальвінісцкай інтэрпрэтацыі i крытыкаваў яго з пазіцый фармальнай логікі. Спробай пераацэнкі хрысціянскага веравучэння тлумачыцца зварот Б. да вывучэння патрыстычнай літаратуры, г.зн. рэлігійнай філасофіі таго перыяду, калі хрысціянства яшчэ не было дагматызавана. У 1564 сумесна з Крышкоўскім Б. пераклаў на польскую мову i выдаў у Нясвіжы «Гутаркі святога Юсціна, філосафа i пакутніка з Трыфанаміудзеем».

У сярэдзіне 1560х гадоў Б. — адзін з ідэолагаў антытрынітарызму, радыкальнай плыні беларускалітоўскай Рэфармацыі. Ён удзельнічаў у рабоце сінодаў — з'ездаў беларускіх, літоўскіх i польскіх арыян (антытрынітарыяў), або літоўскіх i польскіх братоў, дзе ў вострых дыскусіях абараняў сваё рэлігійнафіласофскае i сацыяльнапалітычнае вучэнне. У 1565, пасля смерці Мікалая Радзівіла Чорнага, Б. пакінуў Клецк i пераехаў у Холхла, куды яго запрасіла Ганна Кішка — удава віцебскага ваяводы. У гэты час у асяроддзі беларускіх i літоўскіх антытрынітарыяў узмацнілася дыскусія аб адносінах да феадальнага грамадства i дзяржавы, уласнасці, прыгоннага права, вайны 1 г.д. Як ідэолаг правага

крыла літоўскіх братоў (беларускіх i літоўскіх антытрынітарыяў) Б. займаў у спрэчках памяркоўнагуманістычную пазіцыю. Апраўдваючы грамадскія i дзяржаўныя асновы Вялікага княства Літоўскага, ён у той жа час патрабаваў змякчэння феадальнай эксплуатацыі, рэфармавання сацыяльнапалітычных істытутаў: заканадаўства, судаводства, школьнай адукацыі, царкоўнага жыцця i да т.п. Пра змест гэтых дыскусій сведчыць сінод у Іўі, які адбыўся ў студзені 1568 (пра яго Б. падрабязна апавядае ў сваім творы «Пра свецкую ўладу»). Але галоўнымі ў яго творчай дзейнасці гэтага часу былі пераклад на польскую мову i крытычнае даследаванне Бібліі. У пошуках яе аўтэнтычнага тэксту i сэнсу яму давялося вывучыць i супаставіць паміж сабою вялікую колькасць біблейскіх кніг, напісаных на старажытнаяўрэйскай, старажытнагрэчаскай, лацінскай, царкоўнаславянскай, польскай, чэшскай, нямецкай, французскай, беларускай («Біблія» Скарыны) мовах, тэалагічных i філасофскіх трактатаў многіх старажытных, сярэдневяковых i рэнесансавых аўтараў. Гэта істотна пашырыла яго эрудыцыю i паўплывала на рэлігійнафіласофскія погляды.

На думку польскага даследчыка Г. Мерчынга, Новы запавет з прадмовай i каментарыямі быў гатовы ўжо да 1570 i пачаў друкавацца ў Нясвіжскай друкарні. Аднак у сувязі з тым, што Нясвіж у 1571 перайшоў у валоданне каталіцкага біскупа Мікалая Радзівіла Сіроткі, Кавячынскі перавёз Нясвіжскую друкарню ў свой маёнтак Узда (Слуцкі пав.). У 1572 Будны з Холхла пераехаў у Заслаўе (пад Мінскам), бліжэй да месца выдання Бібліі. У гэтым жа годзе Біблія ў поўным аб'ёме выйшла ў свет. Месца выдання на ёй не пазначана. Прадмова Кавячынскага пазначана Уздой, прадмова Буднага — Заслаўем, i таму яе можна назваць нясвіжскаўздзенсказаслаўскай Бібліяй. Аднак выдаўцы браты Кавячынскія, а таксама рэдактары Л.Крышкоўскі i Л.Вінклер не змясцілі «Прадмовы» i «Каментарыяў» да Новага запавету, у якіх быў навуковакрытычны аналіз біблейскіх тэкстаў. Акрамя та­го, яны ўнеслі значныя змены ў аўтарскі пераклад, не дапусцілі перастаноўкі некаторых частак Бібліі i інш. Рэдактарскае самавольства абясцэніла шматгадовую працу Б., пазбавіла яго пераклад наватарскай тэалагічнай i філасофскай інтэрпрэтацыі. Усё гэта прымусіла Б. адмовіцца ад аўтарства, i творчы саюз яго з сааўтарамі распаўся.

У гэты перыяд у лёсе Б. адбыўся пе­релом. Ён знайшоў новага мецэната ў асобе беларускага магнатаарыяніна Яна Кішкі. Восенню 1573 апошні прапанаваў яму пасаду міністра (прапаведніка) у Лоску, заснаваў там друкар­ню i аддаў яе ў поўнае распараджэнне Б. У 1574 у Лоскай друкарні выйшаў Новы запавет з прадмовай i каментарыямі Б., што былі апушчаны ў нясвіжскаўздзенсказаслаўскай Бібліі. Вялікая прадмова, у якой аўтар выказаў ідэі прынцыповага метадалагічнага значэння, грунтоўныя каментарыі да евангельскіх тэкстаў зрабілі гэта выданне унікальным, выдатным помнікам не толькі беларускай, але i еўрапейскай думкі. Б. не імкнуўся да адмаўлення хрысціянства i аўтарытэту Бібліі. Наадварот, яго мэтай было аднаўленне ісціннага хрысціянскага веравучэння, першапачатковага, сапраўднага сэнсу Свяшчэннага пісання. Аднак радыкалізм яго вывадаў, рацыяналістычныя, натуралістычныя i атэістычныя тэндэнцыі, якія ў ix прысутнічалі, падрывалі асновы рэлігійнатэалагічнага светапогляду.

Выхад у свет з Лоскай друкарні Но­вага запавету з прадмовай i каментарыямі Б. выклікаў бурную рэакцыю ў асяроддзі тэолагаў i рэлігійных філосафаў усіх кірункаў — ад каталіцкіх i пратэстанцкіх да яўрэйскіх. У прыватнасці, швейцарскі тэолаг Сімлер крытыкаваў Б. за тое, што ён «не імкнецца спасцігнуць сэнс Свяшчэннага пісання з яго самога, але прыносіць у яго сваё індывідуальнае разумение». Да Свяш­чэннага пісання, сцвярджаў тэолаг, нельга дастасоўваць прыродазнаўчыя i філасофскія аргументы, яно не падуладна філасофскаму аналізу. У той жа час рэлігійнафіласофскія ідэі Б. падтрымалі многія беларускія антытрынітарыі, у прыватнасці яго сябра Васіль Цяпінскі .

Вялікае значэнне Б. надаваў прапагандзе сваіх рэлігійнафіласофскіх ідэй i на Захадзе. На працягу 1574 ён выдаў у Лоскай друкарні на лацінскай мове некалькі твораў: «Аб дзвюх при­родах Хрыста», «3 нагоды аргументаў Сімлера», «Кароткі доказ, што Хрыстос не з'яўляецца такім жа богам, як бацька» i інш. Большасць з гэтых трактатаў стала вядома толькі ў 1974, калі італьянскі вучоны Масіма Фірпа надрукаваў ix як дадатак да сваёй кнігі «Антытрынітарыі Усходняй Еўропы ў XVI стагоддзі. Новыя тэксты Сымона Буднага, Міколы Паруты i Якуба Палеалога» (Фларэнцыя, 1977). Вясной 1574 Б. ў Лоску наведаў купец з Англіі Ральф Рытэр. Ен павёз з сабой ліст Б. да вядомага англійскага тэолага i гісторыка Джона Фокса, у якім беларускі мысліцель выкладаў асноўныя палажэнні сваёй дактрыны.

У 1576 у Лоску выйшаў у свет галоўны рэлігійнафіласофскі твор Б. «Пра найважнейшыя палажэнні хрысціянскай веры», у якім ён абагульніў свае радыкальныя ідэі. Ba ўводзінах да гэтага выдання Б. паведамляў, што трактат ён стварыў па просьбе «нейкай суполкі», якая прапа

навала яму выкласці свае меркаванні адносна галоўных догматаў хрысціянскай веры — «адзінага Бога i яго Сына». Меркавалася (Г.Мерчынг), што гэтай суполкай была віленская абшчына беларускіх пратэстантаў, у якой раней Б. працаваў катэхізістам. Аднак, як даказаў сучасны польскі даследчык прафесар Л.Шчуцкі, гэта была кальвінісцкая суполка ў Заслаўа, дзе Б. жыў з 1571 па 1573 i рыхтаваў да друку Біблію. Там ён пасябраваў з уладальнікам Заслаўя кашталянам мінскім кальвіністам Янам Глябовічам, які падараваў яму некалькі вёсак. Менавіта Глябовічу i прысвяціў Б. свой твор «3 нагоды аргументаў Сімлера».

Трактат Б. «Пра найбольш важнейшыя палажэнні хрысціянскай веры» пераважна палемічны. У ім аўтар дыскутуе не толькі з трынітарыямі, але i з прыхільнікамі дытэізму (двухбожжа) — Пятром з Ганёндза i Станіславам Фарноўскім. У гэтым творы ён распрацоўвае унітарную канцэпцыю Бога i натуралістычную версію паходжання Хрыста. Паводле Б., богам з'яўляецца толькі Бог Айцец, Святы Дух — сіла боская. Хрыстос жа наогул не мае ніякіх адносін да боскай супольнасці, паколькі па сваім паходжанні ён натуральны чалавек, узведзены ў боскі сан дзякуючы сваім высокім маральным якасцям i заслугам у прапагандзе хрысціянства. Гэта была не тэалагічная, а тыповая філасофскарацыяналістычная інтэрпрэтацыя, якая разбурала традыцыйны асноватворны хрысціянскі догмат.

У гэтым жа 1576 у Лоскай друкарні ў перакладзе Б. выйшла ў свет кніга Э.Фрыза (сапраўднае імя — Франсуа Готман, французскі правазнавец i публіцыст) «Пра фурыі, або Вар'яцтвы французскія», у якой апісаны падзеі Варфаламееўскай ночы. На думку Б., гэтыя падзеі павінны былі паслужыць перасцярогай феадальнаму грамадству Вялікага княства Літоўскага, паказаць, да якіх крывавых падзей могуць прывесці рэлігійная нецярпімасць, ганенні на іншадумцаў. Верагодна, Б. быў ініцыятарам выдання ў Лоску твора А.Фрыча Маджэўскага «Аб удасканаленні Рэчы Паспалітай» (1577) i аўтарам прадмовы да яго.

3 сярэдзіны 1560х гадоў у асяроддзі беларускіх, літоўскіх i польскіх антытрынітарыяў ішла вострая сацыяльна­

•Катэхізіс С.Буднвга. Титульны ліст. Нясвіж. 1562.

палітычная дыскусія «аб свецкай уладзе», у якой Б. адыгрываў адну з вядучых роляў. Ён з'яўляўся ідэолагам правага крыла беларускіх i літоўскіх антытрынітарыяў, што насуперак ле­вым апраўдвалі існуючыя грамадскадзяржаўныя інстытуты, аднак патрабавалі ix істотнага рэфармавання. Левыя ж заклікалі да разбурэння асноў не толькі феадальнага, але i ўсякага грамадства: прыватнай маёмасці, саслоўнай i наогул сацыяльнай няроўнасці, існуючых дзяржаўных устаноў, судаводства, арміі i г.д. У 1578 у Лоск прыехаў ідэолаг левых Марцін Чаховіц. Даведаўшыся, што многія з беларускіх антытрынітарыяў, у т.л. Б. i Цяпінскі, валодаюць уласнасцю, прыгоннымі, а таксама ўдзельнічаюць у органах свецкай улады, ён пераконваў ix адмовіцца ад усяго гэтага ў адпаведнасці з афіцыйным сацыяльнаэтычным вучэннем беларускіх, літоўскіх i польскіх радыкальных рэфарматараў. Аднак Б. i Цяпінскі ў дыспуце з Чаховіцам даказвалі, што займанне дзяржаўных пасад, валоданне ўласнасцю i прыгоннымі, зварот у суды, удзел у вайне не супярэчаць духу Евангелля. Больш таго, Б. разгарнуў энергічную прапаганду сваіх сацыяльнапалітычных поглядаў, нягледзячы на забарону кіраўніцтва антытрынітарыяў. У 1580 ён апублікаваў у Лоску матэрыялы сацыяльнапалітычнай дыскусіі свайго аднадумца Якуба Палеалога з левым ідэолагам Паўлам з Бжэзін пад загалоўкам «Абарона сапраўднага вучэння пра свецкую ўладу». Кіраўніцтва антытрынітарыяў не падзяляла таксама i рэлігійнафіласофскага радыкалізму Б. У адносінах да яго былі ўжыты крайнія меры: у 1582 рашэннем сінода ён зняты з пасады міністра ў Лоску. Аднак Б. не склаў зброі. Каб апраўдаць сваю дзейнасць, ён у 1583 апублікаваў твор «Пра свецкую ўладу», які з'яўляецца каштоўнай крыніцай па гісторыі беларускай Рэфармацыі i грамадскафіласофскай думкі. За такое не санкцыяніраванае кіраўніцтвам выступление ў друку яго ў 1584 выключылі з брацкай абшчыны. Характэрна, што гэтаму рашэнню падпарадкаваўся беларускі магнатантытрынітарый Ян Кішка: з вялікім жалем ён развітаўся са сваім любімцам i выслаў яго з Лоску. Барацьба Б. супраць левых была прынцыповай, сумленнаи ідэйнай барацьбой чалавека, які адстойваў свае погляды, ідэйнафіласофскую пазіцыю, быў перакананы ў дапушчальнасці плюралізму думак у адзінай арганізацыі.

Апошнія гады Б. жыў пры дварах выпадковых мецэнатаў. Відаць, памірыўся з кіраўнікамі абшчыны, пра што сведчыць падрыхтаваная ім другая рэдакцыя Новага запавету (1589), выпраўленая i перапрацаваная. У прадмове да гэтага выдання ён знайшоў кампраміс са сваімі ранейшымі апанентамі. У тым жа 1589 Б. разам ca сваім сябрам Фабіянам Даманеўскім удзельнічаў у дыспуце супраць езуітаў, які адбыўся ў Полацку. Ен супрацоўнічаў з пачынаючым пісьменнікам, настаўнікам іўеўскай школы Ліцыніем Намыслоўскім Янам. У кнізе апошняга «Сентэнцыі, карысныя ў жыцці» (Лоск, 1589) змешчаны вершы Б.

Да 1956 дакладная дата смерці Б. не была вядома. Яе ўстанавіў Станіслаў Кот. У каралеўскай бібліятэцы Капенгагена ён знайшоў выдадзены ў 1603 у Вільні Міхалам Алясніцкім твор, накіраваны супраць антытрынітарыяў. Аўтар піша: «Смерць Сымона Буднага, правадыра i кіраўніка перахрышчэнцаў Літвы, якая наступіла 13 студзеня 1593 у Вішневе, была жудаснай i агіднай. Ужо за два гады да смерці ён зусім звар'яцеў, не хацеў нічога чуць i ведаць пра Бога i Хрыста. Нават за тры дні да смерці раздаваўся яго страшэнны крык, які напаўняў двор пана Льва Маклока (беларускі шляхціц, што даў прытулак Б. — рэд.) i яго суседзяў. А калі цівун пан Віткоўскі пераконваў яго, каб у апошнія свае дні ён звярнуўся да Бога, ён злавіў яго руку i сказаў: «Клянуся, я не ведаю ніякага Бога i ніякага Хрыста». Прыблізна тое ж самае пра смерць Б. паведамляе Марцін Лашч (Жаброўскі). Паведамленні гэтыя яўна тэндэнцыйныя, паколькі належаць яго ідэйным праціўнікам.

Рэлігійнафіласофскія ідэі Б. (канцэпцыя Бога, хрысталогія, анталогія) былі наватарскія i не мелі прэцэдэнта ў еўрапейскай думцы. Ён спрабаваў рэвізаваць артадаксальнае вучэнне пра Бога ў духу дэізму. Адхіляў традыцыйнае вучэнне пра Тройцу i абвяшчаў сапраўдным богам толькі Бога Бацьку. «Дух» ператварыў з самастойнай i раўназначнай субстанцыі ў атрыбут «Бацькі», яго творчую сілу, боскую свядомасць i волю. Найболып ради­кальна ён абышоўся з Хрыстом: выключыў яго з надсусветнага пачатку, абверг яго боскае паходжанне i звышнатуральнае нараджэнне. На аснове вялікай колькасці лагічных, гістарычных i філалагічных аргументаў ён прыйшоў да высновы, што Хрыстос з'яўляўся не Богам, а самаадданым прапаведнікам, высокамаральным чалавекам, за што i быў надзелены боскімі ўшанаваннямі, здольнасцю тварыць цуды. Ён адхіліў думку пра тое, што ў Старым запавеце ёсць указание пра будучае нараджэнне Хрыста. Прарокі, сцвярджаў Б., нічога не ведалі i не маглі ведаць пра Хрыста. Гэты тэкст— вынік падробкі, на што яшчэ раней звярнулі ўвагу Эразм Ратэрдамскі i Себасцьян Кастэлія. Адмаўленне Б. спрадвечнага існавання Хрыста як «боскай ідэі» падрывала канцэпцыю сярэдневяковага рэалізму, паводле якой агульнае паняцце існуе анталагічна i папярэднічае канкрэтнай рэчы, сцвярджала памяркоўнанаміналістычную тэндэнцыю ў філасофіі.

Істотны момант рэлігійнафіласофскіх поглядаў Б. — натуралістычная

інтэрпрэтацыя біблейскіх цудаў, адмаўленне замагільнага свету i бессмяротнасці душы. «Многія вучоныя людзі, — пісаў ён у трактаце «Пра найважнейшыя палажэнні хрысціянскай веры», — лічаць, што пасля смерці душа чалавека будзе прыпадобнена цялеснай субстанцыі, якая ці пераносіць пакуты, ці зазнае асалоду, вандруючы з месца на месца, але гэта паганская, яўрэйская i паэтычная памылковая думка... мёртвыя не валодаюць ведамі, паколькі душы пасля смерці нічога не адчуваюць. Пасля смерці кожнага чалавека, як святога, так i бязбожніка, душа яго нічога не ведае ні аб сабе, ні аб кімнебудзь іншым, нічога не адчувае, не пераносіць ні пакуты, ні ўцехі... Памылковай з'яўляецца агульнапрынятае ўяўленне людзей пра душы, быццам яны жывуць пасля смерці, пераносяць пакуты ці маюць асалоду. Душа — гэта не што іншае, як чалавечае жыццё...». Гэта была матэрыялістычная трактоўка псіхафізічнай праблемы, уласцівая шэрагу філосафаў эпохі Адраджэння — П'етра Пампанацы, Гжэгажа Паўла з Бжэзін i інш. Натуралістычна вытлумачваючы біблейскія цуды, Б. прадбачыў некаторыя вывады Б.Спінозы, у прыватнасці яго думку, «што ўсё, аб чым расказваецца ў Пісанні, адбылося натуральным шляхам».

Метадалагічныя i гнасеалагічныя погляды Б. — адлюстраванне развіцця культуры i думкі эпохі Адраджэння. Б. — пераважна тэолаг, аднак ён не ігнараваў філасофію i імкнуўся выкарыстаць яе ў творчай дзейнасці. Як i Фама Аквінскі, ён меркаваў, што вера можа быць абгрунтавана рацыянальным спосабам, аднак лічыў, што ў выпадку канфлікту паміж розумам i верай вырашальнае слова належыць розуму. Сутнасць метаду Б. — у яго герменеўтычным майстэрстве, або вучэнні аб інтэрпрэтацыі Бібліі, выкладзеным у прадмове да лоскага выдання Новага Запавету (1574). Гуманісты i рэфарматары эпохі Адраджэння сцвярджалі, што да Свяшчэннага пісання трэба падыходзіць як да любога тэксту — гістарычнага, філасофскага i інш. Ісціна, паводле Б., знаходзіцца ў Свяшчэнным пісанні ў згорнутым выглядзе i яе адтуль неабходна здабыць i адэкватна перадаць. Дзеля гэтага чалавеку патрэбна пэўная культура, адукаванасць. Б. ўспрыняў выпрацаваны Л.Вала i Эразмам Ратэрдамскім рацыяналістычны метад, які дазваляў пры даследаванні біблейскіх тэкстаў праводзіць лагічны, філалагічны, гістарычны i натуралістычны аналізы. Атрыманне з Бібліі ісціны, г. зн. такога палажэння, каб яно не супярэчыла розуму i вопыту чалавека, магчыма толькі на аснове вывучэння як мага большай колькасці фактаў, усведамлення ўсёй карціны з'явы. Б. настойваў на кантэкстуальным асэнсаванні Бібліі,

якое зробіць непатрэбнымі алегарычны i вербальны метады яе інтэрпрэтацыі. Неабходна вывучаць, лічыў Б., як i кім пісаліся i ствараліся біблейскія кнігі, прычыны ix скажэння i фальсіфікацыі. Трэба не літаральна разумець тое ці іншае палажэнне, а імкнуцца зразумець яго сэнс у агульным кантэксце, выразны тэкст параўноўваць з менш выразным, заблытаным, звышнатуральныя сітуацыі вытлумачваць у адпаведнасці з розумам, логікай, рэальным вопытам i ведамі чалавека i г.д. Рацыяналістычнанатуралістычны спосаб выяўлення ісціны, выкарыстаны перш за ўсё ў адносінах да біблейскіх сітуацый, адкрываў магчымасць такой інтэрпрэтацыі прыроды, грамадства i чалавека.

Б. рашуча асуджаў аўтарытарызм i дагматызм у мысленні, інтэлектуальную нецярпімасць i рэлігійны фанатызм каталіцкіх i пратэстанцкіх царкоўных i палітычных дзеячаў, тэолагаў, якія «не толькі пяром, але i агнём i мячом» укаранялі сваё вучэнне. «Суполка, — лічыў ён, — павінна быць аб'яднана духам вучэння, а не аўтарытэтам асобы». Нельга «штонебудзь прыняўшы, прытрымлівацца гэтага пастаянна i абараняць любымі сродкамі». Ён рашуча асуджаў Жана Кальвіна за тое, што па яго віне загінуў іспанскі вучоны Мігель Сервет. Лічыў, што спрэчныя пытанні павінны свабодна абмяркоўваць вучоныя i невучоныя людзі, настаўнікі i вучні, прапаведнікі i прыхаджане, багатыя i бедныя — дзе гэтай свабоды няма, там няма свабоды наогул.

Паводле Б., індывідуальны розум — найбольш важны інструмент пазнання. Аднак паняцці не прыроджаныя, а фарміруюцца на аснове пачуццёвага вопыту, ведання канкрэтных, адзінкавых рэчаў. Б., як i яго папярэднікам (Л.Вала, Рудольф Агрыкола, П'ер дэ ля Рамэ), уласціва арыентацыя на нату­ральнее мысленне i натуральную мову. Шляхам семантычнага i этымалагічнага аналізу ён імкнуўся дакладна вызначыць змест слова, адпаведнасць яго рэчы («логас», «рай», «парог», «жораў», «піла» i інш.), што сведчыла аб наміналістычнай, рэнесансавагуманістычнай тэндэнцыі ў яго гнасеалогіі i яе антысхаластычнай накіраванасці. 3 гэтага аспекту ён разглядаў i арыстоцелеўскую логіку (называў яе «дыялектыкай»). «Што да таго, — пісаў Б., — што я свае довады будую ў фор­ме сілагізмаў, то я гэта раблю для лепшага разумения i сувязі. Хай мае паважаныя апаненты ведаюць i памятаюць, што навука гутаркі (логікі), якая пагрэчаску называецца дыялектыкай, не выдумана філосафамі, як гэта звычайна мяркуюць, а дадзена чалавеку Бо­гам як асаблівы дар i звязана з яго прыродай. Усё гэта, вывучаючы i наглядаючы, разумныя людзі падвялі пад асобыя правілы i вытлумачылі. У далейшым бязбожнікі сказілі гэтае вучэнне i ператварылі яго ў сафістыку, якой цяпер многія займаюцца... У дис­путах Апосталаў знойдзеш такія дова­ды, як быццам бы ix пісалі Парфірый ці сам Арыстоцель... Нават у дыспутах самога Ісуса Хрыста можна ўбачыць дыялектычныя сілагізмы».

Этыка Б. — тэндэнцыя да рэвізіі некаторых палажэнняў традыцыйнай хрысціянскай маральнай дактрыны, узбагачэння яе новымі ідэямі, узгаднення з філасофскаэтычнымі вучэннямі Адраджэння i Рэфармацыі. Адной з такіх ідэй была ідэя маральнадухоўнай свабоды чалавека. Погляд Б. на Хрыста як на выдатнага чалавека, які за свае высокія маральныя якасці быў удастоены «боскасці», падводзіў да думкі, што гэтая магчымасць патэнцыяльна зберагаецца за кожным смяротным чалавекам, які імкнецца дасягнуць маральнага ўдасканалення. Хрысталогія Б. — своеасаблівае адлюстраван­не рэнесансавай канцэпцыі (Піка дэ ла Мірандала i інш.) пра тое, што чалавек намаганнем асабістай волі можа зраўняцца з Богам. Але ж ідэя мараль­най свабоды мела i свой «адваротны бок», яна служыла крыніцай канцэпцыі «ўседазволенасці».

Асноўная этычная ідэя, выкладзеная Б. у «Катэхізісе», — ідэя рэлігійнамаральнага адраджэння. У прадмове ён пісаў пра скажэнне сапраўднага хрысціянства ў каталіцтве i праваслаўі, падмену свядомай i шчырай веры i маралі фармальнай i паказной. Таму ў духу пратэстантызму ён акцэнтаваў увагу на асабістай рэлігійнасці i маральнасці чалавека. Асновай веры, па­водле Б., з'яўляюцца не дагматыка, абрады i літургія, а этыка, якая змяшчаецца ў боскім адкрыцці, г. зн. у Бібліі. Сваім свецкім жыццём, штодзённай дзейнасцю, працавітасцю, сумленнасцю чалавек заслугоўвае выратавання, бо ён нясе асабістую маральную адказнасць перад Богам за свае ўчынкі. У этыцы Б. заўважаюцца рысы новай, буржуазнадэмакратычнай маральнай свядомасці, якая зыходзіла з прыярытэту правоў чалавека, асобы, што праз два стагоддзі было геніяльна зафіксавана ў этыцы І.Канта.

Сацыяльнапалітычныя " погляды Б. — адлюстраванне памяркоўнай апазіцыі ў беларускім рэфармацыйнагуманіетычным руху. Памяркоўныя мысліцелігуманісты, у ix ліку i Б., абгрунтоўвалі шэраг характэрных для эпохі Адраджэння i Рэфармацыі праблем аднаўлення, рэфармавання існуючых грамадскіх інстытутаў, сацыяльнапалітычнага ідэалу, нацыянальнай культуры, рэлігійнай свабоды i інш. Асаблівасцю праграмы памяркоўнай апазіцыі з'яўляліся пазітыўныя ў сваёй аснове адносіны да існуючых грамадскіх i дзяржаўных інстытутаў. Пераўтваральная дзейнасць меркавалася ў межах наяўнага соцыуму, змяненню падлягала не сістэма цалкам, а яе элементы. Прызнаваў Б. i приватную ўласнасць. «Абы кожны чалавек, — пісаў ён у «Катэхізісе», — маетность свою мел у моцы сваей». Разам з тым ён прапанаваў радикальную рэформу ўсёй сістэмы царкоўнага землеўладання: зямля павінна належаць не манастырам, a царкоўным абшчынам, даходы ад яе павінны ісці на школьную адукацыю, утрыманне настаўнікаў, бедных вучняў, прапаведнікаў, будаўніцтва бальніц i дамоў для састарэлых. Ухваляў ён i існуючыя феадальныя адносіны, нават прыгонніцтва, быў рашучым праціўнікам супраціўлення сялян сваім гаспадарам, аднак не апраўдваў крайнасцей феадальнага ладу, яго найболып жорсткіх праяў. «А кто таков теперичи ест до подданных^ абы не драл, абы дивных формтылев ко вылупенью их маетнасти не вымышлял, — пісаў ён пра беларускіх паноў i шляхту. — А кто на старых, а звыклых павинностях переставаеть! Вси на тое ся удали, абы ве­ликие доходы мели... А тое всё от по­ту, або радней от крави убогих людей мусить господар силою, або хитростию вылупити». Б. быў прыхільнікам сацыяльнай гармоніі, мірнага суіснавання ўсіх саслоўяў феадальнага грамадства. Высока ставіў працу гарадскіх рамеснікаў, прадпісваў «честь отдавати» майстрам «заровно» з феадаламі. Кожны, лічыў ён, павінен займаць пэўнае, адведзенае яму гістарычнымі абставінамі месца ў грамадстве. Дзяржаўная ўлада — боскае ўстанаўленне, i ёй неабходна падпарадкавацца. «Сапраўдны хрысціянін», на думку Б., мог займаць дзяржаўныя пасады, звяртацца ў суды, паколькі гэтыя інстытуты не супярэчаць евангельскаму вучэнню. Палітычны ідэал яго — «філосаф на троне», г.зн. асветны манарх, які «павінен акружаць сябе мудрымі i вучонымі людзьмі, з якімі б ён мог параіцца, як дзейнічаць у цяжкіх абставінах». Войны ён падзяляў на справядлівыя, у якіх рэкамендаваў прымаць удзел, i несправядлівыя, якія асуджаў.

У «Катэхізісе» ў духу Скарыны заклікаў пануючыя колы, у прыватнасці князёў Радзівілаў, клапаціцца аб развіцці беларускай культуры, адукацыі, роднай мовы. «Абы ваши княжацкие милости, — пісаў ён, — не только в чужоземских языцех кохали, але бы ся теж... и того здавна славного языка словенского розмиловати и оным ся бавити рачили». Ідэі Б. аб развіцці бе­ларускай мовы, культуры — адзін з фактараў станаўлення нацыянальнай свядомасці. Разам з тым ён сцвярджаў неабходнасць засваення ўсёй сукупнасці еўрапейскай культуры, асуджаў езуітаў за ix рэлігійную нецярпімасць, папракаў тых праваслаўных дзеячаў, якія імкнуліся адмежавацца ад заходнееўрапейскай адукаванасці.

Б. — таленавіты празаік, паэт, перакладчык; пісаў на беларускай, польскай i лацінскай мовах. Абгрунтоўваў думку пра пазнавальнае значэнне мастацтва i яго маральнавыхаваўчую ро­лю. У палеміцы з Арцеміем ён адстойваў прынцып рэнесансавага рэалізму. Разумение Б. прыгожага мела рацыяналістычны характар: прыгожае тое, што ісціннае. Ён аддаваў перавагу прыгажосці зместу перад прыгажосцю формы. Лічыў, што толькі на аснове свабоды магчыма поўнае самавыяўленне асобы, росквіт яе здольнасцей.

Тв.: Катихисис то ест наука стародавная христианьская от светого писма для про­стых людей языка руского в пытаниах и отказех събрана. Несвиж, 1562; Из предис­ловия к переводу Нового Завета; Припи­ски к переводу некоторых мест Нового За­вета; Из письма к Фоксу // Из истории философской и общественнополитической мысли Белоруссии: Избр. произв. XVI — нач. XIX в. Мн., 1962; [Ліст С.Буднага да Г.Булінгера] // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1978. №5; О przedniej szych wiary chrystyjaсskiej artykulech. Warszawa; Lodџ, 1989; Urzкdzie miecza uџywajacem. Warszawa, 1932.

Лит.: Алексютович H.A. Будный •— идеолог гуманизма и реформации в Белоруссии и Литве // Из истории фи­лософской и общественнополитической мысли Белоруссии: Избр. произв. XVI — нач. XIX в. Мн., 1962; Подокшин С.А. Скорина и Будный: Очерк филос. взгля­дов. Мн., 1974; Яго ж. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: Ад Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага. Мн., 1990; Парэцкі Я.І. Сымон Будны. Мн., 1975; К о н о н В.М. От Ренессан­са к классицизму: (Становление эстет, мысли Белоруссии в XVI—XVIII вв.). Мн., 1978; Псторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Т. 1. Мн., 1968; Ис­тория белорусской дооктябрьской литера­туры. Мн., 1977; Саверчанка І.В. Сы­мон Вудны: Гуманіст i рэфарматар. Мн., 1993. С.А.Падокишн.

БЯЛІНСКІ (Bieliсski) Даніэль (? — 1591)

Дзеяч рэфармацыйнага руху ў Польшчы i Вялікім княстве Літоўскім. Паходзіў з сілезскіх мяшчан ці шляхты. 3 1554 вучыўся ў Кракаўскім універ­сітэце. Служыў казнадзеем (прапаведнікам) пры касцёле св. Барбары ў Кракаве. У канцы 1550х гадоў адкрыта перайшоў у Рэфармацыю. Выконваў абавязкі прапаведніка i святара («міністра») пры рэфармацыйных зборах у Бжэзінах, Кракаве, з 1563 у Шыдлоўцы, маёнтку Мікалая Радзівіла Чорнага, з 1570 у Олтушы. У 2й палове 1570х гадоў вярнуўся ў Кракаў. У канцы жыцця пераехаў у Вільню, дзе i памёр. ,

Сваю рэфармацыйную дзейнасць распачаў пад уплывам Гжэгажа Паўла. Сярод антытрынітарыяў Польшчы i Вялікага княства Літоўскага вылучаўся найбольш радыкальнымі поглядамі: ад трыдэізму эвалюцыяніраваў да дытэізму, унітарызму i анабаптызму. За свой твор, у якім паказаў шматлікія супярэчнасці Новага Запавету ў параўнанні са Старым, часова быў адлучаны ад кальвінісцкага руху. Кнігі Б. не захаваліся i вядомы толькі па звестках іншых аўтараў, апанентаў i палемістаў. У прыватнасці С.Будны рэзка крытыкаваў творы Б. ў сваёй кнізе «Пра найважнейшыя артыкулы хрысціянскай веры». 3 канца 1570х гадоў Б. прытрымліваўся даволі памяркоўных кальвінісцкіх поглядаў. У 1603 яго творы ўвайшлі ў Індэкс забароненых кніг Рэчы Паспалітай.

Літ.: П а р э ц к i Я . I . Сымон Будны. Мн., 1975; Подокшин С.А. Рефор­мация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (Вторая половина XVI — нач. XVII в.). Мн., 1970; Merczyng Н. Polscy deisci i wolnomysliciele za Jagiellonow // Przeglad Historyczny. 1911.

12, 3. Г.Я.Галенчанка.