- •Ежелгі түркілер тарихының деректері және олардың
- •Ежелгі бітік тастардағы түркілердің саяси жағдайы
- •Антикалық және византиялық еңбектер
- •Ежелгі түркілер туралы шығыс деректері
- •Араб және парсы зерттеулері
- •Ежелгі түркілер тарихы туралы қытай деректері
- •Қытай деректерінің маңызы және олардың зерттелуі
- •Қорытынды
Қорытынды
Түркілер жайлы және жалпы көшпелілер туралы тарихнама саласында алғашында дамуы жағынан артта қалған, мәдениетті жоққа шығарған қате пікірлер кең етек жайған еді. Алайда, әлем бір көзқарасқа қадалып қалмай, одан әрі даму үстінде. Соның нәтижесінде көптеген өзгерістердің салдарынан, атап айтсақ. тарих ғылымының, археологиялық қазба жұмыстарының, филология салаларының алға қарай даму нәтижесінің жетістіктері мәселенің зерттелуін жаңа деңгейге көтерді. Сондықтан да ежелгі түркілер тарихын зерттеу мәселелері ХХ ғасырдың басында археологиялық, тарихи және филологиялық зерттеулердің нәтижесінде жарық көрген еңбектердің ролі аталған мәселенің шынайы мазмұнын әлі күнге дейін ашып келуде.
XVIII ғасырдың ортасынан бастап түркілер тарихын зерттеу В.В.Радловтың аты шулы Орхон экспедициясының ұйымдастырылуынан бастау алады. Алғашында түркілер тарихына қатысты деректің болғанымен, оның оқу жолы белгісіз еді. Ақыры 1893 жылы күні Дания корольдік Ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемді дүр сілкіндірген мәлімдеме жасады. Ғалым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады. Сондай-ақ ол бұл ескерткіштер түркі халықтарының тілінде жазылғандығын мәлімдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері «тәңірі» және «түрік» деген сөздер екен. Дәл осы кезде академик В.В.Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазуының он беске жуық әрпін анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей-ақ, В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, сонан соң оны аударып шықты.
Осыдан бастап, түркі тарихын зерттеудің негізгі кезеңі басталды. Алайда, алғашқы зерттеулердің нәтижелері түркілердің тарихтағы орнын лайықсыз бағалап, қате пікірлерді ұсынғандар да болды. ХХ ғасырдың орта шеніне дейін бұл қателіктер кең етек жайған еді. Алайда, өткен ғасырдың орта кезінен бастап, тарихнамалық ойдың басқа, жаңа бетбұрысқа ауғандығын байқаймыз. Яғни, түркілердің тарихын ғана емес, жалпы көшпелі өркениет тарихын жоққа шығару етек алды. Бұл жерде, «Ұлы Дала» аумағында доминатнтты ролді көшпелі түркілер емес, отырықшы соғдылар деген қате пікірді ұстанғандар көп болды. Сонымен қатар, көшпелі түркі тайпаларында мемлекеттіліктен бұрын, мәдениеттің болмағандығын көрсететін зерттеулер де аз емес еді.
Тарихи білімдердің дамуының арқасында ғылыми айналымға деректердің жаңа топтарын енгізу нәтижесінде шынайы тарихтың жаңа көздері ашыла бастады. Яғни, Қазақстан территорисының оңтүстігінже және Жетісу аймақтарында өмір сүрген ежелгі түркі тайпаларының ролін шынай анықтап, деректерді мұқият зерттеу арқылы дәлелді пікірлер ұсыныла бастады. Атап айтсақ, осы кездегі отырықшы соғдылардың ролі туралы нақты зерттеп, ақылға қонымды пікірелер айтылды. Алайда, тарихнаманың сол кезеңіндегі кейбір
зерттеушілердің ой-пікірлері ескірген көзқарастар шеңберінен шыға алмай, қате пікірмен қалып қойғандығын байқауға болады.
Ежелгі түркілер тарихын зерттелуіндегі орынды пікірлерге толы, жоғарыда атап өткен қате пікірлерге дәлелді әрі нақты пікірлер ұсына бастаған, сонымен қатар Қазақстан мен Орта Азия территориясындағы ислам дінінің таралуы, оның маңызын, түркі тайпалары арасында жаңа діннің қабылдануы туралы қосымша жаңаой-пікірдің ұсынылуы, діннің тигізген әсері мен зардаптары мәселелеріне тоқтала отырып зерттеген ғалымдар тобы шыға бастаған кезең, бұл әрине жаңа тарихнамалық кезең – тәуелсіз Қазақстан тарихнамасы өкілдерінің зерттеулері. Аталған мәселенің зерттелуінде ғалымдар осы тарихнамалық кезеңге дейінгі өткен кезең ғалымдарының қателіктерін, кемшіліктері мен артықшылықтарын ескере отырып, жаңадан тың тұжырымдар ұсынуда.
Түркілер тарихын зерттеуде негізгі және маңызды роль атқаратын деректер ол – бітік тастар. Бітік тастарды зерттеуде ғалымдар көптеген қиыншылықтарға соқтығысты. Зерттелу барынсының алғашында, бітік тастардың кілті болмаса, кейін қате пікірелердің етек алуы, кеңестік зерттеуші ғалымдардың мәдени әсерлеу факторынан арыла алмауы да қате тұжырымдарға әкеп соқтырды. Алайда, бұл деректердің басқа қытай, араб, парсы, антик және византиялық деректердің де мұқият зерттеу нәтижесінде бүгінгі таңда ежелгі түркі тайпалары тарихының шынайылығын көріп отырмыз. Оған қоса Қазақстан тарихнамасының бүгінгі таңдағы жұмысын саралай отырып, тарихымыздың дұрыс жазылып жатқанына көзіміз жетіп отыр. Алайда, тек Қазақстан тарихнамасына ғана үңіле бермей, шетелдік тарихнамалық ойды да естен шығармай, олардың да тұжырымдарын саралай отырып,әлемдік тарихи ойдың дамуына ықпал жасап, Қазақтың болашақ ұрпағынаа шынайы тарихты мұра ретінде жеткізуіміз керек.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Спасский Г.И. Сибирский вестник. – Ч.1, Древности Сибири. – Спб, 1818.
Аристов Н. А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой орды и каракиргизов, на основании родословных сказаний и сведений о существующих родовых делениях и о родовых тамгах, а также исторических данных и начинающихся антропологических исследований. — Спб.: тип. С. Н. Худекова, 1895.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. - М.-Л., 1951.
Базылхан Н. "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. – 252-б. +144 –бет жапсырма
Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии.// - Москва, 1964.
Гумилев Л. Н. Көне түріктер: көпшілік оқырман қауымға арналған.
Алматы: Білім, 1994. - 480 б.
Тарих - адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. – Астана: «Фолиант». 2005. Т2: Антикалық Грекия және Рим тарихи ойы. – 2005. – 416 б.
Великая степь. В античных и византийских источниках: Сборник материалов/Составление и редакция Александра Николаевича Гаркавца. – Алматы: Баур, 2005. – 1304 с.
Прохоров, А.М. Советский энциклопедический словарь., Советская Энциклопедия. - М.,1987.
А.Н. Бернштам. Социально-экономический строй древнетурецкого общества VI-VIII вв. н.э. Турки в Монголии. Тезисы кандидатской диссертации. - Лгр., 1935.
А.Н. Бернштам. Мақалалар: Родовая структура Тугю VIII в. ИГАИМК, № 100; Возникновение классов и государства у турок VI-VIII вв. н.э. Сборн. Ф. Энгельсу, 1936; Разложение родового строя у кочевников Средней Азии. Сов. этногр., № 6, 1934; Происхождение турок. Прб. ИДО, 1935, № 5-6.
Зарубежная тюркология. Вып. I. Древние тюркские языки и литературы. //- М.: ГРВЛ. 1986. - 384 с.
С.Е. Малов. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии // - М.-Л.: 1959. - 112 с.
Айдаров Ғ. Білге қаған ескерткішінің тілі, - А., 1966.
Айдаров Ғ. VIII ғ-дағы көне түркі жазулы орхон ескерткіштерінің тілі.
Алматы., 1971.
Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі (оқулық). - Алматы., 1986.
Айдаров Ғ. Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. -Алматы., 1991.
Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткішінің толық атласы. – Астана: KUL TEGIN, 2005. - 360 с.
Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары : тарихнамалық-деректанулық талдау //. - Астана ; Күлтегін, 2003. – 392 б.
Кішібеков Д., Кішібеков Т. Речь и письменность: предпосылки происхождении. Мысль, -Алматы, 2000.
Кішібеков Д., Кішібеков Т. Речь и письменность: трансформация звуко-знаковых систем. - Алматы: НИЦ Ғылым, 2006.
Сүлейменов О. Тюрки в доистории» (о происхождении древнетюркских языков и письменностей). –Алматы: Атамұра, 2002.- 320 с.
Қажығалиұлы А. Казахские пигтограммы. –Алматы: Баспалар үйі, 2009.
Ұлттық тарихымыздың бастау көздері [Мәтін] / М. Қойгелді, Х. Әбжанов // Мәдени мұра = Культурное наследие, 2013. - № 6.
Немет Юлиус. Ди Тюркише - Монгалише Гипотезе. - Вена, 1912.
Бомбачи А. Тюркские литературы. Введение в историю и стиль. //Зарубежная тюркология. Вып.1 . - М.: Наука, 1986. -203 с.
Кононов А. Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII—IX вв.). М.: Наука, 1980. - 256 с.
Радлов В.В. «Фонетика северных тюрксих языков» (Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы). Неміс тілінде жазылған. – Лейпциг, 1882.
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. т. I—IV. СПб., 1888-1911.
Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии.// - Москва, 1964.
Бернштам А.Н. Социально-экономический строй охоно-енисейских тюрок VI-VIII вв. - М.-Л.,1954.
Великая стпепь. В античных и византийских источниках: Сборник материалов/ Составление и редакция Александра Николоаевича Гаркавца. – Алматы: Баур, 2005. – 1304 с.
Геродот. История : В 9 кн. / Пер. и примеч. Г. А. Стратановского. - Л. : Наука, 1972. - 600 с. (Памятники исторической мысли).
Латышев В. В.Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе // Вестник древней истории. — 1947. —№ 1—4; 1948. № 1- 4; 1949.
Пигулевская Н.В. Сирийские источники по истории народов СССР / Отв. редактор Струве В. В. - М.‒ Л.: Издательство Академии наук СССР, 1941.– 170 с.
Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайжана. – Баку: Элм,1986. – 128 с.
Сыздыкова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. - А. 1991.
Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинение Абул-Гази хана Хивинского. - М.-Л., 1958.
Кононов А.Н. Тюркология. Сб. Азиатский музей - ЛОИВ АН СССР.-М.,1972, - 400 б.
Карамзин К.М. История государства Российского. Т.ІІ, - СПб., 1833. - 67 c.
Крачковский И.. Избр. Соч. Т.V. - М.-Л., 1958. - 72 c.
Григорьев В.В. Об арабском путешественнике Х в. Абу-Долефе и странствии его по Средней Азии. - Спб., 1872.
Григорьев В.В. Землеведение Риттера. География стран Азии, находящихся в непосредственных сношениях с Россией. - Спб., 1873.
Левшин А. Описание киргиз-кайсацких, или киргиз-казачьих орд и степей, т.I-II. - СПб., 1832.
Тизенгаузен В.Г.Сборник материалов, относыщихся к истории Золотой орды, Т I. - СПб., 1884; т II . - М.-Л., 1941.
Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинении. В 5-и томах. - А-Ата., 1961-1968.
Саблуков Г.С. Родословная тюрок. Библиотека восточных историков. Т.III. - Казань, 1854.
Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды и каракиргизов. ЖИ, Вып. 3 – 4,1894; Соныкі.Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. - СПб., 1897.
Бартольд В.В. Сочинения. Изд-во АН СССР т. V. - М., 1968,.
Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. - Спб.; тип. С. Н. Худекова, 1897. - 182 с.
Бартольд В.В. Извлечения из сочинения «Зайн ал-ахбар». Соч., т.VIII, -М., 1973.
Бартольд В.В. Книга моего деда Коркута. Огузский героический эпос.-М.-Л.,1962.
Бартольд В.В. История изучения Востока в европе и России. Изд. 2-е, - Л., 1925.
Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. –Л., 1934.
Гордлевский В.Л. Государство Сельджукидов Малой Азии.- М.-Л., 1941.
Гордлевский В.Л. Материалы по истории туркмен и Туркмении, т.І, - М.-Л., 1939.
Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922гг. - Харьков, 1956.
Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-XVI вв. О долине реки Талас и смежных райнах.//ТИИАЭ АН - КазССР, 1960.
Якубовский А.Ю. Развалины Сыганака.Сообщения ГАИМК, т. 2., -Л., 1929.
Якубовский А.Ю. Очерки по истории туркменского народа и Туркменистана в VIII-XIX вв. - Ашхабад, 1940.
Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М.-Л.,1950.
Якубовский А.Ю. Из истории изучения монголов периода ХІ-ХІІІ вв.//Очерки по истории русского востоковедения. –М.,1953.
Игибаев С. К. Казахстан в источниках и материалах / Игибаев С. К.- Усть-Каменогорск: Медиа-Альянс, 2005.- 284 с.
Муканов М.С. Этнический состав и расселение казахов среднего жуза. –А-Ата, 1974.
Игибаев С. К. Образование тюркского каганата и его распад. – Усть-Каменогорск, 2004 – 116 с.
Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии ІХ-ХІІІ вв. - Ашхабад, 1969.
Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ вв. по арабским источникам.–А–Ата, 1972.
Касымжанов А.Х. Великий мыслитель из Отырара. Аль-Фараби о разуме и науке. – А-Ата., 1975.
Хайруллаев М. М. Фараби, эпоха и учение. - Ташкент, 1975.
Гафуров Б. Г., Касымжанов А. Х., Ал-Фараби в истории культуры. - М., 1975.
Кенисарин А. М., Нысанбаев А. Н. Становление историко-философских идей в учениях Аристотеля и аль-Фараби // Вопросы философии.- М., 2005.- № 7.
Макаш У. О. Философские трактаты Аль-Фараби // Вестник КарГУ. — Караганда, 2004. - № 4.
Есенов Ш. “Қазақстан ғылымы және ғалымдары”. – Алматы, 1969.
Марғұлан Ә.Х. ҮІ-ХІІ ғасырлардағы Қазақстан халықтары мен тайпаларының мәдениеті. //Қазақ ССР тарихы. 1-том, - Алматы, 1957.
Машанов А. Әл-Фарабидің “Философияны үйрену үшін қажетті шарттар жайлы трактаты”. “Білім және еңбек” № 1, 1962.
Бартольд В. В. Сочинения. - М.: Изд-во АН СССР, т.1. 1963.
Касымжанов А. Х. Абу-Наср аль-Фараби. - М.: Мысль, 1982.
Кубесов А. Математическое наследие ал-Фараби. - Алма-Ата, Наука, 1974.
Бартольд В.В. Сочинения. – М., Изд-во АН СССР, т.ІІ 1964.
Кононов А.Н. Поэма Юсуфа Баласагунского «Благодатное знание». Юсуф Баласагунский. Благодатное знание. – М., 1983.
Кононов А.Н. Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ат турк», - М.: Советская тюркология. № 1, 1972.
Гребнев Н. Юсуф Хас-Хаджиб Баласагунский. Наука быть счастливым// Пер. Наума Гребнева, иллюстрации Ю. Красного. - М.: Художественная литература, 1971. — 158стр.
Иванов С.Н .«О Благодатном знании» Ю.Балагунского//Юсуф Баласагунский. Благодатное знание. – М., 1983.
Егеубаев А.Қ. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік.- Алматы: Жазушы, 1986.
Егеубаев А. Жүсіп Баласағұн. «Құтадғу білік» (Х1 ғ.) // - Алматы: Жұлдыз, № 3,1996.
Кононов А.Н.,- Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ат турк», - М.: Советская тюркология, № 1, 1972.
Баскаков Н. А. О древнем типе сказуемого в уйгурском языке эпохи Караханидов (на материале Словаря Махмуда Кашгарского) // Средневековый Восток. История, Культура, Источниковедение. - М., 1980.
Боровкова Т. А. О губных согласных в «Дивану лугат-ит-турк» Махмуда Кашгари : библиография / Т.А. Боровкова // Тюркологический сборник. - Москва, 1966.
Наджип Э. Н. Махмуд Кашгари и его словарь «Диван-у лугат ит-турк» // Исследования по истории тюркских языков ХI-ХIV ввф. / Э.Н. Наджип; АН СССР. Ин-т востоковедения ; Отв. ред. А.Н. Кононов, Г.Ф. Благова. - М., Наука, 1989. 283 с.
Стеблева И. В. «Диван лугат ат-турк» Махмуда Ал-Кашгари : [Фрагменты] //. - М.: Раритет, 1993.
Караев О. История Караханидского каганата. - Фрунзе, 1983.
Есжанов А., Ходжаев М. Арыстанбаб. - А., 1992.
Бертельс Е. Э. Избранные труды: Суфизм и суфийская литература. - М.: Наука, 1965. 524с.
Боровков А.К. Очерки по истории узбекского языка /Определение языка хикматов Ахмада Ясеви// Советское востоковедение. Т.5. – М-Л., 1948. -236 стр.
Ахметбек А. Қожа Ахмет Иассауи. – Алматы: Санат, 1998. 85 б.
Массон М.Е. Мавзолей Ходжа Ахмеда Яссави. - Ташкент, 1930.
Есжанов А., Ходжаев М. Арыстанбаб., 1992.
Бертельс Е. Э., Хибат аль-Хакаик Ахмада Югнаки, "Тр. Среднеазиатского гос. университета. Новая серия, 1945. в. 3. Гуманитарные науки, кн. 1.
Малов С. Е., Памятники древнетюркской письменности. - М., 1951.
Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы /оқулық / - Алматы : Санат, 1997. - 927 б.
Құрышжанов Ә. Исследование по лексике старокыпчакского письменного памятника ХІІІ в. «Тюркско-арабского словаря». – Алма-Ата, 1970.
Бичурин Н.Я. Собрания сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, т. І-ІІІ. - М.,1950.
Сюань-цзан. Записки о западных странах [эпохи] Великой Тан (Да Тан си юй цзи).- М., Восточная литература, 2012. - 464 с.
Зуев Ю.А. К этнической истории усуней. //ТИИАЭ, т.8, 1960; Соныкі: Китайские известия о Суябе. // Изв. АН КазССР, СИАЭ, 1960, вып. 3.
Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. - М., 1961.
Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I. - М.-Л., 1950.
Зуев Ю. А. К вопросу о взаимоотношениях усуней и канцзюй с гуннами и Китаем. - Изв. АН КазССР, сер. обществ. наук, вып. 2, 1957.
Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. - Алматы, 1993.
Исмағұлов А.О. Этническая антропология Казахстана. - Алматы, 1982.
Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. IV том. Әулеттік тарихи жылнамалар. 2-бөлім. - Алматы: Дайк-Пресс, 2006.- 480 б.
Ноғайбаева М. С. Түркі тайпалары мен халықтарының көрші халықтармен мәдени байланыстарының зерттелуі (VI-XIIғғ.) : Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған автореферат / - Алматы : [б. ж.], 2006. - 24 б.