48 (6). Кемал Ататүрктың саяси портркті және саясаты

1918-1923 жылдардағы Кемал бастаған революция сұлтан билігін біржолата жойды.Азаттық күресте жеңіп шыққан Түркия буржуазиясы өз билігін тұрақтандыруды қолға алды.1923 ж сәуір айында Республикалық халықтық партия құрылды.Партияның төрағасы М.Кемал паша парламеттік сайлауда жеңіп,үкіметті басқарушы күшке аналлды.1923 жылы 23 қазанда Түркия Республикасы жарияланды.Бірінші президенті М.Кемал паша болды.Сакария жеңісінен кейін М.Кемалға маршал шені ен қазы деген атақ берілді.1923 жылы 13 қазанда мемлекеттің астанасы Анкараға көшірілді.Діншілдер билігін мұқату үшін 1924 жылы 3наурызда халифат жойылып,халиф әулеті елден қуылды.Бұл кезде М.Кемал елді аралып, халықпен кездесіп,митинг жиылыстарды сөз сөйлеп,жаңа конституция жариялау әрекеттеріне кіріскен еді.1924 жылы 20 сәуірде Түркия мәжіліс жаңа Конституциясын жариялады.Конституция демократиялық тәртіпті бекітті.азаматтырдың жеке басының еркіндігі,жеке меншік қауіпсіздігі ,сөз,пікір баспасөз,жиналыс, және ұждан, бостандығы қорғалады деп жарияланған.

1924 жылы конституция республика президентіне билік еркінігін берді.1920-1930 жылы Кемал үкіметінің реформалары елдің мәдени және тұрмыс жағдайына үлкен өзгерістер енгізді.діни мектептер жабылып, азаматтық мектептер ашылды,шариғаттық сот орнына азаматтық сот орындары енгізілді.1926 жылы азаматтық заң жинағы қаылданды.Бұл заң негізінде көп әйел алуға,бір адамның қалауы бойынша ажырасуға тыйым салынды.Азаматтық некелесу тәртібі,әйелдердің еркектермен тең құқықтығы жарияланды.1925 жылы еуропалық киім кию,араб әліпбиімен латын алфавитіне көшу жүргізілді.Түрік әйелдеріне сайлау құқығы беріліп, оларға мәдени,қоғамдық, саяси өмірге қатысуға жағдай жасалды.1934 жылы мәжіліс фамилия енгізу заңын жариялады.сол жылы 24 қарашада түркияның Ұлы халық жиналысы М.Кемалға Ататтүрк деген фамилия берді.

Экономикалық салада Кемал үкіметі этатизм (мемлекет) саясатын жақтады.Экономика дамуы мемлекет қамқорлығына алынып, мемлекет қаржыларының көмегімен өнеркәсіп орындары, темір және тас жолдар,порттар салынды.Ұсақ жіне орта жеке меншік кәсіпорындардың дамуына да қолдау жасалды.Мемлекеттің саясаты қолдау ниетімен орталық банк,сумер банк,этибанк мемлекеттік банктер ашылды.1925 жылы заң негізнде ашар салығы (өзіндік салығы) жойылып, түрік шаруалары біркелкі ақша салығын олейтін болды.бұл заң ауылдағы ескі феодалдық әдеттердің сақталуына тежеу болып, түрік шаруаларының тауар ақша қатынастарына көшуіне жеңілдік туғызды.

Мұстафа Кемал Ататүрк, Ғази Мұстафа Кемал-паша (түр. Mustafa Kemal Atatürk; 1881 — 10 қараша 1938) — Осман және Түркия мемлекетінің реформаторы, әскери қолбасшы, мемлекет қайраткері, Түркия Республикасының негізін қалаушы тұлға және оның тұңғыш президенті.

Мұстафа Кемал Галлиполи операциясы кезінде дивизия командирі қызметін атқарып жүрген кезінде өзін дарынды қолбасшы ретінде көрсете білді. Кейінірек ол Анадолы және Палестина майдандарында әскери ұрыс қимылдарды ерекше табысты жүргізуімен көзге түсіп, Бірінші Дүниежүзілік соғыс кезінде атақ-даңққа ие болды. Осман империясының соғыста жеңіліп, Антанта тарапынан елді бөлшектеп тастауға жоспарлар жасалғаннан кейін, Мұстафа Кемал Түрік ұлттық қозғалысын бастады. Ол кейін Түрік тәуелсіздік соғысына ұласты. Анкарада уақытша үкімет ұйымдастырған соң, ол Антанта мемлекеттері жіберген әскерлердің бетін қайтарып, олардан басым түседі.

Сыртқы интервенциялық күштерді қайтарғаннан кейін Мұстафа Кемал Түркия өмірінің саяси, экономикалық және мәдени жақтарына терең өзгерістер енгізуге бағытталған реформалар бастайды. Ол реформалардың басты бағыттары Кемалдың саяси идеологиясында баяндалған. Ататүріктің ұстанған көзқарасы бойынша Түркия мемлекеті осы заманғы,демократиялық және зайырлы ұлттық мемлекет болып құрылуы тиіс болатын.