3 Инвестициялык қызметтің белсенділігін ояту мен ынталандыру механизмдерін жетілдіру

3.1 Шетел инвестицияларын тартудың халықаралық тәжірибесі және оларды республикада кешенді пайдалану

Дамып келе жатқан елдердің қарыз дағдарысының тереңдеуі мен халықаралық қаржы капиталының қымбаттауы шарттарында көптеген дамып келе жатқан елдері қойылымдарын жинақтар көлемдерін ұлғайту үшін, сондай-ақ, экономиканың құрылымдық қайта құрылуы үшін шетел инвестицияларын тартуға екпін қояды. Бұл индустриализацияның даму стратегиясының импортты ауыстыру арқылы сәтсіздік ретінде, сондай-ақ, ұлттық экономиканы қазіргі заманғы талаптарға жылдамырақ бейімдеп, экономикалық өсудің тұрақты қарқындарын қамтамасыз етуге ұмтылыс ретінде де түсіндірілген болатын. Бұл кезде, кейбір мемлекеттерде шетел инвестициялар ағымының күшеюіне қойылған қойылым жинақтардың сыртқы көздерін ұлғайтуға тырысуымен емес, ол, инвестицияларды экономиканың жоғары технологиялық және экспортты бағытталған салаларының пайдасына қайта бөлуге ұмтылысымен түсініледі. Ол сонымен бірге, шетел инвестициялар ағымының қатысты қысқарумен туындатылған. Шетел инвестициялар режимінің либерализациясы әртүрлі елдерде әртүрлі бағыттары бойынша жүреді. Олардың негізгісінің біреуі – шетел капиталдарының экономиканың қандай да болса бір салаларына кіруіне, сондай-ақ, меншікке және қаржы активтерін иеленуіне заңнамалық шектеулерін алып тастау болып табылады. Мексикада, мысалы, электртехникалық және көлік мәшинесоғу, электр және химия өнеркәсібі, қонақ үй кешені, ҒЗТКЖ ортасы сияқты салалары шетел инвестициялары үшін ашық болды. Анд тобы елдерінде шетел инвестицияларын банктерде, сақтандыру компанияларында, ішкі көлік пен коммуналды қызметтерінде меншік үлесін шектеусіз пайдалануға заңды түрде рұқсат етті. Венесуэлада заң электроникаға, ақпараттану мен биотехнологияға шетел капитал салымдарын әрқилы қолдайды. Осындай саясатты сонымен бірге, Үндістан, Оңтүстік Корея, Сингапур және өзге де мемлекеттері белсенді түрде пайдаланады [35]. Бірқатар елдерде, бірлескен кәсіпорындарында шетел капиталы бөлігінің үлесіне, бірлескен кәсіпорындарының ілгерілемелі «натуралдануы» жүйелері мемлекеттің олардың акцияларын сатып алуы арқылы шектеулері маңызды деңгейде жұмсарылды. Оңтүстік Кореяда, мысалға, мемлекет тіпті, ерекше әлеуетті салаларында шетел капиталының жүз пайыздық қатысуымен келіседі, әйткенмен, осы мемлекеттегі тікелей шетел инвестициялары экономикалық дамуда өте қарапайым рөлін алса да (шамамен жалпы капитал салымдарының 2%) [36, 80-83б.].

Сондай-ақ, либерализациялау саясатында маңызды аспект ретінде пайдаларды және инвестицияланған капиталдың негізгі сомасын репатриациялаудың жеңілдік режимін ұсыну болып табылады. Көптеген елдерде репатрияцияланатын пайдалардың тіркелген инвестициялар көлеміне қатынасы ретінде есептелетін пайданы шетелге аударудың заңмен бекітілетін нормалары елеулі түрде ұлғайтылды. Дегенмен, негізгі капиталды репатриациялауға шектеулерді толығымен алып тастау төлем балансының тұрақсыздануы мен оның «қашып кетуіне» ұрындыратындығынан, көптеген елдер тіпті, либералды сыртқыэкономикалық заңнамасы бар (Чили, Аргентина) осы қадамнан көбінесе өзін-өзі тоқтатады. Осы сұрақта жеткілікті қатаң ұстанымды Бразилия, Индонезия, Тайвань және бірқатар өзге елдерінің үкіметтері алады [37]. Капиталдар жылжуының толық либерализациясы төлем балансының оңды сальдосы бар жеткілікті дамыған елдерінде ғана рұқсат етілген, олар Оңтүстік Корея, Малайзия және бір жағынан, Түркия. Көпшілік дамып келе жатқан елдеріндегі шетел инвестицияларын реттеудің аса маңызды әдісі – салық саясаты болып табылады, ол әдетте қандай да болса әлеуетті міндеттерін шешуге әрекеттесетін кәсіпорындарына жеңілдіктерді ұсынуда қорытындылады. Келесідей жеңілдіктер анағұрлым таралған болып келеді: белгілі бір объектіні пайдаланудың бастапқы кезеңінде салықтарды төлеуден толығымен босату, табыс салығының немесе корпоративтік салығының және меншікке салынатын салығына объекттерді пайдаланудың алғашқы жылдарына төмендетілген шәкілі, жылдамдатылған амортизациялық аударымдарын рұқсат ету, ағымдағы шығындарын анағұрлым кейінгі мерзімге аудару, ол болашақта пайдаға салынатын салығын төмендетуге көмектеседі, қайта инвестицияланатын пайдаға төмендетілген қойылымдар және т.б. Осы кезде салық саясаты, тәртіп бойынша, әлеуетті объектілерін мақсатты бағытталған несиелеуімен күшейтіледі. Бірқатар елдерде қосымша жеңілдіктерін алу, олардың ішінде кеден тарифтері мен импорттық квоталарының төмендетілген қойылымдары, трансұлттық компаниялар филиалдарының және өзге де шетел инвесторларының еркін экономикалық аймақтарында негізделуімен байланысты. Мұнда федералды және жергілікті салықтарын төлеуден, меншікке салынатын салықтарынан босату, валюталық бақылауды әлсіздендіру мен экономикалық рентаны репатрияцияға шектеулерін алып тастау, корпорациялар табысына салынатын салықтардан толығымен немесе бөлшектеп босату қолданылады. Дегенмен, шетел инвесторлары үшін анағұрлым маңызды ретінде нарықтың дамыған инфрақұрылымы, оның ішіне көлік, сауда мен ақпараттық желі кіреді, маманданған жұмысшы күші, валюта-қаржы және несие жүйелерінің теңдестірілгендігі болып табылады. Осындай инфрақұрылымды дамыту, экспорттық аймақтарында болса да, өтімділіктің ұзақ мерзімді қомақты инвестицияларын талап етеді, демек, салық жеңілдіктері мен субсидияларының қысқа мерзімді саясатына белгілі бір қарама-қайшылықта болады. Осыған қарамастан, дамып келе жатқан елдерінде еркін экономикалық аймақтар санының елеу түрде өсуі тікелей шетел инвестицияларын тартудың осы саясатының жоғары тиімділігі туралы куәландырады және берілген мәселені анағұрлым баяндап зерттелуін талап етеді.

Қазіргі уақытта, әлемде 600-дан астам еркін экономикалық аймақтары есептілінеді немесе алдыңғы он жылға қарағанда екі есе көп. Олардың тауар айналымының жалпы көлемі 1 трлн. долларынан асып түсті немесе әлемнің барлық елдерінің сыртқы сауда айналымынан 1/3 жоғары болды [37]. Халықаралық тәжірибеде, еркін экономикалық аймақтарының жалпы белгілері мен қазіргі заманғы даму беталыстарын бөледі, олар ерекше аумақтық бірліктері ретінде, өздерінің шекараларын, жаңадан құрылған қалалар-спутниктерімен және жаңа жкономикалық аудандарымен бітісе отырып, үнемі кеңейтеді. Осы кезде олар өзінің инфрақұрылымын үнемі жақсартып отырады, сыртқы әлеммен қарым-қатынас жасаулың бара-бара ыңғайлы жағдайларын қамтамасыз етеді. Өйткені, шетел инвесторлары мен бизнесмендер талғамдарын әрдайым ең жақсы қонақ үйлеріне, ең жақсы көлік құралдары мен телекоммуникациялары бар жерлеріне, және тіпті демалу үшін анағұрлым тартымды жағдайларын қалайды; ерекше экономикалық аймақтарын басқарудың ерекше режимі шетел кәсіпкерлері үшін бара-бара либералды және жеңілдікке айналуда. Либерализацияның кең саясатының арқасында ерекше экономикалық аймақтарында бірлескен өзаратиімді ынтымақтастық пен шетел капиталын салу үшін жағымды шарттары дамытылады. Осы ерекше экономикалық аймақтарының экономикалық интернационалдауының беталысы байқалуда, ол жерде көптеген трансұлттық корпорациялары бекем негізделеді; еркін экономикалық аймақтарының сыртқы экономикалық қызметі ауқымының кеңеюімен олардың диверсификациясы мен кешенді дамуы жүреді. Сыртқы сауда мен экспорттық өндірісімен бірге көптеген өзге де салалары туындап, өркендейді. Еркін экономикалық аймақтар дамуының көпсалалық сипаты олардың тиімділігін жоғарылатып қана қоймай, ол сонымен бірге, олардың сапалы дамуы үшін алғышарттарын да дамытады – ақырындап ғылыми-техникалық және өндірістік-кәсіпкерлік кешені үлгісіне ауысу. Осындай экономикалық және ғылыми-техникалық аймақтарының дамуы 80-ші жылдардың аяғында, негізінен АҚШ, Жапония мен Англияда басталды. Осы аймақтардың жалпы сипаттамасы ретінде оларда ғылым мен өндірістің ғылыми сыйымды салаларын шоғырландыру болып табылады, ол ең алдымен, электроника мен қазіргі заманғы оргтехникасын, космостық, оптикалық және медицина құрал-жабдығы бұйымдарына қатысты болса керек. Осы ерекше ғылыми-техникалық аймақтар дегеніміз тиімді дамып келе жатқан және өзінің өнімін экспорттаудан түсетін ірі табыстары бар ғылыми парктері немесе технопарктері болып табылады. Айта кететіні, Қазақстанда сонымен қатар, шетел инвесторлары үшін жеңілдік режимін дамыту бойынша маңызды жұмысы жүргізілуде. Бірақта, қабылданған заңнамалық құжаттардың көбісінде аз емес кемшіліктер бар және бірқатар жағдайларда олар сілтемелік сипатында. Негізінен, шетел инвесторлары үшін қызметтің рұқсат етілген тәртібі көбінесе енгізілді және кейбір деңгейде енгізілуін жалғастыруда, шаруашылық етудің бөлек салалары жоққа шығарылады, ал еркін экономикалық аймақтарын ұйымдастыру бойынша жұмыстары тәжірибелі жүргізілмейді. Валюта түсімін пайдалану мәселелері әртүрлі шешілуде, мысалға, бастапқыда барлық кәсіпорындар үшін валюта түсімін міндетті түрде сату қарастырылған болатын, шетел инвестициялары бар кәсіпорындарының валюталық өзін-өзі өтеушілік қажеттілігі туралы арнайы мақалалары енгізілген болатын, осыған іс жүзінде барлық емес бірлескен кәсіпорындары қол жеткізе алады. Көптеген жағдайларда заңберуші актілері шетел инвесторлары үшін кепілдемелердің стандартты жиынын жаңғыртады, дегенмен оларды жүзеге асырудың тәжірибелік механизмі әлсіз өңделген. Оларда инвестициялық байланыстардың «қасиеттілігі» басым, яғни заңнаманың ауысуында бастапқы шарттардың сақталуы, инвестордың оған мемлекеттік органдардың заңсыз шешімдері кінәсінан туындайтын шығындарының орнын толтыру құқығы қарастырылған. Сонымен бірге, шетел инвестораларына маңызды салықтық және өзге де жеңілдіктері қарастырылады. Онымен қоса, осы заңнамалық актілері әртүрлі үкіметтік шешімдерімен, нұсқаулықтарымен және нормативтік актілерімен әлі күнге дейін өзара байланыспаған, олар кейде бір біріне қарама-қайшы келеді және шетел инвестицияларын нақты қорғайтын бекем құқықтық базасын қалыптаспайды.

Осыған байланысты, жоғарыда аталып өткендей, экономиканың ашықтығының көп сатылы, көп қабатты қытай тұжырымдамасын іске асыру өте зейінді назарын ақтайды. Бұл тұжырымдаманың мәні - әртүрлі аумақтардың бәсекелік шарттары мен артықшылықтарын максималды түрде пайдаланануда, ірі және әркелкі мемлекет шарттарында оның жалпы аумағының әлемдік нарықтық шаруашылығына күрделі экономикалық және әлеуметтік-саяси сілкіністерсіз жылдам интеграциясы мүмкін еместігін түсінуден тұрады. Осының салдарынан, оның аумағы шартты түрде екі секторға бөлінеді – ішке және сыртқа бағытталған экономикаға. Сексенінші жылдардың басының өзінде мемлекеттің оңтүстік жағалауында 5 арнайы эко­номикалық аймақтары ұйымдастырылған болатын. Олардың өнеркәсіптік өндірісінің жалпы көлемі 1992ж. 48 млрд. юаньге дейін жетті (мемлекеттің индустриалды өнімінің 1,7%), ал сыртқы сауда айналымы - 19,7 млрд.долларын (жалпы қытай көрсеткішінің 14,5%). Барлық осы ЕЭА анклавті сипатында, белгілі бір дербестілікке, провинциялар деңгейінде шаруашылық құқықтарына ие болып келеді, салықтық, кедендік және өзге де жеңілдіктерін пайдаланады. Қытайдың солтүстігінен оңтүстігіне қарай барлық жағалауларын бойлай 14 теңіз жағалауындағы қалалары ашылған болатын және қазіргі уақытта, оларда техникалық-экономикалық дамитын 15 аудандары бөлінді. Осы қалалар мен аудандар индустрияның дамуына алдыңғы қатарлы технологияны тарту мен шетел капиталымен ынтымақтасу негізінде бағытталған болатын. Мұндай аудандарда еркін порт пен өндірістік аумақтар режимі үйлеседі. 80-ші жылдардың екінші жартысында ҚХР Мемлекеттік кеңесі бес ашық теңіз жағалауындағы экономикалық аудандарына: Яацзы мен Чжуцзян өзендерінің атырауларында, екі жарты орал (Шаньдун мен Ляодун) және Фуцзянь оңтүстік провинциясының аумағына шетел капиталын тарту саласындағы жеңілдік саясатын кеңейтті. Бұл дегеніміз, ашық саясатын қалалық аудандарынан ауыл аудандарына ауыстыруын, ауыл шаруашылық өнеркәсібі кәсіпорындарының дамуын ынталандыру болып табылады. Жеңілдік деңгейі бойынша осындай аудандардағы инвестициялық режим АЭА мен ішкі аудандар арасында аралық жағдай алады. Содан кейін Шанхайда Пудун даму аймағы құрылған болатын, о АЭА-на жақын мәртебесіне ие болды. Пу-дунның құрамында әртүрлі мамандықты аудандары қызмет ететін болады: қаржы-саудалық, индустриалды, ғылыми; шетел инвесторларына жер кең түрде жалғаға ұсынылатын болады. Ішкі аудандардың техникалық артта қалуын жеңуге қалаларда жағалауларда, сондай-ақ, орталық пен солтүстік-шығыс провинцияларында, соның ішінде Харбинде, Чанчунде, Шэньянде, Сианде, Ланьчжоу, Чэнду және өзге де ірі орталықтарында жайғасқан жаңа технологияларды дамытудың 27 аумақтарын қалыптастыруға әрекеттесуі тиіс. Қытайда қазірдің өзінде еркін немесе кеденсіз сауданың 14 аймақтары құрылды. Осылайша, елде алаңы 450 мың.шаршы км тұрғындары 220 млн. адамы бар «ашық» теңіз жағалау сызығы қалыптасты. ТМД және Моңғолиямен шекараларын бойлай ашықтықтың «жаңа солтүстік полюсін» қалыптастыруға дайындық жүргізілуде. Осы тұжырымдаманың мақсаты – сыртқы ынтымақтастыққа ішкі шекаралық провинцияларын қосу болып табылады 38, 27-28б..

Ашықтыққа ауысу Қытайдан маңызды деңгейдегі экспорттық өндірісін кеңейтуді талап етті. Өндірістік күштердің жоғары емес даму деңгейі мен қытай тауарларының әлемдік нарықтағы бәсеке қабілеттілігінің шектелгендік шарттарында осы міндет берілген өндірістердің қалған экономикадан қатысты бөлектеу арқылы шешілді. Бірінші қадамда мемлекеттік кәсіпорындардың бір бөлігі жай ғана экспорттық тапсырыстарын орындауға қайта бағытталды, ірі инвестициялардың «экспорттық өндіріс базаларын» соғуға бағыты қамтамасыз етілді, оларды экономикалық преференциялар есебінен мемлекеттік қолдау механизмі құрылды. Кейіннен оларға валюта түсімінің ұлғайып келе жатқан бөлігі бөліне басталды, юанньнің бірнеше реттік девальвациясы жүргізілді, ал 1992ж. бастап оның қалқымалы бағамы енгізілді. Бір уақытта, елге несиелер мен тікелей шетел инвестицияларын тарту бойынша мемлекетте белсенді жұмысы жүргізіліп отырды. Шетелден тікелей шетел инвестицияларын тартудағы ҚХР сәттіліктері көбінесе, елде жағымды инвестициялық ахуалын дамытумен шартталынған болатын. Бұл ахуалдың негізгі белгілері ретінде жұмысшы күшінің төмен құны, жерді пайдалану құқықтарының арзандылығы, ауқымды мемлекеттік салымдарының арқасында қол жеткізілген жеңілдік инвестициялау аудандарында өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым дамуының қолайлы деңгейі; жеңілдік салық салу жүйесі; преференциалды миграциялық-кеден режимі, дамыған сыртқы экономикалық, кедендік, валюталық және өзге де заңнамасы болып табылады. Барлық осы факторлардың әсер етуінен, жоғарыда аталған көздер бойынша, Қытайда сан алуан түрдегі 37125 кәсіпорындарының шетел инвестицияларының жалпы сомасы шамамен 46 млрд.доллар құрайтын, олардың ішінде нақтылы 26,2 млрд. салынды, құрылуы келісілген болатын. Осы кәсіпорындардың ҚХР индустриалды өндірісі көлеміндегі үлесі 1991ж. 5% құрады, ал олардың экспорты жалпы қытай көлемінің 16,7%-нан асып түсті [39]. Осы кезде салымдардың негізгі көлемі (70%) шетелдегі қытай диаспорасының өкілдеріне келеді.

Қытайда кәсіпорындарды басқарудың нарықтық әдістеріне ауысу қажеттілігінің мәнін жақсы түсінеді. Мұнда, мысалға, шетел кәсіпкерінің қытай кәсіпорнын басқаруға қатары сияқты нысаны қолданылады. Бірінші рет осындай қатарды 1988ж. Ухан қалыптау зауытындағы кішігірім филиалына үш жылдық мерзімге австрия менеджері Хайнс алды. Ол қызметкерлер мен жұмысшыларды жұмысқа алу мен жұмыстан шығару, оларға жалақы көлемін анықтау құқығына ие болды және филиалдың жұмысына толығымен жауапты болды. Қытай мамандарының пікірлеріне сәйкес, шетелдік-бастық шетел капиталын тарту мен әлемдік нарыққа ену үшін көбірек мүмкіндікке ие болады, оның қызметі жеке шаруашылық және басқарушылық қызметкерлерінің, жұмысшылар мамандығының жоғарылауына әрекетеседі. Шетел капиталын тартудың басқа нысаны – Лаонин провинциясында пайда болған «бір кәсіпорында басқарудың екі жүйесі» әдісі болып табылады. Осы әдіске сәйкес, кәсіпорында басқарудың жалпы қабылданған және шетел кәсіпкерлері халықаралық тәжірибеде қолданылатыны жүйесі болады. Авторлардың пікірінше, бұл қатарды ресімдеу процедурасын қысқартады және ірі мен орта кәсіпорындарының сыртқы нарыққа кіруін жеңілдетеді [40]. Осындай жағдайда, аумақтық-экономикалық ашықтық дамуының қытай үлгісі, тәжірибе көрсетіп отырғанындай, өте шынайы және нарыққа жеткілікті деңгейде «ауыртпай» ауысуын және өндірістік күштері дамуының әртүрлі старттық деңгейлері бар аймақтарын халықаралық еңбек бөлінісіне ақырындап қосылуын қамтамасыз етеді деген қорытынды жасауға болады. Өндіргіш күштерінің жеткілікті дамымаған, маманданған кадрлардың жетіспеушілігіне қарамастан (аяқталған орта білімі бар тұрғындардың 8%, жоғары - 1,4%) Қытай 80-ші жылдары экономикалық өсудің ең жоғары қарқындарын қамтамасыз ете алды (10,5%) және нақ сол түрін 90-ші жылдары да жалғастыруда [41], Яғни, сыртқыэкономикалық байланыстардың әлеуетті дамуы ҚХР-на оларды инвестициялық-технологиялық «қоректендірудің» және бүтін ұлттық экономиканы «шоктық» терапиясыз нарықтық реформалаудың тиімді рычагі ретінде пайдалану мүмкіндігін береді. Бұл тәжірибе, еркін экономикалық аймақтарын құру мен дамыту бойынша жұмыстары бастапқы қадамдарында болып табылатын Қазақстан үшін үлкен құндылықты болып табылады. Республиканың көне Ұлы Жібек жолында орналасуын медет қылу қомақты экономикалық негіздеріне алып келетіні екі талай, өйткені, ол негізінен туристер үшін қызықты болып келгенімен, маңызды көлік артериясы емес. Осыған байланысты, материал сыйымды емес, техникалық күрделі емес өнімін шығару бойынша ЕЭА немесе технополистерін, мемлекеттің әлемдік шаруашылыққа интеграциясын жылдамдату үшін дамыған ғылыми-техникалық әлеуеті бар ірі индустриалды орталықтарына жақын жерде қалыптастыру мүмкіндігін қарастыру керек.

Қазіргі уақытта, мемлекетіміздің материалды өндіріс саласының жағдайын құрылымдық, инновациялық және инвестициялық дағдарыс ретінде бағалауға болады. Бұл мемлекеттің қоғамның дамуының мобилизациялық үлгісімен жүруінің салдарларынан болды, сол уақытта, дамыған елдері дамудың инновациялық түрін пайдаланған. Инновациялық даму теориясына сәйкес, жаңашылдықтарды енгізу капиталды салудың жаңа нарықтары мен жаңа бағыттарын және орталарын дамытуға әрекеттеседі. Экономикадағы жаңа секторлардың өндірістік қуаттылықтары белгілі бір кезеңде ішкі нарықтағы сұраныстан басым бола бастайды, бірақ, әлемдік нарықтағы өткір бәсекелестік пен сұраныстың шектелгендігі шарттарында инвестициялар қысқарады, және капиталдың материалдану үрдісі басталады. Экономикалық кезеңнің келесі сатысында ауқымды несиелер тәжірибесі басым бола бастайды, бірақ ол да, соңында нәтижелерге қол жеткізбейді: сұраныстың қанығуы аяқталады және депрессияның соңына дейін жалғасатын дағдарыс басталады. Құлдыраудың нақ осы дағдарыстық кезеңінде, инновацияларға сұраныс төмендейді, ал кәсіпкерлік секторы оны жандандыруға жағдайы болмаған жақта, мемлекет нарықтық экономиканы инвестициялық сұраныс пен инновациялық қызметті ынталандыру бағытына қарай белсенді түрде реттеуге бейімді болады. Бұл кезде өндіріс шығындарын төмендетуге, ресурсты үнемдеуге бағытталған соңғы технологиялар негізіндегі модернизация қажет. Капитал салымдарының құрылымын ресурсты үнемдеу бағытында қайта құру бағаларды төмендетуге, өнімділікті және түпкілікті сұранысты жоғарылатып және сол арқылы жинақтау мен инвестициялау мүмкіндіктерін жақсартуға қол жеткізеді. Нақ ішкі жеке тұтынуды қолдау 80-ші жылдардағы АҚШ-та және өзге де елдерде болған құрылымдық дағдарысты еңсеруге жәрдемдесті. Осы кезде, құрылымдық қайта құрулар тиімсіз және ескірген өндірістерін жоюмен бірге жүрді, соның нәтижесінде жаңа техника мен технологияға салу үшін қажетті ресурстары босатылды.

Адам капиталына салынатын инвестициялар да аса маңызды. Әлемдегі көптеген елдерде, әсіресе, индустриалды дамыған, қаражаттарды білім беруге, денсаулық сақтауға және жұмысшы күшінің ұдайы өндірісіне қызмет көрсететін өзге де салаларына салу қазіргі уақытта, адамға капитал салымдары немесе инвестициялары ретінде қарастырылады, ол олардан белгілі бір экономикалық және әлеуметтік нәтиже түріндегі тиісті қайтарым береді. Және жеке сектор, инвестициялық қызметтің осы саласына жеткілікті пассивті қарайтын болғандығынан, тұрғындардың элиталық бөлігіне ғана қызмет көрсетумен шектеліп, оның дамуы туралы тәжірибелік жан-жақты қамқорлықты мемлекет өз мойнына алады. Шетел мемлекеттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, егер XIX ғасырда кәсіпорындардың пайдалы қызметін қамтамасыз етуде шешуші рөлді шикізат пен негізгі капитал алатын болса, онда қазіргі заманғы шарттарында қаражаттарды жұмысшы күшін оқытуға, қайта дайындау мен мамандығын жоғарылатуға салу тиімділігі капиталды өндірісті кеңейтуге, қайта құруға және техникалық қайта қарулануға салымдарының тиімділігінен 30 есеге асып түседі. Бұл қорытындылар индустриалды дамыған елдерінде, және әсіресе, Жапонияда қолданылатын басымды индустриалды өндірісті ұйымдастыру тұжырымдамаларында кең қолданыс тапты. Сондықтан, әлеуметтік салаға, негізгі және айналым қорларына, олардың көмегімен осы салалардағы еңбек жүзеге асырылады, салынатын инвестициялар өндірістік қорлар, осы түсініктен шығатын олардың физикалық және моральдық тозуының салдарларымен, амортизациялық аударымдардың қалыптасу қажеттілігі, пайданы есептеу және олардық қызметтері мен экономикалық тиімділігін анықтаумен байланысты өзге де көрсеткіштері болып табылатынын толық негізде бекітуге болады. Нақ осы берілген салада нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен ғылым, денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет пен өнер қызметінің бір бөлігін коммерциалдау мүмкіндігін береді. Дегенмен, тек мемлекет қана әлеуметтік инфрақұрылымның осы капитал сыйымды салаларында бастапқы инвестор болып қала алады және солай болуы тиіс. Одан да анағұрлым маңызды мағынаға - кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің инновациялық қызметі ие болады, ол сондай-ақ, ғылыми зерттеулер мен өңдеулердің ілгерлемелі түрлерін қаржыландыратын мемлекеттің жан-жақты қолдауына ие болуы тиіс. Егер ғасырдың басында ғылым мен техниканың жаңалықтары еңбектің өнімділігін 5-20%-ға жоғарылатса, онда қазіргі кезде ғылыми жаңалықтары еңбектің өнімділігін бірнеше ретке жоғарылататындығының дәлелі сирек емес. Экономикалық, әсіресе, басқармашылық ғылымдары туралы дәл осыны айтуға болады, олардың зерттеу нәтижелері табиғи-техникалық ғылымдарына қарағанда, экономиканың өсу тиімділігіне едәуір әсерін тигізе алады.

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, өндірістің ұйымдастырылуын экономикалық талдау, экономикалық болжамдау мен эксперттік бағалаулар, қаржы-экономикалық реттеу, экономикалық басқару мен маркетингті жетілдіру негізінде қайта құру өзгеріссіз техникалық қамтамасыз ету кезіндегі өндірістің табыстылығын маңызды деңгейде жоғарылатады. Біздің мемлекетте еңбек өнімділігінің өсуі соңғы уақытқа дейін осы факторлардың есебінен тек бір жағынан ғана қамтамасыз етіліп отырды, ол негізінен – инвестициялардың негізгі және айналым капиталына жалғасқан ұлғаюы арқылы болды. Айта кететіні, мұнда да 90-шы жылдардың басында көптеген салалардағы ресурсты үнемдейтін және техникалық прогресті қамтамасыз ететін ғылым сыйымдылықты және техникалық күрделі өнімге сұраныс қысқара бастады. Сексенінші жылдардың басынан бастап халық шаруашылығының көптеген салаларындағы еңбек өнімділігінің деңгейі төмендей бастады, бұл белгілі бір шамада интеллектуалды еңбек ортасын бағаламаумен және теңдестірумен шартталған болатын. Қазіргі қадамда, экономиканың терең дағдарысы нәтижесінде инвестициялардың материалды өндіріс саласына қарай ұлғаюы өте қиындатылды. Онымен қоса, дамыған елдердегі өндіріс тиімділігі мен ұйымдастырудың жоғары деңгейінің шешуші жетістіктеріне экономикалық басқару жүйесін жетілдіру есебінен қол жеткізілгені бұлтартныс дәлел болып табылады. Қазіргі уақытта бұл жерде инвестициялардың шамамен бестен бір бөлігі кәсіпорындар мен корпорацияларды басқару жүйесін құруға пайдалынатыны кездейсоқтық емес. Айта кететіні, экономиканың бөлек секторларындағы тікелей жұмысшы персоналының саны қысқаруда, ал басқару персоналының өсе түсуде. Яғни, басқару персоналын қысқарту қажеттілігі туралы барлық әңгімелердің күрделі негіздері бар. Мемлекет оның қызмет ету тиімділігінің нәтижелерін анықтаудың сенімді критерийлерін анықтап алуы, бюрократизм мен жемқорлықтың дамуы жолында сенімді кедергілері қою тиістігі, басқа мәселе болғанның өзінде өнімділік үрдістерін шоғырландыра отырып, инвестициялар мәнісі бойынша, қоғамдық ұдайы өндірістің негізін қалыптастырады. Және, егер саудалық және онымен байланысты ақша қатынастары айырбас саласында көрсетілсе, сондықтан азды көпті қысқа мерзімді болып табылатын болса, онда инвестиция қатынастары ұзақ мерзімді сипатқа ие болып келеді, бұл олардың қаржы саласындағы және капиталдардың тиісті нарықтарының қызмет ету сипатында өте үлкен ерекшелігін алдын ала анықтайды.

Инвестицияларды анықтау үшін қағидаттық маңызды мағына меншік мәселелеріне тиесілі. Инвестиция, оларды инвестициялық ресурстарға меншік ретінде, ал өзіне тек өндіріс құралдарына меншікті ғана қоспай, сонымен бірге, ақша қаражаттарына, банк депозиттеріне, акцияларға, сертификаттарға және өзге де бағалы қағаздарға, технологиялар, лицензиялар және өзге де мүліктік емес құқықтары мен интеллектуалдық меншікті де қосатындығы, анықтауды көздейді. Мұның барлығы өз көрінісін инвестициялық үдерістердің көп түрлілігін нығайта түседі. Дегенмен, қазіргі заманғы кезеңде бірқатар елдерде амортизациялық, салықтық және несиелік жеңілдіктері түріндегі, өзінің бейнесін мемлекеттік меншіктен алатын және мәнісі бойынша, мемлекеттік капитал, немесе осы жеңілдіктер ұсынылатын кәсіпорындар мен салалардың дамуына берілетін мемлекеттік инвестициялар болып табылатын мемлекеттің қаржы құқықтары сияқты инвестициялардың өзіндік нысаны сақталып қалуда. Сондай-ақ, инвестициялардың өзіндік нысаны ретінде құрал-жабдықтарды жалғаға беру (лизинг) алға шығады, ол жылжыйтын және жылжымайтын мүлігін жалғалық қарым-қатынастары арқылы пайдалану бойынша келісім-шарттарын қаржыландыруды жүзеге асыруға қол жеткізеді. Осындай шарттарда, жалғаға берушілерде кәсіпкерлік қызмет үшін инвестицияланатын мүлікке меншік құқығы сақталынып қалады, ал жалғаға алушыда табыс пен пайда алу мақсатында осы мүлікті пайдалану құқығы туындайды. Яғни, лизинг жалғалық қарым-қатынастары арқылы кәсіпкерлік қызмет объектілеріне инвестицияланатын мүліктік құқықтардың әртүрінің бірі ретінде алға шығады. Қаржы лизингі келісім-шарттарының ерекшелігі ретінде, біздің ойымызша, берілген жағдайда лизингті пайдаланушы-мемлекетке тікелей инвестициялау жасалмайды, дегенмен ол мәшинелерді, құрал-жабдықтарды алып отырса да және оны іске асырудан алатын табыстарымен лизингті берушімен есептесе келе, олардың көмегімен өнімді жасайды.

Нарықтық қатынастарға ауысуды тауарлар мен инвестициялар меншіктерінсіз елестету мүмкін емес. Қазіргі кезде республикада мемлекет меншігінің қомақты ауқымын мемлекеттің меншігінен алу мен жекешелендіру бойынша жалғасып келе жатқан жұмысы жаңа меншік иелері-субъекттерінің пайда болуына алып келеді, олар арқылы инвестициялық қатынастары ары қарайғы дамуын алуы тиіс. Нақ солар тікелей шетел инвестицияларын тартудың негізгі субъекттері болуы тиіс, оларға дағдарыстық құбылыстар мен халық тұтынатын тауарлар өндірісінің құлдырауын игеру үшін жаңа техника мен технологияның негізінде халық шаруашылығының құрылымдық қайта құрылуында маңызды орын беріледі. Меншіктің сан алуан түрлері мен нысандары болып табылатын инвестициялық қатынастар субъекттерінің көп түрлілігі инвестициялық қарым-қатынастардың өзінің сан алуан түрлерін сөзсіз туындатады, олар тек «тік» және «жазық» бойынша ғана дамып қоймай, сонымен бірге, «диагональ» бойынша да дами алады. Соңғыларға ақша қаражаттарын тартатын акционерлік коммерциялық банктері мен портфельді инвестицияларын жүзеге асыратын индивидуалды және жеке инвесторлары, банктердің акционерлік капиталын кәсіпкерлік қызметке займдар мен несиелер түрінде инвестициялау туралы қатынастары, арасындағы қатынастарын жатқызуға болады. Коммерциялық банктер жүйесінің жеке (банктік) ақшаларын дамыту қабілеттіліктерін есепке ала отырып, осы үрдістер бір жағынан, тұрғындардың жинақтарын тарту және оларды инвестициялау үшін пайдалану бойынша қызметін белсендіру, ал екінші жағынан, мүмкін несие эмиссиясының мен қазіргі уақытта болып жатқан, экономикадағы инфляциялық үрдістерінің нығайтылуын алды алу мақсатында реттейтін органдардың зейінді назарын талап етеді. Инвестициялық ахуалдың әлеуметтік-экономикалық құрамдасы жеке меншік пен шетел инвестицияларының қатынастарын, олардың кепілдемелері мен қорғалғандығын бағалауды да қосуы тиіс. Берілген мәселе отандық экономикада терең теориялық өңделуін талап етеді, өйткені оны тәжірибелік жүзеге асыру жоспарлыдан кейінгі және нарықтық экономикадағы сақталынып келе жатқан терең қарама-қайшылықтары әсерінен күрделі қиыншылықтарға тап болады. Осы қарама-қайшылықтарды елемеу шынайы нарықтық қатынастарға ауысу ісінде күрделі қиыншылықтарын дамытуы мүмкін. Инвестициялау көздері тікелей меншіктің нысандары мен субъекттеріне тәуелді болатындығынан, олардың әрқайсысы жеке мүдделері мен тиімділіктерін басшылыққа алады, осы мәселенің теориялық зерттеулері үшін маңызды мағынаға олардың мінез-құлықтарын ынталандыруды талдау ие болады, оны мысалға, Дж.М. Кейнс жасап, М. Фридмен ары қарай дамытты. Өйткені, тек осы ерекшеліктерді есепке ала отырып, мемлекет жалпы қоғамның мүдделерінде инвестициялық қатынастарын тиімді реттеуді қамтамасыз ете алады, сол кезде ол экономикалық дамуды тездету мен халықтың өмір сүру деңгейін жоғарылатуды қамтамасыз етеді [42, 40-53б.].

Жоғарыда біз экономиканың құрылымдық қайта құрылу мәселелерін шешуді жылдамдату үшін тікелей шетел инвестицияларын тартудың маңыздылығын атап өткен едік. Теориялық жоспарда төлем балансына көзқарас тұрғысынан тікелей шетелдік инвестициялау деп кез келген несиені ұсыну немесе шетелдік кәсіпорнында меншікті иемдену болып табылады, ол маңызды деңгейде (АҚШ-та - 10%-дан астам) инвестор-елдің резиденттерінің меншігінде болады. Олар қарапайым несиелеуде, немесе шетелде бірлескен немесе толығымен шетел кәсіпорындарын құруда көруне алады, тек қана шетел инвесторы акциялардың бақылаушы пакетіне ие болса [43, 64б.]. Тікелей инвестициялау қарапайым займдау мен капиталдарды ауыстырудан өте алыс, мұнда негізгі инвесторлар ретінде трансұлттық корпорациялары шығады, олар кәсіпкерліктің және нарықтық экономика шарттарындағы өндірісті ұйымдастырудың анағұрлым дамыған нысаны болып табылады. Олар қажетті қаржы және технологиялық ресурстарына, басқару мен маркетинг саласында бай тәжірибесіне ие болып келеді және өзінің бүткіл әлем бойынша бытыраңқы филиалдары арқылы кез келген шетел нарықтарына кіруді қамтамасыз ете алады. Дегенмен, аталған компаниялар, шетелдегі кез келген фирмалар сияқты, өзінің өндірістік қызметінде бірінші кезекте, капитал салымдарынан болатын шығын тәуекелдері немесе олардың төмен тиімділігі критерийлерін, олардың экспроприациясы мен ұлттануы үрейлерін басшылыққа алады. Инвестициялардың сенімділік мен тартымдылық көрсеткіштері бойынша біздің мемлекет халықаралық квалификацияның ең соңғы қатарлрында. Сондықтан, трансұлттық компаниялары қабылдайтын елдерге материалды активтерін салуды өздерінің үкіметтерінен қажетті кепілдемелерді алумен және тәуекелдерден сақтандырумен, сондай-ақ, оларда несие алумен байланыстырады. Көптеген жағдайларда, тікелей инвестициялау мүлдем шетелден капиталдардың қандай да болса ағылып келуінсіз басталады.

Халықаралық экономикалық қатынастар теориясында тікелей шетел инвестицияларының келесідей түсініктері келтіріледі. Олардың біріншісі инвестор фирмасының артықшылықтарын түсінуге негізделеді. Шетел инвесторларының алдында маңызды дәрежедегі артықшылықтарына ие болып келетін жергілікті фирмалардан басым болу үшін шетелдік фирмаларында жергілікті ұйымдарына қол жетпейтін қандай да болса артықшылығы болуы керек. Әдетте, бұл артықшылық технологиямен немесе патентке ие болумен, капиталдардың ірі көздеріне еркін кірумен, басқа елдердің нарықтарына ену мүмкіндігімен байланысты. Шетел инвесторы өндіріс пен өнімді дифференциациялауда, белсенді жарнамада, басқарудың анағұрлым қазіргі заманғы жүйесі мен өткізуді ұйымдастыруда ұта алады. Осындай артықшылықтардың негізінде инвестор-фирмасы оның базистену елінде алатынға қарағанда, шетелде одан да елеулі пайда алуы тиіс. Айта кететіні, осы пайдалар жергілікті фирмалардың пайдасынан асып түсуі тиіс, әйтпесе, капиталдардың әлемдік нарығы трансұлттық компанияларының өндірістік саласынан айналып өтіп, мемлекеттен мемлекетке қаржы ресурстарын өзі ауыстыратын болады, бұл жетілген бәсекелестік нарығына тиесілі. Дегенмен, мұндай нарықтар әлемдік экономикада тәжірибелі жоқ. Сондықтан, жоғарыда көрсетілген көзде фирманың ерекше артықшылықтар факторы салалық нарықтарындағы жетілмеген бәсекелестіктің тура шетелдік және классикалық үлгілерін біріктіру құралы ретінде қарастырылған. Сол жерде шетелдік инвестор – бұл белгілі бір нарықтағы монополия немесе жиі кезде олигополия болып табылады. Осы жағдайда, шетелдік инвестициялау бәсекелестікті буындыру мен нарықта бақылауды сақтау мақсатында жүзеге асырылады. Инвестор кәсіпорынды бақылаудың сақталуын талап етеді, меншікті оны өзінің басқа бөлімшелерімен бәсекелестігінен ұстау мақсатында, өзінің барлық құпияларын қауіпсіздікте сақтау үшін бөлуден бас тартады. Мұндай тәсіл «қорғаныстық инвестициялардың» жиі жағдайларымен түсіндіріледі, ол кезде ірі компаниялар шетелде, алғашқы қарағанда сәл ғана пайдалы кәсіпорындарын құрады, мұны осы нарықтағы бәсекелестердің ұстанымын бұзып тастау мақсатында жасайды. Мысалға, «Кодак» шетелдік бөлімін бастапқы себеппен, кешіккені жағдайында мұны «Фуджи» жасауы мүмкін қауіпінен ашуы мүмкін. Ұқсас жағдай, «Форд» пен «Дженерал моторс» «үшінші ел» мемлекеттерінде олардың нарықтарына кіруіне бір біріне бөгет жасау үшін өздерінің филиалдарын ашқан, бұл олигополисттік «санаулы бәсекелестіктің» типтік буыны болып табылады [43, 68б.].

Біздің ойымызша, ірі трансұлттық компаниялары мінез-құлықтарының осындай ерекшеліктері табиғат байлықтарына бай болып келетін біздің мемлекетке шетел инвестицияларын тарту үшін пайдаланыла алады.

Дегенмен, осы кезде нарықты бақылауды жаулап алуға тырысатын олигополия немесе монополияның әрекеттері ұлттық мүдделерге қарама-қарсы болуы мүмкіндігін үкімет назарға алу керек. Мысалғ, Америка компаниясының филиалы бас фирмасынан, өзге елдердің нарықтарына өнімді жеткізуді тоқтату керек, өйткені оның басқа филиалдары бағаларға қосу есебінен ол жерлерде жоғары пайда алады деген нұсқауын алуы мүмкін. Басқа жағдайда, «қорғаныс инвестициялауын» жүргізетін фирма жергілікті үкіметті нарықты қорғаудың ерекше шараларын, жоғары импорттық салымдарын енгізуге итермелейтін болады, бұл компанияға пайда келтіреді, бірақ жалпы мемлекетке емес. Сол уақытта, иемдену теориясына сәйкес, фирманы тікелей инвестициялауға қатысуға мәжбүрлететін негізгі артықшылықтары оның өнімінің нарықтарындағы еркін бәсекелестік үшін осындай қауіп туғызбайды. Осы артықшылықтар фирмаға тек өндіріс факторлары саласында ғана монополды жағдайын береді Осыған ұқсас артықшылықтар фирмаға нарықты бақылау мүмкіндігін сирек береді. Мұның орнына ол өзгеріп отыратын нарықтық бағалардың нақты жағдайында бола тұра, экономикалық рентаны алуы мүмкін. Фирманың артықшылықтары оны тікелей шетел инвестициялауға, өндірістік қуаттылықтарын басқа кәсіпорындарынан жай ғана сатып алмай, оны ішкі нарықта жаңадан дамытуға мәжбүр еткізетін тура сол себептері итермелейді. Бұл кезде тікелей шетел инвестицияларының экономикалық негізделуі шешімдерді ұлттық шекараларынан тыс жерде қабылдау алаңын кеңейтуімен түсінідіріледі. Өздерінің артықшылықтарынан шығатын әлеуетті тиімділіктерін толық мөлшерде игеру үшін шетел фирмалары көбінесе бақылау мен меншікті өздеріне қалдыруды көздейді, өйткені олардың шығыны берілген фирмалардың өзіндік артықшылықтарын жоғалтуына алып келуі мүмкін. Егер фирма өзінің құпияларына еркін кіруді қабылдайтын елдегі серіктестеріне ашатын болса, онда бұл білімдерді оның өзіне қарсы келісім-шартты бұзған серіктестер немесе өзге фирмалары оңай қолданылуы мүмкін. Иемдену теориясы тікелей шетел инвестицияларының жоғарытехнологиялық салаларында артықшылықты дамуын түсіндіреді, өйткені мұнда фирмалардың күрделі және бағалы білмдерге тәуелділігі олардың шетел кәсіпорындарына тікелей бақылауының сақталу артықшылықтарын түсінуге мәжбүр етеді. Ол, қабылдайтын елде тікелей инвестицияларды субсидирлеу керек немесе олардың еркін дамуы үшін шарттар жасау керектігін көздейді. Осы кезде салық салу көлемдері маңызды мағынаға ие болады, өйткені шетел инвесторлары өздерінің операциялары үшін салық қойылымдары төмен елдерін таңдайды. Қабылдайтын тараптың жанама және кадрлық артықшылықтарының оңтайлы нәтижелерін пайдалану мүмкіндігі қатаң салық салуды енгізуге емес, тікелей шетел инвестицияларының ағылып келуін ынталандыруға ұмтылысын туындатады.

Осы бағытта шараларды өңдеу кезінде сондай-ақ, трансұлттық компаниялары өзінің басқарушылық және маркетингтік қызметінде өзінің нарықтық саясатының әртүрлі стратегиялық мақсаттары мен міндеттерін көздейтінін есепке алу керек. Оларға келесі төмендегілерді жатқызуға болады:

• нарық үлесін жаулап алу немесе оны белгілі бір көрсеткіштеріне дейін кеңейту стратегиясы. Мұны жаңа өнімді шығару, жаңа қажеттіліктерді, тауарларды пайдаланудың жаңа салаларын қалыптастыру есебінен жүзеге асыруды көздейді;

• инновация стратегиясы - нарықта өзінің мәнісі бойынша ұқсастығы жоқ бұйымдарын дамытуды көздейді;

• өнімді дифференциациялау стратегиясы дәстүрлі бұйымдарын модификациялау мен жетілдіруді, оларды жаңа тұтынушылық сапа мен қасиеттерімен бөлуді көздейді;

• өндірістің шығындарын төмендету стратегиясы бұйымның бәсеке қабілеттілігін жоғарылатуға, бағалық бәсекелестігіне бағыттылған;

• күту стратегиясы конъюнктура мен тұтынушылық сұраныс бетаныстары анықталмаған кезінде қолданылады;

• тұтынушының индивидуалдану стратегиясы. Сатып алушылардың жеке тапсырыстарына бағытталған күрделі (бірегей) құрал-жабдығын өндіру кезінде ерекше кең түрде қолданылады [43, 70б.].

Бағалар бекітіліп, трансұлттық компаниялардың стратегиясы өңделгенінен кейін фирманың және оның өндірістік бөлімшелері қызметінің барлық түрлері үшін басқарушылық және маркетингтік саясаты қалыптасады. Халықаралық корпорациялардың басқарушылық қызметінің тәжірибесі олардың жаңа нарықтарға енуінің үш қадамын бөледі. Бірінші қадамда пайда алу мүмкіндігі немесе осындай жағдайларды дамыту үшін қажетті шаралар кешенін анықтау пәніне арналған оның терең зерттелуі жүргізіледі. Екіншіде - экспортер осы нарықта жұмыс істейтін жергілікті сауда фирмаларының ішінен өзіне өкіл таңдайды, егер тек қана трансұлттық компаниясы дереу бұл жерде өзінің филиалын құруға шешім қабылдамаса, яғни берілген нарықты жеңіп алудың үшінші қадамына ауысуды. Жергілікті өкілді таңдау бойынша басқарушылық шешім ірі фирмалар үшін белгілі бір артықшылықтарын дамытады, бұл өкіл жергілікті шарттарды жақсы біледі; оның, тәртіп бойынша, қоғамның алдыңғы қатарлы қабаттарымен жақсы жеке байланыстары болады, бұл көп санды артықшылықты қабаттары бар дамып келе жатқан елдер үшін өте маңызды. Және, соңында, ол сервистік қызмет көрсету мен жөндеумен жақсырақ айналыса алуы, қоймаларда дайын бұйымдар мен қосалқы бөлімшелерінің қорларына ие болуы мүмкін. Яғни, дербес өкіл арқылы жұмыс бірінші қадамда жеке филиалын құрғанға қарағанда арзанырақ болып келеді. Дегенмен, жергілікті өкілеттік қызметтері, компанияның осы нарықта жеке қызметін бастау мақсатқа қонымды деп есептегеніне дейін ғана қолданылады. Тура осылай жапония және өзге де автомобиль жасау фирмалары жасаған, олар жергілікті өкілдіктерінен ақырындап құтылатын. Бұл, әдетт, жергілікті фирмаларды немесе жергілікті кәсіпорындарын иемдену есебінен, немесе өкілмен келісім-шартты бұзып, жаңа фирманы құру арқылы жүретін. Соңғылары әрқашан қарсыластыққа тап болады, және барлық дерлік батысеуропалық елдеріндегі сауда заңнамалары келісім-шартты бұзған кезінде жергілікті өкілеттікке белгілі бір соманы төлеуді қарастырады. Мұндай шараларды біздің мемлекетте де қарастырған жөн болар еді.

Соңғы жылдары көптеген батыс елдерінде тауарлардың классикалық экспорты бәсекелестіктің нығаюымен туындатылған ұлғайып келе жатқан қиыншылықтармен соқтығысады. Сондай-ақ, дамып келе жатқан елдер ендігі кезде, тек импорттап қана қоймай, өзінің өндірісін дамытуға немесе кооперацияға қатысуға ұмтылысын білдіреді. Сондықтан, лицензияларды және «ноу-хауды» ұсыну, басқарушылық қызметтер көрсету, кеңес беру келісім-шарттарына қол қою, өтемдік пен бартерлік мәмілелердің барлық түрлері, бірлескен (аралас) кәсіпорындары нысанында шетелге капитал салымдарын салу түріндегі сыртқы экономикалық қызметтің жаңа нысандары кең түрде дамуда. Экспорт, шетелде өндіріу мен өткізу саласындағы ірі ауқымды немесе дамып келе жатқан операцияларын басқару үшін халықаралық компаниялары дамыған сыртқы саудалық аппаратын пайдлаланады. Оларда жиі түрде шетелдік операцияларын басқару үшін халықаралық бөлімдері құрылады, олар өзге бөлімшелерден оқшауланған. Олар басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық орталықтары болып табылады, шетел бөлімшелерінің жалпы бағыттары мен қызмет етудің нақты мақсаттарын өңдейді, осы мақсаттарға жетудің қаражаттарын, нысандары мен әдістерін анықтайды, олардың іске асырылуына бақылауды жүзеге асырады және тиісті түзетулерін енгізеді. Қазіргі заманғы кезеңде халықаралық маркетинг күшті дамуда. Трансұлттық компаниялары «матрицалық» деп аталатын құрылымдарын кең түрде пайдалана бастады, олар нарықта болатын өзгерістерге жоғары бейімделікті болып келеді, осы корпоративтік басқарушы қызметтері «өнім-аймақ» белгілі бағыттары бойынша ғана емес, олар сонымен бірге «пайда», «нарық» және т.б. бойынша қалыптасады. Мұндай басқарушылық бөлімшелері бағдарламалық-мақсаттық сипатына ие және өзінің қызметтерін атқару шамасы бойынша өзгере алады. Басқару икемділігі - жауапкершілікті көп жақты бақылаудың бірнеше бөлімшелері арасында бөлу, шешімдерді қабылдаудың коллегиалдығы мен оның ақпараттық базасын кеңейту арқылы қол жеткізіледі, бұл штаттардың кеңеюіне алып келмейді, өйткені жұмысшы бірнеше бөлімше мен бағдарламаларда іске қосылуы мүмкін.

Қазіргі заманғы кезеңде Қазақстанда басқару мәселелерінде бірлескен (аралас) кәсіпорындары ерекше назарды талап етеді, оларды ұйымдастыру үшін, ең бастапқыда, шетелдік серіктестің көзқарас тұрғысынан, оның заңнамалық және салық жүйесіне анағұрлым сәйкес келетін және қосарланған салық салудың алдын алатын заңды (құқықтық) нысанын табу қажет. Батыс Еуропада, ФГР мен Австрияда мысалға, талғам жауапкершілгі шектелген қоғамдарына беріледі. Англия мен АҚШ-тың азаматтық және коммерциялық құқығында бірқатар өзіндік әдістері бар. Бірлескен кәсіпорындарын құрғанда, бастапқы кезекте, басқаруға шешуші шамада әсер ететін шетелдік қатысу көлемдері туралы сұрақты шешіп алу керек. Осы салада заңнама шетел фирмаларына кейбір деңгейде шектеулер енгізеді [44, 392-397б.]. Дегенмен, қабылдайтын мемлекеттің оған деген қызығушылығы жоғары болған сайын, шетелдік қатысу соғұрлым жоғары болатынын және ол төмен болған сайын, батыс серіктестігінің қызығушылығы мен оның басшылық етуге қатысу мүмкіндігі соғұрлым төмен болатынын тәжірибе көрсетеді. Тікелей шетел инвестицияларын бірлескен кәсіпорынды құру арқылы тарту туралы шешім қабылдаған жағдайында, отандық кәсіпорындарының алдында келесі сұрақ тұрады: жаңа фирма құру немесе іс жүзінде қызмет атқаратынға қатысуды ұсыну. Әдетте, көбісі бірінші жолмен жүреді, сол уақытта, екіншіде де, анық артықшылықтары бар: фирманың қызмет атқаруы бакталауын анағұрлым жылдам қамтамасыз етеді, бюрократиялық процедураларын жүзеге асырудың уақытын қысқартады, олар тіпті еуропа елдерінде үш айдан аз емес уақыт алады. Айта кететіні, көптеген отандық ұйымдар қазіргі кезде танымал іскерлік серіктесітігін таңдауға ұмтылады, дегенмен басқаның қызметтері тиімдірек болуы мүмкін болғанның өзінде де. Сол уақытта, Батыста кәсіпорындар мұндайда, фирмалардың әлеуетті сатушылары мен сатып алушыларын іздейтін және оларды өзара келістіретін мамандандырылған делдал фирмаларының қызметін жиірек қолданады. Осындай қызметтерді ұсынумен бірқатар халықаралық фирмалар да, жедел жеткілікті жоғары комиссиялық сыйақыға айналысады. Серіктестерді іздеудің осындай әдісін пайдалана отырып, отандық тапсырыс беруші анонимді болып қала алады, ал екіншіден, мұндай халықаралық фирмалары өздерінің нарықтарын тамаша талдайтын және мәмілелердің жоғары сапасын қамтамасыз ететін жергілікті мамандарды өзінің қызметіне тартады. Сөйтіп, әлеуетті серіктес-инвесторларын іздеу мәселесі талаптардың және оларды шешу әдістерінің өте жоғары спектіріне ие болып келеді және оларды зейін қойып зерттеуді талап етеді. Осыған қарамастан, бұл шетел инвесторларын біздің республикада жүріп жатқан экономиканың нақты секторын дамыту үрдістеріне тартуды маңызды деңгейде жеңілдеткен болар еді [45, 47-54б.]. Қазіргі кездегі әлемдік экономикада әлемдегі бірде-бір мемлекет таза еркін кәсіпкерлік, ашық нарықтар негізінде халықаралық сауда мен капитал нарықтары жүйесіне қосулуына, бұл кезде әлсіз дамығандардың қатарына лақтырылмауы үшін, сүйене алмайды. Экономикада ең жақсы сәттіліктерге қол жеткізген дамып келе жатқан елдері, сонымен бірге, дамыған индустриалды елдері ішіндегі ең бай елдері (Жапония, Германия мен Швеция) өздерінің экономикалық өсуін реттеу кезінде әртүрлі нысандарды пайдаланады. Оған деген қажеттілік әсіресе, Қазақстан үшін өте зор, егер оның экономикасын терең құрылымдық қайта құрылу қажеттігін есепке алсақ. Бұл жерде арнайы үкіметтік бағдарлама жасау талап етіледі, оны көбінесе өндірістік деп атайды. Ол келесідей бағыттардан тұруы тиіс: жаңа технологиялардың дамуын субсидиалау, ғылым ұйымдары мен кәсіпорындарының бірлескен жұмыстарын ынталандыру; нарықтық экономика шарттарында сәттілікті қызмет етуі үшін ұзақ мерзімді мүмкіндіктері бар технологиялық дамыған кәсіпорындарына субсидиялар мен жеңілдік несиелерін ұсыну; қоғамдық инфрақұрылымына, көлікке, байланысқа, энергетикаға, қойма шаруашылығына ірі инвестицияларын салуды жүзеге асыру, оларсыз тәуелсіз өндірушілерінің өркендеуі мүмкін емес; мемлекет тарапынан кәсіпорындарды қорғау; әлемдік нарыққа шығу әлеуетіне ие болып келетін, бірақ, шетел өндірушілерімен бәсекеге шыдау қабілеті жоқ салалары, олардың өндірістің техникалық қайта қарулануын жүргізуге және белгілі бір уақыттан кейін өнімнің сапасын жоғарылату келісіміне айырбас ретінде. Мемлекеттік инвестициялық саясаттың әлеуметтік-бағдарлы, нарықтық бағыттарын таңдау қажеттілігі негізделді, ол өнім тұтынушыларының және компания қызметкерлірінің, жеке меншік иелерінің мүдделері мен нарықтық құралдарын қаржыландыруға сүйенеді.

Инвестициялық қолдаудың стратегиялық және тактикалық бағыттары бар, ол инвестициялық саясат стратегиясы тұрғысынан халықаралық нарықта мемлекеттің, аймақтың немесе компанияның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін, экономикалық дамудың жүйелі инновациялық жолына бағытталуы мүмкін. Қазақстанның ішкі инвестициялық стратегиясын жетілдіру мақсатында, әсіресе, компаниялардың жеке қорларының рөлін арттыруға және жеке меншік формаларының әртараптылығын қысқартуға, дамытуға негізделетін инвестициялық үдерістің орталықтандырылған бірыңғайлығын; компанияларға мемлекеттік қолдау көрсетуді қайтарымсыз бюджеттік несилендіруден ақылы және қайтарымды негіздегі мемлекетік бюджеттік қаржы салымдарын күрделі қаржыландыруға өтуді қамтамасыз ету; қайтарымсыз және қайратымды қаржыландыру түріндегі инвестицияларға бағытталған республикалық бюджет қаржысының шығындалуына мемлекеттік бақылауды күшейту қажет.

Инвестициялық саланың жекелеген мәселелерін шешу инвесторларды тартудың оңтайлы шарасы болып табылады, бірақ ең негізгі мәселесі, инвестициялық қызметті белсендендірудің стратегиялық бағдарламаларының жоқтығы, осы мәселесінің өзектілігін төмендетеді. Осыған орай диссертациялық жұмыста ұлттық инвестициялық саясаттың қажеттілігі дәйектеледі.

Шетелдік инвестицияның жалпы көлеміне ықпал ететін фактор ретінде соңғы бірнеше жыл ішінде жиналған отандық компаниялардың сыртқы қарызының едәуір көлемін, сондай-ақ инвестициялық ахуалдың қолайсыздығын атап көрсетуге болады. Институционалдық, инфрақұрылымдық және басқа да жүйелі қауіптер тұрғысынан жағдайдың жақсаруы өте әлсіз жүретіндігін ерекше атап көрсету қажет. Егер де тек қана экономикалық көрсетікштерге арқа сүйейтін болсақ, онда Қазақстан шетелдік инвесторлар үшін аса тартымды объект болып қала береді. Еліміздегі инвестициялық ахуалдың нақты жақсаруы, ең біріншіден, мемлекеттің протекционалдық әрекеттеріне тәуелді болады. Екінші кезекте, қаржының сақталуына және сенімділігіне кепілдік беретін жағдай жасау қажеттігі, әрине, айқын. Бұл үшін, ең бастысы, корпоративтік заңнаманы барынша толықтыру, сыбайлас жемқорлық факторлардың жағымсыз әсерлерін төмендету мақсатында мемлекеттік қызмет жүйесінің, сот және құқық қорғау жүйесінің тиімділігін арттыру қажет.

Қаржы жүйесін реформалау мәселесі ерекше назарға ие болады, оның экономикалық дамуда оңтайлы рөлін пайдалану үшін оны анағұрлым белсенді түрде реттеу керек. Мұндай реттеудің екі мақсаты болады: біріншіден, қаржы саласы құлдырауынан депозиттерді сақтандыру, займдар мен инвестициялар саясатын реттеу, жарғылық капитал көлеміне сәйкес келетін талаптар мен жаңа қаржы ұйымдарына лицензияларды берудің қатаң шарттары сияқты шаралардың көмегімен қорғалуы тиіс; екіншіден, ол қаражаттар өндірістік қажеттіліктеріне бағытталатындай түрінде жұмыс істеуі тиіс. Егер несиелер үшін анағұрлым жоғары пайыз төлеуге дайын тұлғаға несиелерді беру банктерге жай ғана рұқса етілсе, осы мақсатқа қол жеткізілмейді. Әрине, инвестициялық саясаттың бағыттары туралы көптеген өзге де ұсыныстар бар. «Жапон нұсқауы», мысалға, күш-жігерлерді АӨК-не және мемлекеттің бастапқы экспорттық базасы мен бірінші міндетті шешу үшін табыстар көзі ретіндегі отын-энергетика кешенінің дамуына көрсетілетін жәрдемге шоғырландыруды ұсынады. «Австрия әдісі» алдағы жұмыссыздықпен күресу үшін жұмыс орындарының тездетілген өсуін ұсынатын жобаларын бірінші кезектегі қаржыландыруды ұсынады. «ҚДХБ тұжырымдамасында» өндірістік емес саланың, әлеуметтік және инфрақұрылымның дамуы бірінші жоспарға қойылады. Негізгі өндірістік қорларына жинақтаулар мен инвестицияларды ынталандырудың қызметті жолы ретінде - холдинг компанияларын, инвестициялық қорларын, әсіресе аумақтық деңгейде, құру болушы еді. Айта кететіні, осындай әдісті пайдалану мүмкіндігін өз уақытында, халықаралық қаржы ұйымдарының сарапшылары ұсынған болатын. Кез келген жағдайда банк жүйесінің алып-сатарлық операцияларына емес, өндірістік инвестициялау мүдделеріне бағынуы экономиканың өрлеуінің шарты болып табылады. Демек, экономиканы көтеру мәселесін -қорлары республика аумақтарында өте көп болып келетін энергия тасымалдаушылар өндірісін ұлғайтусыз, моралды және физикалық ескірген базаны жаңартуға қосымша инвестицияларсыз шешу тәжірибе жүзінде мүмкін емес болып табылады.

Осылайша, мемлекеттегі өндірістің белгілі бір стагнациясы, құрылымдық және қарыз дағдарысының тереңдеуі, халықаралық несиелер бойынша пайыз қойылымдарының өсуі шарттарында, экономиканың нақты секторын көтеру мен оның құрылымдық қайта құрылуы үшін жинақтаудың сыртқы көздері мен тікелей шетел инвестицияларын тарту мәселесі өте күрделі міндет болып табылады және тек шетел инвесторларының қызметін инвестициялық реттеуді заңнамалық либерализациялау көмегімен ғана шешіле алмайды [46, 3-14б.]. Қазіргі заманғы шарттарда ішкі жинақтарды мобилизациялау мәселесі тұрғындардың төмен төлемқабілеттілігімен және банктік және банктік емес қаржы жүйелерінің дамымағандығымен шиеленіскен. Экономикаға шетел инвестицияларын тартуды белсендіру үшін ел үкіметі ішкі жинақтарын мобилизациялаудың нақты бағдарламасын салық салу жүйесін жетілдіру, тұрғындардың жинақтауларын несиелік-банк жүйесіне тартуы негізінде, бюджет табыстарын жоғарылату есебінде, банктердің жұмысын жетілдіру мен банктік емес қаржы институттарының желісін дамыту, сонымен қатар экономиканың нақты секторын көтеру бойынша дефициттік бюджеттік қаржыландырудың ақылға қонымды саясатын жүргізу есебінен жасауға керек. Экономиканың нақты секторының тиімділігін жылдамдату мен жоғарылату мақсатында, оның бастапқы мағынасын бастамаға ала отырып, реабилитацияның нақты бағдарламалары, ең бастапқыда, әлемдік шаруашылыққа интеграциялануға бағытталған ірі өндірістік кәсіпорындарының, өңделінуі тиіс болып келеді. Осының негізінде инвестицияларды салудың негізгі әлеуетті бағыттары анықталуы тиіс және бұл туралы әлеумет, кәсіпорындар мен кәсіпкерлер ақпараттанулары тиіс. Олар үшін заңнамалық тәртіпте салық салудың, несиелеудің, мемлекеттік субсидиялаудың жеңілдік жағдайлары мен олардың жылдамдатылған дамуын ынталандыруға арналған өзгелерді де анықтап алу талап етіледі. Шетел инвестицияларын тарту бойынша жұмыстардың алғашқы қадамында олардың заттық емес нысанында, басқарушылық қызметтері, патенттер, лицензиялар, ноу-хау және анағұрлым кең мүмкіндіктері бар т.б. түрінде тартуға ерекше назар аудару қажет. Мұнда экономика докторы П. Самуэльсонның «Кәсіпорындардың қайта құрылуына бәрін қамтушы көмек бағдарламасын» (САРЕР) іске асыру туралы ұсыныстары өте ақылға қонымда болып көрінеді. Оның мақсаты – іс жүзінде қызмет ететін кәсіпорындарын нарықтық ортаға бейімдеуде, сонымен қатар, сатып алуға опциондарын өткізу – инвестициялаудан тұрады. Осы істе маңызды рөлді Еуропа Одағының Комиссиясы көрсете алады, ол бірқатар республикаларда энергияны үнемдеу, ауылдық және халық шаруашылығының өзге де салаларында ТАСИС бағдарламасын іске асыру бойынша жұмыстарын қазіргі кездің өзінде жүргізуде. Инвестордың мемлекеттерін таңдаған кезінде тек Батыстың дамыған елдерінен келетін капиталдардың, мәшинелер мен құрал-жабдықтардың тартылуына ғана негізделуге болмайды, ол жерде олар өте қымбат болып табылады және қымбат жұмысшы күшін, адамсыз технологияларын пайдалануға есептелген. Әлеуетті инвесторлар ретінде маңызды деңгейдегі еркін қаржы ресурстарына ие болып келетін Жапония да болуы мүмкін, сондай-ақ, жаңа индустариалды елдері мен орташа даму деңгейлі елдері де (Аргентина, Бразилия, Корея, Мексика, Үндістан, Индонезия, Малайзия, Таиланд) және басқалары, бастапқы кезекте, Ресей, Украина, Беларусь пен жеткілікті дамыған индустриясы мен өнеркәсіптік бұйымдары нарығында көрнекті орын алатын ТМД-ның өзге де елдері бола алады.