54. АқШтағы екі партиялық жүйе

АҚШ-та екi негiзгi саяси партиялар бар: демократиялық және республикалық. Басқа партиялар олармен әлсiн-әлсiн бәсекелеседi, бiрақ олардың жетiстiгi тұрақсыз. Екi озып келе жатқан партиялардың бағдарламалары сабырлылықпен бейнеленедi, жиiрек олардың ұстанымдарындағы қандай болмасын сұрақ бойынша белгілі айырмашылық жоқ. Бұл партиялардың әрқайсысында керiтартпа және либералды болып есептелетiн қанаттары бар. Мысалы, керiтартпа демократтар олардың бақталастары-республикашыларға қарағанда нәсiлдiк сұрақтарда үлкен кертартпалықты айқындайды; либералды демократтар либералды республикашыларға қарағанда экономикалық сұрақтарда радикалды болып келеді. Партиялар әрбiр төрт жыл сайын президенттiк сайлауларда күреседi. Президент пен вице-президентті сайлауда сайлаушылар нақтылы кандидатты қолдайтын, сайлаушылар алқасының жүйесi деп аталатын алқаны таңдайды. Әр штатта сайлаушылар әрбiр сенатор мен конгресс өкiлдеріне дауыс бередi.

АҚШ-та құрылған екі партияның біреуі, Американың демократиялық партиясы (DemocraticParty), америкалық саяси партия Республикалық партиямен бірге 1790 жылы Томмас Джефферсон негізін қалап, 1828 жылы құрылған. Мартин Ван Бюрен (АҚШтың сегізінші Президенті) және кейбір саясаткерлер, соның ішінде Томас Джефферсон (АҚШ-тың үшінші Президенті) және Эндрю Джексон (АҚШ-тың жетінші президенті және 1828 жылы осы партия атынан сайланған АҚШтың бірінші Президенті) партияның негізін қалаушылары болып табылады. Ерте демократтар бағдарламаларының негізгі тармағы ретінде "Штаттар құқығы" туралы ереже болды. Олардың пiкiрi бойынша, барлық дерлiк саяси өкiлеттiктерді штаттардың үкiметтерiне тапсыруы керек болды.

19 ғасырдың 30-шы жылданың ортасында Демократиялық партияда құл иеленушiлер мен оларға қатысты солтүстiктiң iрi буржуазия бөлiктері ықпалы көбейді. 1861-65 жылдары болған азаматтық соғысқа дейін Десократиялық партия кандидаттары көп жағдайда сайлауларда жеңіп, партия ұзақ уақыт өкiмет басында болды. 19 ғасырдың 50-шы жылдардың ортасына таман Канзас-Небраска заң жобасының қабылдануы мен құлдық туралы сұрақ бойынша күрестiң асқынуына байланысты Демократиялық партияда солтүстiк және оңтүстік демократтар болып топтар құрылды. Жаңа республикалық партияның жетiстiктерi (1854ж негізі қаланды) мен 1860 жылы Президент орынына А.Линкольнді сайлау Десократиялық партия қатарында бөлiнуіне мүмкiндiк туғызды. Демократиялық партияның өте кертартпа оңтүстiк топтауы 1860-61 жылдары көтерiлiстің бас ұйымдастырушы болды және құлиеленушiлiк конфедерацияның жасауын (оңтүстiк демократтар - диксикраттар(француз атауынан он доллар купюраның азамат соғысына дейiнгі оңтүстiкте үндеуi ) осы уақытқа дейiн Демократиялық партияның оң топтауларын құрайды). Азамат соғысы кезіндегі құлиеленушiлiк конфедерацияның қирауы елдегi Демократиялық партияның ықпалын шынымен жойды.(1861-65-шi жылдардағы АҚШтағы азамат соғысы және оңтүстiктiң қалпына келтiруiн қара). Азамат соғысынан кейiн және әсіресе империализм мерзiмiнде Демократиялық партия мен Республикалық партия аралығында айырмашылық кемдеу болып қалыптасады. Екi партия да монополистiк капитал партияларына айналып кеттi, монополисттердің ерiгiн бiлдiре бастады. Республикалық партияларда да, Демократиялық партияларда да монополисттердің бастаушы топтардың күштi позициялар бар.

Демократиялық партия мен республикалық партияның арасындағы айырмашылықтар нивелирленді, дәстүр бойынша демократтар керiтартпа жөнге салынған республикашыларға қарағанда либералды құндылықтардың жақтаушылары, күштi әлеуметтiк саясаттың және экономиканың мемлекеттiк реттеуiнiң жақтаушылары болып есептелді. АҚШтағы екi партиялы жүйе шарттарында Демократиялық және республикалық партия өкiметте бiрін-бiрi ауыстып отырады. 20 ғасырда Демократтардың өкiлдерi болып Вудро Вильсон(1913-1921 ), Франклин Рузвельт және Гарри Трумэн(1933-1953 ), Джон Кеннеди және Линдон Джонсон(1961-1969 ), Джимми Картер (1977-1981 ), Билл Клинтон (1993-2001 )президент болды.

Монополистiк капиталдың мүдделерiн қорғай отырып, екi партия тұрғындардың әртүрлi топтарына шағымданады, әр түрлi әлеуметтiк топтарға арқа сүйейдi. Егер республикалық партия басқаруы өздерінің iрi капиталмен байланыстарын жасыру керек деп санамаса, онда Демократиялық партия басқаруы әлеуметтiк демагогияны алғыр қолданып, бұл байланыстарды жасырып қалуға тырысады, өзiн "Кiшкентай адам" мүдделерiнiң қорғаушысына бередi, (тресттерге қарсы заңдардың қатал орындалуына сөз беруi, т. б.) iрi капиталға баса-көктеулерді кейде қолданады, кертартпа кәсiподақтардың басымен ынтымақтасады. Дәстүр бойынша Демократиялық партия "Цитаделі" ретінде АҚШтың Оңтүстiк штаттары болып есептеледi. 1861-1933 жылдары тек қана екі президент Демократиялық партияға жатты - Кливленд (1885-89 және 1893-97) және В.Вильсон (1913-21 ) . 1921-33 жылдары өкiметте республикашылар тұрды. 1932 жылғы президенттiк сайлауда Демократиялыұ партияның кандидаты Ф.Д.рузвельт (1933-45жж. президенті) жеңдi. Соғыстан кейiнгі уақытқа, 1953-61 жылдарын (Эйзенхауэр үкiметі) қоспағанда, Демократиялық партия өкiметте - Г.Трумэн үкіметі (1945-53), Дж.Кеннеди үкіметі (1961-63), Л.Джонсон үкіметі (1963) болады.

Демократиялық партияның тұрақты мүшелiгi болмайды, оған мүшелік сайлауда оның кандидаттарына дауыс беруiмен және партияның материалдық көмегiмен анықталады. Партия сөзiнің меншiктi мағынасы штаттарда, қалалар мен графтықтарда жұмыс iстейтiн басқарма мен функционердердің әр түрлi лауазымдардан тұратын оның аппараты болып табылады. Төрт жылда бiр рет кандидаттарды президент пен вице-президент орындарына сайлататын партия съездiн шақырады, сонымен бiрге партиялық бағдарламаны (платформаны) қабылдайды. Съездер аралығында

Соғыстан кейінгі мерзiмде Демократиялық партида түбегейлi құрылымдық өзгерiстер белгiледi. Демократиялық партияның негiзгi топтаулары ретінде; орталық, диксикраттар (ерекше кертартпа қайраткерлерден тұратын топ) және "Либералды қанат" саналады. Партияда ең үлкен ықпалмен ең алдымен Солтүстiк-Шығыс iрi монополиялар бөлiгiнiң мүдделерi шағылатын орталық топтауы пайдаланады. Алғыр әлеуметтiк демогогияға бейiмдi (жұмыссыздықты құрту, жұмыскерге қарсы заңды өзгерту, әлеуметтiк сақтандыруды кеңейту, тұрғын-үй құрылысы, фермерлерге қарыздар беру және т.б.сөз берулер).

Демократиялық партияның тұрақты мүшелiгi болмайды. Сайлауда дауыс берушілердің барлығы партия мүшелерi болып есептеледi. Қаржыландыру көздері - партия ұйымдарын iрi корпорациялар мен кәсiпкерлер рөлінде шығатын өте жомарт сыйлықтар берушiлерден тәуелдi ететін жарналар болып табылады. Төрт жылда бір рет президента пен вице-президенттiң орынына кандидатты қоятын съезд жиналады. Съезден сырттай басшылық етушi қайраткерлердiң тар тобының арасында күрес жүреді, ал съезд оның қабылдаған шешiмдерiн бекiтедi. Партия басқармасын ештеңеге мiндеттемеген және сайлаушылар дауыстарын тарту жалғыз мақсатпен сайлау алдындағы платформа съездбен қабылданады. Съездер арасындағы үзiлiстерде партия машинасымен Ұлттық комитет басшылық етедi. Ресми жетекшi ретінде президент (егер партия оппозицияда болса) немесе соңғы сайлаудағы президент орынына тағайындалған кандидат болып табылады. Партия ұйымдары орындары сайлау компанияларын өткiзумен шұғылданатын әр түрлi лауазымдардағы кәсiби саясаткерлердің ептеген аппараттарынан тұрады. Штаб-пәтер - Вашингтонда. Ресми белгi - есектiң суретi (1874 жылы сайлау науқанында американдық карикатурист Томас Наст Республикалық партияны пiл түрiнде , ал Демократиялық партияны есек түрiнде суреттегенде пайда болды).