6. Спец. Арф. Пр-ні.
Выбарачны дыктант – з т-ту, які па ск-х зачытв. наст-к, выпісв-ца сл-ы на пэўн. арф. правіла. Эфект-ць – выключае магчым-ць механічн. спісв-ня, дазвал. за кароткі час прааналіз. значн. кольк-ць мат-лу на пэўн. правіла, прымуш. вучняў быць уважлівымі. Метод. прав-ня: зачытв-ца ўвесь т-т. затым у запаволен. тэмпе наст-к зачытв. ск-ы, вучні выпісв. сл-ы ў адпав-ці з зад-нем. Эфект-ць г. Д. узраст., калі суправадж-ца дадатков. зад-нямі. Яны могуць быць: 1. Падкрэсл. у выпіс-х сл-х арф-мы; 2. Абазн. умовы выбару арф.; 3. Абазн. марфемы ў якіх ці п/ж якімі яны знах-ца; 4. Падабраць да слоў праверачн.
Выбарачны размеркавальны Д. (на нек-кі правіл) – вучні размярк-ць словы на групы. Прав-ца на ўроках паўтар-ня і сістэматыз. вывуч-га. Выбар. Д. можна праводзіць праз 1-2 урокі. Займ. да 15 хвілін.
Слоўнікавы Д. – найб-ш частотны. 5-7 хвілін. Дазвал. запісв. значн. кольк-ць слоў з пэўн. арф. Вучні пад дыкт-ку наст. запісв. неабх. кольк-ць слоў. Кольк-ць указв-ца ў “Інструкцыі аб пар-ку фармір-ня…”. Уключ-ца сл-ы-выключ-ні з правіл, сл-ы з рубрыкі “пішы правільна”, сл-ы, у якіх вучні дапускалі памылкі.
Быв-ць кантрольн. і навучальн. Навучальны: паперадж., тлумач., каменцір-ны.
Пісьмо па памяці. Варыянты правядз-ня: 1. Шк-кі вучаць на памяць т-т, на ўроку ў ім тлумач-ца арф-мы, вучні запісв-ць т-т па памяці, падкрэсл. арф-мы; 2. Вык-ца т-т, які школьнікі вучылі на памяць на ўроках літ-ры.
Камбінірав. Д. Спалуч-ца розн. віды Д., але не люб. і не ў любой пасляд-ці. Склад-ца з паперадж., тлумач. і кантрольн. Метод. пр-ня: наст-к падбір. т-т, дзеліць яго на тры прыбл. аднольк. ч-кі. З першай вучні прац-ць як з паперадж., з друг. – тлумач., з трэц. – кантрольн.
Прав-ца на ўроках паўт-ня і сістэматыз.
Кантрольны Д. – выявіць узр-нь тэарэт. ведаў, практычн. ум-няў па пэўн. тэме і раздзеле курса б.м.
Падзял-ца: 1. Слоўнікавы; 2. Тэкставы; 3 Д. з дадатк. зад-нем. Т.с.: бягуч. і выніков. Афармл-ца ў спец. сшытках.
Метод. пр-ня кантр. тэкставых Д.: спач. зачытв. увесь т-т, у адпав-ці з нормамі літ-га вымаўл-ня. Пасля прачыт-ня пры неабх-ці тлумач-ца лекс. зн-не пэўн. слоў, некат. можна запіс. на дошцы. Пасля г. тэкст зачытв-ца па сказах. Першы раз вучні слух., пасля зачытв. па частках, вучні запісв., трэці раз – правяр-ць.
У канцы ўрока, калі т-т запіс., яго неабх. прачыт. яшчэ раз, шк-кі правяр-ць.
7. Неспец. арф. пр-ні – тыя, у пр-се выкан-ня якіх асн. увага надаецца фармір-ню вучэбна-моўных, пунктуац. ці камунікат. ум-няў шк-каў.
Падбор слоў – вык-ца пры вывуч-ні марфалогіі, а т.с. лексікі, марфемікі, словаўтв-ня. Падбір-ца сл-ы пэўн. ЧМ, лексіка-граматычн. разраду, структ. і інш. Парал-на пры неабх-ці тлумач-ца прав-с слоў.
Канструяв-не – вык-ца пры вывуч-ні сінт-су і пункт., шк-кі буд-ць ск-ы пэўн. тыпу, структ.
Вольны Д. – набліж да пераказу і з’яўл. падрыхтоўч. этапам да яго прав-ня. Шк-кам дазвал-ца змяняць т-т, падбір. свае словы, ск-ы. Тэкст павінен лёгка ўспрым-ца на слых, запамін-ца, дзял-ца на прыблізна аднолькав. ч-кі, абз., і змяшч. сл-ы на пэўн. арф. правіла. Метод. пр-ня: зачытв. увесь т-т, тлумач. зн-не пэўн. слоў, ці спалуч-няў. Пасля г. т-т зачытв. па лагічна завершаных частках.шк-кі перадаюць змест, як запомнілі. Т-т паўторна не чыт-ца. Можна ўскладн. дадатк. зад-нем: 1. Зах-ць уласн. назвы; 2. Сказы з прост. м-й.
Творчы Д. 2 віды: 1. На змян-не т-ту; 2. На пашыр-не т-ту.
Д. на пашыр-не т-ту прав-ца для таго, каб шк-кі зразумелі, якую ролю адыр. сл-ы пэўн. ЧМ у маўл-ні (вывуч-не прым. як ЧМ). Метод. пр-ня: шк-кам паведамл. зад-не, затым зачытв-ца сказ, вучні яго запісв-ць у зменен. выглядзе.
Д. на змян-не зместу пры вывуч-ні асабов. займ-каў, тэмы “час дзеяслова” і інш. Метод. пр-ня: павед-ца зад-не (перадаць змест т-ту ад імя 3-яй ас.), т-т зачытв. па ск-х, вучні запісв. ск-ы у зменен. выглядзе.
Арг-я працы па арфагр. пры вывуч-ні неарф. тэм.
5-7 кл. Дзве формы: 1. Паўт-не вывуч-га па арфаграфіі; 2. Слоўнікава-арфаграфічн. праца.
Паўт-не вывуч-га па арф. Ажыццяўл-ца з дап-гай наст. дадатк. зад-няў: 1. Растлум. прав-с пэўных слоў; 2. Падкрэсліць у сл-х арф-мы; 3. Уставіць у сл-а патрэбн. літ-ры.
Слоўнікав. арф. праца ажыц-ца з дап-гай слоўнікав. (слоўнікава-арф.) Д.
8-9 кл. спец. тэм няма. Арфагр. працу наст. плануе самаст. спач-ку выяўл. узровень арфаграфічн. падрыхтав-ці вучняў (правесці пісьмов. працу, кантр. Д., прааналіз пісьмов. работы напіс-я ў прошл. годзе). Пасля г. склад-ца графік паўт-ня арф. тэм. Спач. паўтар-ца тыя тэмы, на якіх шк-кі часцей дапуск-ць памылкі. Мэтазг. зафіксав. у калянд.-тэмат. плане і запіс. у школьн. журнале.
Акрамя г. удасканаленне пісьм-ці шк-каў адбыв-ца пры падрыхт-цы да напіс-ня пісьм., кантрольн. і творч. прац і ў час ан-зу іх напіс-ня.
10-11 кл. На г. эт. узнаўл-не, паўт-не і сістэматыз-я ведаў шк-каў па арфагр., адбыв-ца як на спец. уроках вывуч-ня норм СБЛМ, так і пры вывуч-ні ўсіх тэм школьн. курса, калі вучням прапан-ца дадатк. арф. зад-ні.
Пыт. 8 Марфалогія – раздз. грам-кі, у якім вывуч-ца ЧМ, іх грамат. формы, знач-ні і катэгорыі. Граматыка займае цэнтральнае месца ў школьн. курсе бел. мовы. Яе вывуч-не дазвал-е шк-кам засвоіць асноўн. грамат. зак-ы і правілы, практычна авалодаць навыкамі вуснага і пісьмов. маўл-ня.
Задачы: 1. Азнаямл-не вучняў з сістэмай ЧМ; 2. Вывуч-не асноўн. ас-цей ЧМ (іх семантыкі, структуры, формаў змянення і інш.); 3. Азнаямл-не з функцыянав-нем ЧМ у маўл-ні; 4. Фармір-не неабходн. марфалагічн. УНаў (шк-кі павінны умець вызначаць ЧМ, яе лексічны і грамат. разрад і інш.); 5. Развіццё грамат. ладу маўл-ня шк-ка, узбагач-не слоўнікавага запасу; 6. Фармір-не ўмення правільна выкарыст-ць ЧМ, іх формы ва ўласн. вусн. і пісьмов. маўл-ні.
Этапы: 1. Пачатк. (1-4 кл.) – першасн. азнаямл-не шк-каў з ЧМ, іх некат. грамат. прыкметамі. Вывуч-ць: наз-к (род, лік, склон, 3-ы склан-ні, ужыв-не склонавых канчатк.), асабов. займ-кі, дзеясл. (знач-не, час, асоба, спраж-не, прав-с канчаткатк.), прысл. (знач-не і роля ў маўл-ні), служб. ЧМ (прыназ. і злучн.). 2. Асноўн. (сістэматычн.)(6-7кл.). Раздз. “Марфал. і арфагр.” – вывуч-не 6-ці самаст., 3-х служб. ЧМ+выкл, дзеепрым. і дзеепрысл. разгляд-ца як формы дз-ва. 3. 8-9 кл. – веды ўзнаўл-ца, паўт-ца пры вывуч. сінт. тэм. 4. Заключны (10-11) – веды ўзнаўл. як на спец. ур-х, тпк і парал-на з інш. раздз.
Спец. пр-пы вывуч-ня марфалогіі ў школе: 1. Марфолага-сінтаксічны – рэаліз-я г. пр-пу патраб. ад наст-ка пры вывуч-ні ЧМ і іх форм, абавязк. звяртаць увагу на тое, якую сінт. ф-ю ЧМ выконв-ць у ск-е. Марфалогія вывуч-ца на сінтаксічнай аснове. 2. Узаемасувязь вывуч-ня марфалогіі з разв-цём маўл-ня шк-каў. Мэтазгодна праводзіць пры вывуч-ні любой марфалагічн. тэмы, шляхам падбору такіх практ-няў, у працэсе вык-ня якіх будзе адбыв-ца фармір-не ўмення правільна вык-ць ЧМ, іх формы ў вусн. і пісьм. маўл-ні. 3. Узаемасув. вывуч-ня марфалогіі з арфаграф. Фармір-не арфагр. уменняў і навыкаў адбыв-ца на аснове грамат. ведаў. Арфаграфічн. праца павінна праводзіцца пры засв-ні кожн. марфалагічн. тэмы. 4. Пр-п уліку гіст-ных змен у мове. Даваць пэўны гіст-ны каментарый, тлумач-ні, што фармір-ць у шк-каў пагляд на м-у, як на сіст., якая ўвесь час развів-ца. 5. П. уліку сэнсава-грамат (тэкстаўтваральнай) ролі ЧМ. Шк-кам неабх-на паказ-ць, што кожн. ЧМ выконв. у т-це ўласців. ёй ф-цыю.
Метады і прыёмы вывуч-ня ЧМ. Этапы: 1. Этап успрым-ня вучэбн. мат-лу; 2. Азнаямл-ня; 3. Запамін-ня; 4. Фармір-ня марфал. УНаў.
Практык-ні і зад-ні: 1. Вызначыць ЧМ, той ці іншы разрад ЧМ, пэўн. грамат. прыметы ЧМ; 2. Падабраць словы пэўн. ЧМ, пэўн. грамат. разраду; 3. Утварыць формы ліку, склону; 4. Утвар. ад пэўн. сл-а ўсе магчым. формы; 5. Згрупав-ць сл-ы па часцінах м-ы, разрадах, пэўных грамат. прыкметах; 6. Скласці пэўную табліцу; 7. Зрабіць пэўны ці частковы марфалагічны разбор сл-а; 8. Са сл-мі пэўн. ЧМ ці іх формамі пабудаваць сл-не, сказы ці тэкст; 9. Знайсці памылкі пры ўтв-ні, ужыв-ні марфалагічн. форм, выправіць іх. Апошн. практ-не заўс. выконв-ца ў канцы ўсёй сістэмы.
9. Метод. вывуч-ня сін-су. Сінт-с – раздз. мов-ва, у якім вывуч-ца будова і зн-не сін. адзінак (словазл., сказа, т-ту).
Вывуч-не сінт-су у аг. адукац. устан-х мае як тэарэт., так і практ. зн-не. На зан-ках па сінт-су шк-кі атрымлів. неабх. тэарэт. веды, фармір-ць ум-ні, вызнач-ць сінт. адзінкі, іх тыпы, структуру і г.д.
Задачы: 1. Пазнаёміць шк-каў з сіст. сінт. адзінак; 2. Сфармір. УНы; 3. Стварыць тэарэтычн. базу для вывуч-ня пунктуац. тэм; 4. Сфармір. ум-не правільна вык-ць сінт. адзінкі розных тыпаў, структ.
Этапы: 1. Прапедэўтычны (падрыхт.). 5 кл. Раздз. “Сінт-с і пункт.” – знаёмяцца з сіст. сінт. адзінак, атрымл. пан-це пра просты і склад. сказ, але не вывуч. іх віды, знаёмяцца з гал. і дад. членамі сказа, з аднар. чл-мі сказа, звароткам, сказамі з прост. мовай. Фармір-ца УНы: дзяліць тэкст на сказы, групаваць сл-ні і сказы, карыст-ца інт-яй для абазн-ня межаў сказаў, выяўляць іх прызнач-не і адносіны да зместу выказв-ня, групав-ць сказы па мэце выказв-ня, будове і аднос. да зместу. 2. Спадарожны (6-7 кл.). Сппец. тэм няма. Веды ўзнаўл-ца пры вывуч. раздз. “Марфалог. і арфагр.” (сінтаксічн. роля часцін мовы ў сказе). 3. Асноўны (8-9). Раздз. “Сінт-с і пунктуац.” – вывуч. сінт-с прост сказа, ускл. сказ і склад. сказ. 4. Школа трэцяй ступені (10-11кл.) – узнаўл. веды як на спец. уроках як у 10, так і ў 11 кл. У 11 кл. у раздз. “Культ. вусн. і пісьмов. маўл-ня” прадугл. вывуч-не сін. нормаў СБЛМ.
Спец. пр-пы: 1. Марфолага-сінт. – патрабуе, напрыкл., пры правядз-ні сінт. разбору абавязк. звяртаць увагу на тое, якой ЧМ ці формай выражаны член сказа; 2. Узаемасув. вывуч-ня сінт-су і пунктуац. У адр-не ад курса СБЛМ у ВНУ, дзе сінт-с і пункт. вывуч-ца асобн., у школьн. курсе за вывуч-нем сінт. тэмы ідзе азнаямл-не з пунктуац. афармл-нем; 3. Узаемасув. вывуч-ня сінт-су з разв-цём маўл-ня шк-каў – з дап-гай спец. сістэмы практ-няў і зад-няў, у якой патраб-ца: пабуд-ць сказы, ствар. т-т пэўн. тыпу на пэўн. тэму, пераказ. т-т, захоўваючы пэўн. сінт. адзінкі; 4. Інтанацыйны – азнаямл-не вучн. з інтанав-нем сінт. адзінак.
Метады і прыёмы: 1. дакладна ведаць, што вывуч-ся на папяр. этапе засв-ня сінт-су; 2 узнавіць пэўн. базавыя ВУНы, якія засвоены пры вывуч-ні несінт. тэм на папяр. уроках (падрыхтоўч. гут-ка, фармуляв-не правіла, запамін-не, узнаўляльн. гут-ка).
Пасляд-ць азнаямл-ня: 1. Успрым-не вучэбн. мат-лу; 2. Азнаямл-не з вучэбн. мат-лам, заканчв-ца вывадамі; 3. Запамін-не; 4. Фармір-не УНаў.
Сіст. практ-няў і зад-няў: 1. Вызначыць сінт. адзінку; 2. Вызначыць тып сінт. адзінкі, яе структуру; 3. Пабудав. схему сінт. адзінкі /пабуд. сказ па пэўн. схеме; 4. Згрупаваць сінт. адзінкі па пэўн. прыкметах (выбар. ці выбар.-размеркав. дыкт-т); 5 пераканструяваць адзін тып сінт. адзінкі ў іншы; 6. Выпіс. з практ-ня ў падр-ку, маст. твора сінт. адзінкі пэўн. тыпу, структуры; 7. Перакл. сінт. адз. з руск. мовы на белар.; 8. Пераказ. сцісла, падраб. ці выбарачна зыходны тэкст, захоўваючы сін. адзінкі пэўн. тыпу; 10. Прачыт. словазл-не, сказы, т-т, знайсці сінт. (грамат.) памылкі і выправіць іх.
10. Метод. навуч. пункт. Пункт. – раздз. мов-ва, у якім вывуч-ца знакі прып. і правілы пастан-кі іх на пісьме. Метод. навуч. пункт. – раздз. МВБМ, у якім даецца апіс-не пр-су фармір-ня ў шк-каў пунктуац. УНаў.
Мэта – сфармір. пунктуац. пісьм-ць вучняў (правільна карыст-ца ЗП у пісьмов. маўл-ні). Для дасягн-ня мэты неабх.: 1. Раскрыць прызнач-не пункт, ЗП; 2. Пазнаёміць вучняў з пунктуац. правіламі (з ф-цыямі ЗП і ўмовамі іх пастаноўкі/непастан-кі ў сінт-х адзінках); 3. Сфармір-ць пунктуац. ум-ні (расстаўл. ЗП у адп-ці з правіл.); 4. Навуч. абгрунт-ць выбар ЗП і выбар месца для яго пастан-кі; 5 развіць пунктуац. зоркасць. Вывуч-ца паралельна з сінт-сам. Этапы: 1. Пачатк. (1-4 кл.) элементарн. звесткі па пункт. (паст-ка ЗП у канцы ск-а, коскі п/ж аднар. чл-мі. 2. Прапедэўтычны (падрыхт.) (5 кл.). Раздз. “Сінт-с і пункт.”(пастан-ка ЗП у канцы сказа, коскі п/ж аднар. членамі, двукроп’я пасля абагульняльн. сл-а, ЗП пры звар-ку, у ск-х з прост. мов., знаёмяцца з пастан-кай коскі п/ж частак склад. ск-а); 3. Спадар. (5-7 кл.). спец. тэм няма. Веды ўзнаўл. парал-на з інш. раздз. (дадатк. зад-ні). У 7 кл. – пастан-ка ЗП пры дзеепрым., дзеепрысл. звар-х і пры выкл-ку; 4. Асноўны (8-9). Раздз. “Сінт і пункт.” 8 кл. – ЗП у прост. ск-е, 9 кл. – п/ж ч-мі склад. сказа, у ск-х з прост. м-й; 5. Закл. (10-11) – веды ўзнаўл., паўт. як на спец. ур-х, так і пры вывуч-ні ўсяго курса.
Пр-пы: 1. Сэнсавы (семантыч.); 2. Грамат. (сінтакс.); 3. Інтанац.
Пастан-ка ЗП на пісьме адбыв-ца з улікам семантыкі сказа(сэнсу вык-ня), будовы сказа і яго інтанацыйн. аформлен-ці. Спец-ныя пр-пы: 1. Пр-п назір-ня за знач-нем ск-а (трэба прывуч. шк-каў назіраць за зн-нем сказа – бачыць у сказе тыя часткі, якія нясуць асноўн. інф-ю, і тыя, у якіх закладз. дадатк. інф-я); 2. Пр-п назір-ня за структ. ск-а (сінтакс. адзінкі грамат. аформлены. Адны з іх могуць быць прэдыкат. адзінкамі (сказы), другія ж - уваходзіць у структ. сказа(быць членамі сказа ці не). Вучань павінен бачыць структуру сказа, вызначаць, што г. за сказ і г.д.); 3. Пр-п назір-ня за інт-яй (уплыв. на паст-ку ЗП у канцы сказа, пасля звар-ка).
Умовы навуч-ня пункт.: 1. Вучні засвоілі неабх. веды па сінт-се; 2. Сфармір-ны неабх. сінтаксічн. УНы; 3. Умеюць правільна вызначаць логіка-прадметн. зн-ні, якія існ-ць у межах прост. ці склад-х сказаў(умовы, прычыны, уступкі і г.д.).
Метод. азнаямл-ня з пунктаграмай, пункт. правілам. Пунктагр. – г. правіла, якое адпавяд. правілам ці традыцыям ужыв-ня ЗП, ці яго адс-ці. Г. канкрэтн. выпадак вык-ня пункт. правіла. Пункт правіла – своеас. інструкц., у якой пералічв-ца ўмовы пастан-кі ці не пастан-кі ЗП у пэўн. сінт. адзінцы. Пан-ці пунктаграма і ЗП не аднолькавыя. Пасляд-ць азнаямл-ня: 1. Падрыхт. эт.(аналіз сінт. адз-кі). Узнаўл., паўтар. сінт. ВУНы, на аснове якіх будзе адбыв-ца тлумач. тэмы. 2. Успрым-не сінт. адз-кі з пэўн. пунктагр. (на прыклад.). 3. Азнаямл-не з пункт. правілам (сл-а наст, лекц., эўрыст. гут-ка, чыт-не прав.).4. запамін-не пункт. прав. 5. Фармір-не ўм-няў. Пункт. ум-ні: 1. Тлумач. паст-ку ЗП ў сінтакс. адз-ках; 2. Самаст. правільна растаўл. ЗП; 3. Абгрунт-ць паст-ку канкр. ЗП і выбар месца яго паст-кі; 4. Правільна праводзіць работу над памылкамі. Віды практ-няў: 1. Тлумач-не ЗП (калект. ў вусн. форме); 2. Спісв-ні(ускл, няўскл., выбарачн.); 3. Навучальн. дыкт-ты(акрамя слоўнік.); 4. Творч. працы(пераказы, сачын-ні); 5. Падудова, канструяв-не, перабудова ск-ў.