2 Қазақстан республикасы инвестициялық қызметтің белсенділігін бағалау

2.1 Қазақстан Республикасы инвестициялық кызметіне талдау

2000 жылдың басында негізі салынған индустриялық-инновациялық даму бағыты Қазақстан экономикасының негізгі тәуекелдерінің стратегиялық дұрыс екенін көрсетті: экономиканы әртараптандырудың және шикізатқа тәуелділіктен кетудің баламасыз бағыты таңдалды.

Бұл кезеңде индустрияландырудың базалық институционалдық негіздері:

• экономиканың орнықтылығын қамтамасыз ететін Ұлттық қор;

• серпінді бағыттарды іске асыруға мемлекеттің әлеуетін шоғырландыратын «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ;

• әртараптандыру процесін қамтамасыз ететін даму институттары;

• мемлекет пен бизнестің өзара іс-қимылы мен әрекеттерін үйлестіру үшін келіссөз алаңдары құрылды.

Инвестициялық саясат шеңберінде инвестицияларды ынталандырудың құқықтық және экономикалық негіздерін анықтайтын заңнамалық база жетілдірілді 21, 103б..

Бұл шаралар мұнай-газ өндіру секторының өсуімен байланысты экономиканың белсенді өсуі кезеңінде экономиканың мұнайға қатысты емес секторының да барабар өсуін қамтамасыз етуге, шағын және орта бизнестің одан әрі қалыптасуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Белгілі бір нәтижелерге қарамастан, әртараптандыру  және инновациялық даму саясаты дамушы нарығы бар елдердің объективті ресурстық  экономикаларына тән бірқатар жүйелі әсерлердің бар болуына байланысты толық түрде іске асырылған жоқ:

• ресурстарды (инвестициялық, еңбек) шикізат секторларына қайта бөлу әсерін жаңғыртуға ықпал ете отырып, экономиканың «голланд ауруы» белгілерінің көрінуі;

• бұл кезеңде нарықтық тетік экономиканың жекелеген секторларының «қызып кетуін» болдырмайтын белгі беруге мүмкіндігі болмады және мемлекетке экономиканың «дұрыс» құрылымын құруға көмектесе алмады;

• әртараптандыру саясаты оны ілгерілету үшін қажетті шекті көлемнің болмауына кезікті.

Әртараптандыруға бөлінген мемлекеттік инвестициялардың көлемі жеткіліксіз  әрі шашыраңқы болды, ол қандай да бір маңызды құрылымдық ілгерілеушілікке әкелмеді.

Нәтижесінде экономика құрылымы шикізаттық бағытын сақтап, ал жұмыспен қамтылу құрылымы еңбек әлеуетін пайдалану тиімділігінің төмендігін сипаттайды. 2008 жылы ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін халық саны 31,5%-ды, осы сектордың ЖІӨ құрылымындағы өнімнің үлес салмағы небәрі 5,8%-ды құрады. 2000 – 2008 жылдар кезеңінде ЖІӨ-де өңдеуші өнеркәсіп үлесі 16,5%-дан 11,8%-ға дейін қысқарды, ал кен өндіру үлесі 13%-дан 18,7%-ға өсті.

Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің басты факторы – өнімділік бойынша, соңғы жылдардың оң серпініне қарамастан Қазақстан дамуы жағынан орта деңгейлі елдерден де артта қалды: 2008 жылдың деректері бойынша сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша Қазақстандағы еңбек өнімділігі бір адамға 22,6 мың долларды құрайды, ал бұл көрсеткіш Ресейде – 33,4, Жапонияда – 68,2, АҚШ-та – 98,1 болған.

Шикізат экспортынан тез пайда алуға бағдарланған ірі қазақстандық бизнес өсуінің қарқынды сипаты әлемдік конъюнктураның өзгеруі кезінде  барынша жоғары қайта бөлулерге және ішкі нарыққа ауысуға мүмкіндік бермеді.

Мемлекет бастамалары бизнес-қоғамдастықтан қажетті қолдау таппады, өйткені жас ұлттық бизнес әртараптандырудың белсенді ойыншысы болып  көрінетіндей және Қазақстан үшін жаңа инновациялық бизнесті құру, әлемдік нарыққа шығу және бәсекеге түсу үшін стратегиялық әріптес ретінде әлемнің жетекші компанияларын тарта алмайды.

Дағдарысқа дейінгі кезеңде Қазақстанның нарықтық экономикасы эволюциялық түрде құрылды. Өткен циклдік даму экспорттық шикізат секторы өсуінің серпінімен және сыртқы қаржылық нарықтарда арзан инвестициялық ресурстардың қолжетімділігімен көрінді.

Қазақстанда орта және шағын бизнестің ұлттық ерекшелігі инвестициялардың тез қайтарымына кепілдік беретін бос тауашаны алу мүмкіндігімен анықталды (сатылмайтын ішкі экономика секторлары: жылжымайтын мүлік, сауда, жергілікті құрылыс индустриясы, сауда-делдалдық сектор мен қызметтер саласы).

Тиісінше, бизнес басымдықтары, қосылған құны жоғарғы өңдеу өндірістерін дамыту жөніндегі мемлекет басымдықтарына сәйкес келген жоқ. Бұл үрдістер даму институттарының, сонымен қатар екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық жобаларының тиісті портфелінде көрінді. Бұл ұлттық бизнестің қалыптасуының объективті эволюциялық үрдісін көрсетеді. «Көбікті» үрлеген дағдарыс жаңа нарықтарды және инновациялық өнімдерді іздетеді. Қазақстанның дағдарыстан кейінгі дамуының оңтайлы жолына жеделдете индустрияландыру жатады.

Әлемдік тәжірибе индустрияландыруға қатысты әртүрлі әдістердің бар екенін көрсетіп отыр: «қуып жетуші даму», «дәстүрлі мамандандыру», «индустрияландырудан кейінгі даму» стратегиялары. Ұлттық экономика құрылымына сүйенетін болсақ, Қазақстан экономикасының ең қолайлы индустрияландыру стратегиясына шикізаттық өндірістерді жоғары бөліністерге ауыстырумен шикізат секторына сүйене отырып «дәстүрлі мамандандыру» стратегиясы болып табылады 22.

Дәстүрлі мамандандыру секторлары мен қалған экономика арасындағы тұрақты байланыстар сервистік қызмет арқылы дамуға мүмкіндік беретін бірқатар қосымша салаларды құрайды. Бұл сонымен қатар, шикізаттық емес сектор кәсіпорындарының жанында шағын және орта бизнес кластерлерін қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды.

Бүгінгі таңда, дамушы нарықтардағы бәсекелестік күшейгенде, ішкі және әлеуетті сыртқы нарықтарда тез орнығып, 170 млн. адамдық қолжетімді нарығы бар Кеден одағының әлеуетін барынша іске асыру қажет. Бұдан басқа, Қазақстанның бірегей географиялық орны Азия мен ТМД елдерінде (Ресей, Орталық Азия, Қытай, Иран, Үндістан) тиімді жаһандық серіктестік ұстанымын жүзеге асыру және иелену мүмкіндігін жасай алады. Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының белсенді болуының қолжетімді нарықтарын кеңейту мақсатында агроөнеркәсіптік кешеннің, тоқыма өнеркәсібінің және туризмнің шикізаттық емес экспорттың белсенді қолдауын қамтамасыз ету.

Жалпы мемлекеттік экономикалық саясат макроэкономикалық, салалалық және аймақтық деңгейлеріндегі құрылымдық саясаттың қалыптасуында бастапқы ұстанымға айналады.

Соңғы жылдардағы Қазақстандағы макроэкономикалық тұрақтылық экономиканың дамуына ынталандырушы әсер етті. Бұл тауарлар мен қызметтер өндірісін арттырудың, тиісінше мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қорға кірістер түсімдерінің өсуінің басты факторы болуда. Сонымен, 2002-2013 жылдарғы мемлекеттік бюджетке кірістер түсімдерінің оң динамикасы байқалуда (2-сурет).

Сурет 2 - 2002-2013 жылдарғы мемлекеттік бюджет кірістерінің динамикасы (млрд. теңге)

Ескертпе - «Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау, қарау және іріктеу кезіндегі бюджеттік үдерісін жетілдіру» ғылыми-зерттеу жұмысы туралы 2013 есебі

2013 жылғы 1 қаңтарға алғанда республикалық бюджет шығыстары (қарыздарды өтеуді есепке алмай) 5 127,2 млрд. теңгені құрады, немесе 5 170,2 млрд. теңге сомада бір жылға арналған төлемдер бойынша қаржыландыру жоспарына қатысты 99,2 %-ға орындалды (1-кесте).

Кесте 1 - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті шығындарының динамикасы

млн.теңге

Шығындар баптары	2011 жыл	2012 жыл	2013 жыл	Ауытқу
				3-бағ.– 2-бағ.	4-бағ.– 3-бағ.
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер	166 063	224 944	296 481,2	58 883	71 537,2
Қорғаныс	187 615	221 345	264 503,3	33 730	43 158,3
Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот қылмыс-атқарушылық қызмет	316 190	368 776	448 495,3	52 587	79 719,3
Білім беру	660 917	755 295	986 773,4	94 378	231 478,4
Денсаулық сақтау	450 893	551 326	626 309,9	100 433	74 983,9
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету	758 308	905 273	1 133 573	146 964	228 300
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық	304 049	334 155	389 238,2	30 106	55 083,2
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	173 618	227 564	201 639,6	53 946	-25 924,4
Отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану	58 577	79 720	112 490,7	21 143	32 770,7
Ауыл, су, орман, балық шаруашылықтары, ТТҚҚ және басқалары.	168 118	207 074	270 763,4	38 956	63 689,4
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі	30 921	28 236	24 816,7	- 2 685	-3419,3
Көлік және коммуникациялар	337 512	390 670	449 210,7	53 158	58 540,7
Басқалары	64 853	68 170	97 263,9	3 317	29 093,9
Қарызға қызмет көрсету	69 207	94 617	121 675,2	25 410	27 058,2
Шығындар	3 746 840	4 457 165	5 423 234,6	710 324	966 069,6
Ескертпе - «Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау, қарау және іріктеу кезіндегі бюджеттік үдерісін жетілдіру» ғылыми-зерттеу жұмысы туралы 2013 есебі

Қорғанысқа арналған шығындар 2011 жылғы 187 615 млн. теңгеден 2013 жылы 264 503,3 млн. теңгеге дейін өсті.

Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз етуге арналған шығындардың едәуір артуы оң жағдай болып табылады 23.

2013 жылы тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты қаржыландыру 2011 жылғы 304 049 млн. теңгеден 389 238,2 млн. теңгеге ұлғайғандығы байқалады.

Қолайсыз жайт – бұл қарызға қызмет көрсету шығындарының 2011 жылғы 69 207 млн. теңгеден 2013 жылы 121 675,2 млн. теңгеге ұлғайғандығы.

Осылайша мемлекеттік бюджеттің жалпы шығындары 2013 жылы 2011 жылғы 3 746 840 млн. теңгеден 5 423 234,6 млн. теңгеге ұлғайды.

Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің 2002-2013 жылдарғы кезеңдегі шығындары жылма-жыл едеуір қарқынмен өсті. Мемлекеттік бюджет шығыстары номиналды мәнде 5,9 есеге артты, бұл ретте ағымдағы бағалармен ЖІӨ 7,9 есеге өскен (2-кесте).

Кесте 2 - Мемлекеттік бюджеттің шығыстары мен тапшылығын талдау

	2002	2003	2004	2005	2006	2007
Мемлекеттік бюджеттің шығыстары
млрд.тг	576,2	726	801	1068,4	1323,8	1946
ЖІӨ-ге қатысты %- бен	22,2	22,3	20,9	23,2	22,6	25,6
Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы
млрд.тг	-3,3	-13	-13	-46,2	-18,7	46,7
ЖІӨ-ге қатысты %- бен	-0,1	-0,4	-0,3	-0,1	-0,3	0,6
	2008	2009	2010	2011	2012	2013
Мемлекеттік бюджеттің шығыстары
млрд.тг	2150,6	2678,3	3394,1	3746,8	4457,2	5423,2
ЖІӨ-ге қатысты %- бен	21,1	20,8	21,1	22	20,4	19,8
Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы
млрд.тг	81,6	-215,3	-333,2	-492,7	-527,3	-568,6
ЖІӨ-ге қатысты %- бен	0,8	-1,7	-2,1	-2,9	-2,4	-2,1
Ескертпе - «Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау, қарау және іріктеу кезіндегі бюджеттік үдерісін жетілдіру» ғылыми-зерттеу жұмысы туралы 2013 есебі

Мемлекеттік бюджет көрсеткішінің жыл сайынғы динамикасын қарай отырып, оның 2002 - 2003 жылдары ЖІӨ-ден 22% деңгейдегі тұрақтылығын атап өту керек. 2004 жылы осы көрсеткіштің 20,9% дейін төмендеуі орын алды, кейінгі жылдары да ол 1-3% ауытқулармен шамамен осы деңгейде қалып отырды. Тек 2007 жылы мемлекеттік шығыстар талданып отырған кезеңдегі ең жоғары деңгейді, яғни 25,6% ЖІӨ құрады. Бұл көрсеткіштің жоғарғы мәні 2007 жылы өсу қарқыны 156,9% болған мемлекеттік бюджет шығыстарының едәуір өсуі нәтижесінде орын алды. 2008 жылдан бастап 2013 жылға дейін осы көрсеткіштің 19,8% дейін төмендеуі байқалуда.

2007 жылы бюджеттің шығыс бөлігінің жоғарғы өсу қарқыны бюджеттік трансферттердің алдыңғы жылмен салыстырғанда жыл қорытындысы бойынша 369,3 млрд. теңгені (2006 жылы 9,3 млрд. теңге) немесе шығыстардың жалпы көлемінен 19% құрап, 39,7 есеге ұлғаюы есебінен қамтамасыз етілді. ЖІӨ қатысты бір жылдағы бюджеттік траесферттер ЖІӨ 0,2% нан 4,9% дейін өсті. 2008 жылдан бастап трансферттер сомасы қысқарды. Бұдан басқа, өнеркәсіп пен құрылысқа арналған шығыстар 3,3 есеге, сонымен қатар тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық шығыстары 75,1% өсті.

Шығыстардың түрлері бойынша мемлекеттік бюджет шығындарының талдауын жүргіземіз. Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке арналған бюджет шығындары 2002–2007 жылдарғы кезеңде 1,5% ЖІӨ шегінде болды. 2007 жылдан бастап шығыстардың бұл түрі 2011 жылы 1 % ЖІӨ жетіп, біртіндеп төмендейді. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер 2010 жылы 1,4 ЖІӨ дейін өсіп, 2013 жылы 1% қысқарды.

Әлеуметтік шығыстардың арасында неғұрлым маңызды мағынаға әлеуметтік көмекке арналған шығыстар ие. Алайда шығындардың бұл түрінің деңгейі 2002 жылдан бастап жыл сайын 6,6% ЖІӨ-ден 2011 жылы 2,6% дейін төмендейді. Бұл ең алдымен талданып отырған кезеңде жұмысссыз халық санының 82,8% азаюымен, зейнетақы алушылар санының 8,2% төмендеуімен және мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алушылардың 4% азаюымен байланысты. Алайда сонымен қатар 4,1% өсу де байқалады, бұл зейнетақылар мен әлеуметтік төлемдердің орташа мөлшерлерінің артуымен байланысты, зейнетақылар мен әлеуметтік төлемдердің орташа мөлшерлерінің өсу қарқыны нақты ЖІӨ өсу қарқынынан қалып қоятындығын атап өту керек 24.

Экономика секторына жұмсалатын шығындардың арасында ең көп үлес көлік және коммуникация шығыстарына жатады. ЖІӨ қатысты 2009 жылдан бастап шығындардың осы түрінің жылдам өсуі 2009 жылғы ЖІӨ қатысты 1,5% дан 2,3% дейін өскені байқалуда және көлік инфрақұрылымын дамытуға арналған мемлекет шығыстарының, телекоммуникациялар жүйесін жаңғырту шығыстарының ұлғаюы салдарынан ЖІӨ қатысты 2% дейін азайды. Келешекте Батыс Еуропа-Батыс Қытай транзитті дәлізі шеңберінде Батыс-Оңтүстік автожолы құрылысының инвестициялық бағдарламасын іске асыруды ескерумен автокөлік жолдарының сапасы және әрбір көлік түрі бойынша көлік құралдарының жағдайын ескере отырып, ЖІӨ қатысты көлікке арналған мемлекеттік шығыстардың одан әрі ЖІӨ қатысты өсуі пайымдалуда. Қаржыландыру көздері бойынша негізгі капиталға инвестициялар мынаны құрады (3-кесте):

Кесте 3 - Қаржыландыру көздері бойынша негізгі капиталға инвестициялар динамикасы

млрд.теңге

	2008	2009	2010	2011	2012	2013
Негізгі капиталға инвестициялар, оның ішінде қаржыландыру көздері бойынша:	2825,0	3392	4211	4585	4654	4986
Мемлекеттік бюджет	370,2	536,4	788,3	867,3	1015,2	974,5
Жеке қаражат	1601,0	1656,1	1706,1	1491,4	1896	2441,4
Шетелдік инвестициялар	569,4	622,5	1064,8	1697,5	1240,9	1039,5
Қарыз қаражат	284,0	577,1	651,6	529,0	501,5	530,4
ЖІӨ	10214	12850	16053	17008	21816	27334
ЖІӨ қатысты %	27,7	26,4	26,2	27,0	21,3	18,2
Ескертпе: «Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау, қарау және іріктеу кезіндегі бюджеттік үдерісін жетілдіру» ғылыми-зерттеу жұмысы туралы 2013 есебі

Инвестициялау көлемі жалпы қаралып отырған кезеңде үнемі өсуде (3-сурет):

Сурет 3 - Көздер бойынша инвестициялау динамикасы

Ескертпе - «Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау, қарау және іріктеу кезіндегі бюджеттік үдерісін жетілдіру» ғылыми-зерттеу жұмысы туралы 2013 есебі

Үлесті құрылымда әдетте негізгі капиталға үлкен инвестициялар, қаралып отырған кезеңнің ортасын қоспағанда, кәсіпорындар қаражаты есебінен жүзеге асырылады, бұл орын алған дағдарыспен байланысты болуы мүмкін, бұл ретте шетелдік инвестициялардың үлесі артты. Мемлекеттік бюджеттің үлесі үнемі өсуде (4-сурет):

Сурет 4 - Көздер бойынша негізгі капиталға инвестициялар құрылымы, %-бен

Ескертпе - «Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау, қарау және іріктеу кезіндегі бюджеттік үдерісін жетілдіру» ғылыми-зерттеу жұмысы туралы 2013 есебі

Бұл ретте, салалық кезең бөлінісінде негізгі капиталға инвестициялау мыналарды құрайды (5-сурет):

Сурет 5 - Салалар бөлінісінде негізгі капиталға инвестициялау

Ескертпе: «Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау, қарау және іріктеу кезіндегі бюджеттік үдерісін жетілдіру» ғылыми-зерттеу жұмысы туралы 2013 есебі

Кесте 4 - Негізгі капиталға салалық инвестициялар құрылымы

%-бен

Сала	2009	2010	2011	2012	2013
Ауыл, орман және балық шаруашылықтары	1,55	1,71	1,80	1,76	2,08
Өнеркәсіп	49,58	41,65	49,61	57,19	54,19
Құрылыс	1,55	1,47	0,90	1,32	1,25
Сауда және жөндеу	2,48	2,45	2,71	2,11	1,96
Көлік және қоймалау	12,40	19,60	22,55	15,40	18,76
Қызметтер	0,93	0,73	0,68	0,57	0,83
Байланыс	3,10	2,94	1,80	1,32	2,08
Қаржылық және сақтандыру қызметі	1,86	1,22	0,68	1,10	0,83
Жылжымайтын мүлікпен операциялар	18,59	12,25	9,02	8,80	10,42
Ғылыми-техникалық қызмет	3,10	9,80	4,51	2,64	2,08
Қызмет көрсету жөніндегі жұмыс	0,31	0,73	0,23	0,88	0,63
Мемлекеттік басқару және қорғаныс	1,24	1,35	1,31	0,66	1,04
Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер	1,55	2,20	2,26	4,40	2,02
Өнер, ойын-сауық және демалыс	1,55	1,71	1,78	1,76	1,60
Өзгелері	0,22	0,16	0,16	0,09	0,21
Барлығы	100,00	100,00	100,00	100,00	100,00
Ескертпе - «Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау, қарау және іріктеу кезіндегі бюджеттік үдерісін жетілдіру» ғылыми-зерттеу жұмысы туралы 2013 есебі

Мыналарға назар аудару қажет.

2013-2015 жылдарға арналған республикалық бюджетте 2013 жылы республикалық бюджет есебінен 217 республикалық бюджеттік инвестициялық жобаны қаржыландыру (республикалық бюджеттен даму және кредит трансферттерін ескермегенде) жоспарланған болатын, оның ішінде:

- 144 жоба ТЭН әзірлеуді талап етпейді;

- 73 жоба ТЭН әзірлеуді талап етеді.

2013 жылғы ақпанның басындағы жағдай бойынша ТЭН әзірлеуді талап ететін жобалар бойынша мынадай жағдай қалыптасты:

- 19 жоба бойынша экономикалық сараптаманың оң қорытындысына ие болды;

- 4 жоба экономикалық сараптамаға ұсынылды, бірақ түрлі себептер бойынша қаралмастан қайтарылды (құжаттаманың жиналмауы, қаржыландыру схемасының бюджеттік заңнамаға сәйкес келмеуі және т.б.);

- 5 жоба пысықтауға қайтарылды;

- 1 жоба МЖӘ Орталығының қарауында болған;

- 44 жоба экономикалық сараптамадан өткізу үшін МЖӘ Орталығына ұсынылмады.

Осыған ұқсас жағдай республикалық бюджет қаражаты есебінен заңды тұлғалардың жарғылық капиталында мемлекеттің қатысуы арқылы іске асыру жоспарланып отырған бюджеттік инвестициялар бойынша қалыптасты 25, 31-34б..

2013 жылы республикалық бюджет есебінен 55-ке жуық жобаны республикалық бюджет қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған (нақты саны белгісіз, себебі бірқатар жобалар бюджеттік бағдарламалар бойынша таптастырылған).

- 3 бюджеттік инвестициялар жобасына экономикалық сараптама оң қорытынды берді;

- 18 жоба түрлі себептер бойынша қаралмастан қайтарылды (құжаттаманың жиналмауы, қаржыландыру схемасының бюджеттік заңнамаға сәйкес келмеуі және т.б.);

- 11 жоба МЖӘ Орталығының қарауында болды;

- 4 жоба экономикалық сараптама жүргізу үшін ұсынылған жоқ;

- алдын-ала деректер бойынша шамамен 19 жоба бойынша экономикалық сараптаманың оң қорытындысы болмады.

2012 жылы сондай-ақ ЭДСМ-ге экономикалық сараптама жүргізу үшін 2012 жылдың республикалық бюджетіне енгізілген жобалар түскендігін атап өту қажет.

Осыған ұқсас ахуал басқа жылдарда да орын алған – ББӘ инвестициялық жобаларды кешіктіріп, сапасыз, бюджет заңнамасының нормаларын ұстанбай орындайды (бюджет деңгейінің талаптары орындалмайды – мысалы, республикалық бюджеттен қаржыландыруға жергілікті бюджеттен қаржыландыруға жататын жобалар ұсынылады). Мұның бәрі қазіргі кезге дейін, еліміздің стратегиялық даму құжаттарында белгіленген міндеттер мен мақсаттарды тиімді және уақытылы орындауға кедергі келтіріп келді.