15. Буржуазиялық идеологияның пайда болуы. Италия қайта өрлеу. 14-15ғғ

Қайта өрлеу дәуірінің бастау алып, алғаш дамыған жері Италия елі болды. Осы кезде Италия экономикасы дамыған, айналасындағы елдермен сауда –саттығы күшейген бай да өркендеген мемлекет еді. Италия қалалары банктердің қалтасы қалындап, өнеркісібі қарыштап өркендеді. Елдегі саяси, рухани-эстетикалы қөзқарас жаңаша қалыптасып, өзгеше сипат алды. Бұрынғыдай діни «бәрі де құдай күшімен болады.»-деген көзқарас біртіндеп әлсіреп, бәрі де адам күшімен, ой-өрісінің жемісімен атқарылатын жете түсінуге ойысты. Адамдер өздеріне, өздерінің ақыл-парасатына сенді, сондықтан ғалымға деген, айналадағы табиғатпен әлемнің тұңғиық тылсымдарын білуге деген құштар арта түсті. Тек өздеоіне сеніп, рухының көтерілуі сол кездегі адамдарға өмірді өзгеше түсінуг, ғылым мен өмірге барынша ден қоюға жол ашты.

Қайта өрлеу дәуірі туғызған қайтаткерлер жан-жақты білім алған ғылым мен мәдениеттің сан-салаларынан хабары мол, шын мәнінде сегіз қырлы, бір сырлы жандар болды. Олар көптеген тілде сөйле, айларға тіпті жылға созылатын саяхаттардан жалықпады. Әлемді шарлап, қоғамда, табиғатта болып жатқан сан алуан құбылыстарға зер сала қарады, олардың заңдылығын, өзара байланыстарынтүсіндіруге тырысты. Шапшаң дами бестаңған ғылым мен техниканы өз қызметтеріне жаратты. Қайта өрлеу дәуірі суретшілері анатомия, археология, математика, философиямен терең шұғылданды. Сөйтіп ренесанс шеберлері көркемдік мәнң терең реалистік өнер үлгілерін болашақ ұрпақтарға тарту етті.

Жалпы, Италмияның Қайта өрлеу дәуірі, негізінен екіге бөлінеді, XV ғасырдағы алғашқы қайта өрлеу, ал кейінгі XVI ғасырдағысы жоғарғы қайта өрлеу дәуірі деп аталады. Ерте немемесе алғашқы қайта өрлеу дәуірінің негізгі дамыған кіндігі, орталығы-Флоренция болды. Ол кейіннен XVI ғасырда Римге ауысты, сонымен қатар Венеция да үлкен роль атқарды.

Ең бірінші негізгі, түбірлі өзгеріс сәубет саласында болды. Сәулетшілер Италияда етек жайған романдық және готикалық стилден біржолата бас тартты. Антикалық сәулеттің бағыты мен, соның әсерімен күмбнзді сарай-ғимараттар, діни ғибадатханалар тұрғызу әдетке айналды. Сол кездегі сәулет өнерінің негізгі үлгісі антикалық Римдегі Пантеон болды.

Қайта өрлеу дәурінің ең атақты ғисараты -Әулие Петр күмбезі (Римде). Бұл ғимаратты жүз жылдан астам уақыт бойы тұрғызды. Құралысқа басшылық ткен ондаған жобасын жасаған сәулетшілер Браменте (1444-1514) мен Микеланджело есімдерін ерекше айтуға болады.

Күмбездің бір ерекшелігі –сәулетші Микеланджело ғажап ойластырған 132 метрлік биіктіктегі өте зор күмбезі. Сонымен қатар күмбез өзінің ғаламат есепке құрылған тепе-теңдігімен, айналамен жымдасқан сәйкестігімен адамды тәнті етеді.

Қайта өрлеу дәуірі ғимараттырды бағаналармен, пелястрлармен, арыстан басы сәби мүсіндермен (путти), гүлден жасалған гипсті гүлдестелермен көмкерілді. Терезелерінің жоғарғы ернеулері жартылай арка түрінде жасалатын болды.

Осы кезеңде,м әсіресе сңғат өнерінің бұрын –соңды болмаған биігіне көтерілжі. Қайта өрлеу дәуірі өнерінің алғашқы қарлығыштарының бірі –XIV ғасырда өсір сүрген готиканы бюастан өтукізіп, жаңа ағымға жол ашқан ұлы суретші Джотто (1270-1330) болды. Суретші Флоренция маңындағы Веспиньянода дүниеге келді. Кедейшіліктің зардабын көрген көп балалы смьяда өмір сүрді. Бірде сол кездегі суретші Чимабуэ Флорениядан Веспиньяноға саяхатттап келген кезде, жло жирегінде теңкиіп жатқан жылтыр қара тастың бетіне шимайлап сурет салып жатқан жалаңаяқ, талдырмаш баланы көреді. Баланың суретіне зер сала қарайды, қараған сайын қайран қалады. Ақыры Джоттоны Чимабуэ өзіне шәкірт етіп алады. Джотто күндіз-түні тыным таппай еңбектеніп, ұстазынан мол білім алады. Сонымен қатар ол Флоренциядағы Әулие Мария Новелла шіркеуіндегі бейнелеу өнерімен жан-жқты, терең танысад. Римде жүріп «Новичелла» атты мозайкалық шығармасын жазады.

Джоттоның атағын шығарған еңбегі – «Иуда ишараты» жұмсы. Ол сонымен қатар сәулетші де болды. Өзінің басқаруымен салынған 84 метрлік әппақ мәрмәр тастармен көркемделген Кампанша ғибадатханасы осы күнге дейін сақталған.

Осы дәуір суретшісі, мүсіншінің бірі -әйгілі Донаттемло (1386-1466). Ол да Флоренцияда дүниеге келген. Ауқатты семьядан шықса да жоқшылықты, жетімдікті көп көрген ( әкесінен ерте айырылған). Әйгілі мүсінші Лоренцо Гиберти шеберханасында мүсін өнерінен тәлім алып, жұмыс істеген. Оның атын шығарған шығармасының бірі – Давид мүсіні. Бұл кейіпкер еврейлердің інжіл- діни кітабынан алынған. Аңыз бойынша Саул патшаның еліне қырық күн бойы қырғын салған, өзін ешкім жеңбеген қанішер Голиаф деген сұсты батыр болады.

Донателло шығармасына арқау болған осы аңыздағы Давид ерлігі шынайы қалпында мүсінделген.

Тыр жалаңаш бейнелеу Қайта өрлеу дауіріндегі өнердің айрықша жаңалықтарының бірі еді. Осы дәстүрді бір ғасыр өткен соң атақты мүсінші, әрі суретші Микеланджело одан әрі дамытты.

Алғашқы ( ерте) қайта өрлеу дәуірінің мүсіншісі, өнер тарихында өзінің ізін қалдырған шебердің бірі – Андреа дель Верроккью ( 1435-1488). Ол Донателлоның шәкірті жолын жалғастырушысы болды. Оның атақты жұмыстарының бірі – аттылы мүсін ескерткіші - әскери қолбасшы, полковник Коллеониге тұрғызылған шығармасы (Венецияда). Верроккьюдің бұл жұмысы өзінің ұстазы Донателлоның осы тектес аттылы мүсіні – Гаттемеллат мүсінінен біраз ерекшелігі бар. Верроккьюдің ескерткіш мүсіні өте тәкаппар, айбынды,өзінің қатыгездігімен көзге түседі, ал Донателло кейіпкері байсалды, салмақты кейіпте бейнеленген.

Қайта өрлеу дәуірінің алғашқы қарлығашы – Джоттодан кейін бір топ талантты сұңғатшы суретшілер өмірге келді. Олар өздерінің жұмыстарында көбінесе табиғатқа деген құлшыныстарын білдірді, кеңістік, жарық пен көлеңке байланыстарын бояу арқылы беруді меңгерді. Сонымен қатар адам мен табиғат құбылысын керемет жымдастыра, байланыстыра білді. Сол кездегі белгілі қылқалам шебері Мазаччл болды. Мазаччо қажымай-талмай жұмыс істеп, өнердің тылсым сырларын Джоттодан үйренді. Ол ұлы суретші Джотто болған жерлердің бәрін аралап, оның шығармашылығымен түпкілікті, жан-жақты танысады. Сонымен қатар ол мүсінші Донателло мен сәулетші Брунелескимен шығармашылық байланыста болады, солардың ақыл-кеңестерін зердесіне тоқып өселі.Мазаччо шығармашылығының өзіндік бояуын танытқан тұс – Бранкаччи капелласын көркемдеу тұсы. Фллренциядағы көне шіркеуді білмейтін жан ілуде біреу болатын. Осындағы екі фресканы Мазаччо 1427 жылы ешбір көмекшілерсіз жалғыз өзі салады. Оның біріншісі – « Жұмақтан аластату», ал екіншісі – « Динарий ғаламаты» жұмыстары. Мазаччо шығармалары бейнелеу өнерінде жаңа дәуірдің көш басшысы іспеттес. Бранкаччи капелласы Италия суретшілерінің көптеген ұрпақтары үшін тәжірибе мектебі болды. Боттичелли, Леонардо, Рафаэль, Микеланджело сияқты атақты өнер шеберлері осында жиі келіп, көп уақыттарын Мазаччо фрескаларымен танысуға арнады, оның жұмысынан үлкен рухани шығармашылық күш алды. Мазаччо өте қысқа өмір сүрді. Ол 1428 жылы Римде қайтыс болып, не бәрі 28 жыл ғұмыр кешті, бірақ өмір тарихында өшпес із қалдырды.

Барокко сәулет өнерінің туған Отаны-Рим болды.Бұл жаңа өнер ағымы шіркеу құрылыстарында кеңінен қолданылды.Соның бір айғағы-Римдегі Санта-Сусанна шіркеу ғимараты.Ғимарат екі қабатты, қанатты фасадтан тұрады.Фасадтағы жартылай діңгегтер мен пиластрлерден құралып, жоғарғы жағын үш бұрышты фронто»маңдайша шатыр»қамтиды.Ұзыншақ төменгі яруспен енсіз шағын жоғарғы ярус бір-бірімен екі бүйірінде»волюта»деп аталатын сәулеттік әшекеймен жалғасады.Барокко сәулет ғимаратының тән тағы бір ерекшеліктер, оның керегелері біресе ішіне кіріп,тіресе сыртқа шығып, түрлі иірімді «қозғалысты қимыл»жасап, түрлендіріп жасалатындығында.

Осындай түрлендіріліп тұрғызылған сәулет ғимаратының шебер жобалаушысы атақты Франческо Борромини (1599-1667)болды.Сәулетшінің ғимараттарына тән нәрсе, қабырғаларының құбылмалы жасалуы еді.

Барокко заманында сәулетшілердің сәулеттік айшығы валюталар болды.

Олар фасадтар мен терезе жақтауларына қолданылды. Барокко ғимараттары әр түрлі шым-шытырық роспистермен, мүсіндермен көмкерілді. Кереге мен төбедегі сұңғат шығармалары алданыш кеңістік ұғымын тудыратын.

Барокко заманында мүсін өнері дамып, сәулет өнерінің бөлінбес бір бөлігі болып қалыптасты. әр түрлі мүсін бейнелері сарай, бөлме ішін әсемдеуге, үйдің фасадтарын көркемдеуге қолданылды. Бұл мүсіндер орта ғасырдағыдай белгілі бір тақырыпқа құрылмады, олар тек әсемдік ролін атқарды. Сонымен қоса сәулет өнерінің толықтырушысы болып табылды. Сая бақтар мен сая жолдар ежелгі аңыздарға құрылған мүсіндермен көмкерілді. Мүсін тұғырлармен безендірілген неше түрлі фонтандар өмірге келді.ондаған жырдар бойы кейінгі толқын суретшілерге үлгі бола білді.

ХI ғасырдың орта шенінде француз монах-шежірешісі Рауль Глабер жұрағаттарына шұбарланған латын тілмен мынадай жастық шақ естелігін арнады: «1000 жылдан кейін, көп ұзамай шіркеулер салу қайтадан басталады және мұның өзі барлық жерде дерлік қолға алнуда, бірақ негізінен бұл іс Италия мен Галлияда кең өріс алып жүргізілуде. Оларды тіпті ешқандайқажеті болмаса да салды, өйткені әрбір христиан қауымы көршілерінен гөрі анағұолым әсем шіркеулер салу үшін жарысқа түсуге асыққан. Тегінде, дүние өз өне бойын шіркеулердің ақ жасауына орау үшін өзінің ескі-құсқысын сілкіп тастағандай болады».

Ол бір қатал, қатерлі, сонымен бірге, жасамраз да дәуір еді. Ол феодализмнің ең жоғары дамудәуірі болатын, демек, оны ізденіс дәуірі емес, әлументтік ұйымның тұрақты формаларын табу дәуірі, жасанды немесе кездейсоқ емес, ұлттық сана-сезімнің оянуынан табиғи түрде туған жаңа мемлекеттік құрылымдар дәуірі деп түсінген жөн. Иә ол енді ізденіс дәуірі емес, бір-бірімен қосылмай орта ғасырлардың бас кезіндегі дүниетанымға әсер еткен ағымдар мен тығыз қарым –қатынастардың және дәстүрлердің қандай да бір синтезін жас Европа тапқан уақыт еді.

Синтез өнерден де табылады. Оның сол кездегі жалпы дамуына тоқталмаса бұрын, бұл синтездің мәнін Францияда туып, ерекше гүлденген роман мүсін өнерініңмысалымен көрсетелік. Эллададан соң іле-шала Ежелгі Рим мүсіндеуді аса мәнді өнерлердің бірі санап, оған мейлімше өзіндік саңыз берген. Орта ғасырлардың бас кезіндегі өнер болса оюға, қолапайсыз үлкен сызықшалы әшекейге әуестенген еді, сондықтан да каролинг дәуірінің жетістіктері өз бетінше ұзаққа бара алмаған.

Роман стилінде ою-өрнек пен бейнелеу негіздері өзара сәйәшекейлі геометриялықтың, қарапайым бейнелеу мен өте шарттылықтың, ою-өрнектің нәсіктігі мен шомбал, тіпті, кейде дөрекі монументтіліклің үйлесуінде еді. Мысалы, жекеленген образдар жасауда романдық пластика түр өзгертуге ішінара ғана денқойды, бырақ олардыүйлестіру үшін ол мүсіндік композицияның сәнділігі мен негізгі идеялық мазмұнын арттыру мақсатында өмірлік шындықты сөсіз құрбан етеді. Мұндай бағыныштылық әсте ойдан шығарылған емес, қайта сол кездегі көркемөнер творчествосының жалпы идеялық ұмтылысына бәрінен де жақсы жауап беретіндей мейлінше табиғи жағдай екенін де атап өтуіміз керек.