39. Жаңа патшалалық Дәуірінедегі египет

Жаңа патшалықтың құрылуы Гиксостарды жеңгеннен кейінгі қайта гүлденген Египет мемлекеті жаңа патшалық деп аталды. Ол 5 ғасырдан аса (б.з.д. 1584-1071жж) өмір сүрді. Бұл уақыттарда 18,19 және 20 сыншы династиялар үстемдік құрды. Жаңа патшалық кезеңі ең жпқын көршілермен ғана емес, сондай ақ неғұрдым алысьағы Азияның Африканың елдерімен және Еуропаның (Крит-Микен әлемі) кей елдермен де қатынастардың кеңейіп дами түмуіне байланысты шаруашылықтың барлық салаларындағы үлкен өзгерістермен сипатталады. Египет экономикасы қола өңдеу енді елеулі көлемде ұлғая түсті, бұның өзі шеттен мыс әкелуді, сондай ақ қорғасын мен қалайы жеткізуді талап етті. Темір ле қолданыла бастады бірақ ол тыс сирек негізенен сәндік бұйымдар үшін қолданылатын еді. Ауыл шаруашылығында эжәне қолөнерінде көптеген құралдар мен жетілдірулер пайдаа болды. Сыртқы саясатта мүліктік жіктеліс процесінде жаулап алу жорықтары және сонымен байланысты сауда үлкен рөл атқарды. І Яхмос шегінген гиксостарды өкшелей отырып Палестинаға басып кіріп, Шарухен қамалын басып алды. Бұл тек бастамасы еді. І Тутмос өзінің жеңімпаз жорықтары мен Евфрат өзеніне дейін, ал оңтүстікте – Нілдің үшінші шоңғалына дейін жетті. Египет патшасы 4 Аменхотеп дін реформасын жүргізді. Ол фивы храмдарының иеліктерін кәпескелеп, амонға табынушыларды қудалады, оның орнына Атонға ( күн шеңбері құдайына) табынушылықты орнатты. Жаңа астана Ахитатон салынды. Эхнатон «Атонның сүйіктісі» деген ат қабылдаған 4 Аменхотеп қарсылықтарды тойтарып, өз мақсатына жету жолында көп күш жұмсады. Алайда ол өлісімен ақ ең жақын достары мен туыстары ескілікті қолдаушы абыз топтарымен келісімге келу жолдарын ізди бастады. Эхнатонның Тутанхамон жас күйеубаласы таққа отырысымен ескі тәртіпті орната бастады.

40. Иран- Ирак соғысы

Саддам тәртібінің ИИР-на таңған соғысы - дүние жүзі тарихында өте сирек кездесетін соғыстардың бірі. Бұл соғыста толықтай қаруланған армия мен жігерлі революцияшыл жастар бір-біріне қарсы тұрды. Иранның жігерлі жастары нық сеніммен Саддамның қаруланған армиясы мен оның қолдаушыларына қарсы табандылық танытты.Біз 1980 жылы Иран халқының Саддам тәртібінің әскери басқыншылығына қарсы қасиетті қорғанысты бастаған күндерінің қарсаңында тұрмыз. Қасиетті қорғаныстың 31 жылдығы Таяу Шығыс аймағында үлкен өзгерістер болып жатқан жағдайда келіп жетті.Соңғы отыз жыл ішінде осы аймақта орын алған өзгерістер мен ондағы АҚШ сияқты отаршыл күштің саясаттарын нақты да терең зерттей келіп, Иран жастарының Саддам армиясының ауқымды шабуылының бетін қайтаруын Таяу Шығыстағы халықтық қозғалыстарға айтарлықтай әсер еткендігін көруге болады. 1979 жылы 11-ақпанда Иран Ислам революциясының жеңіске жетуі Таяу Шығыс аймағында терең өзгерістердің басталғандығын көрсетті. Иранның диктатор патшасы Мұхаммад Реза Пехлеви үкіметі құлатылғаннан кейін АҚШ пен Батыс блогының бірқатар елдері өздерінің Парсы шығанағы мен Таяу Шығыс аймағындағы ең маңызды одақтастарының бірінен айырылды.АҚШ пен оның одақтастары диктатор билеушіге қарсы шыққан Иран халқының көтерілісін басу үшін барлық әдіс-тәсілдер мен қастандықтарды қолданып бақты.

Шекаралық аудандардағы лаңкестік және сепараттық топтарға қолдау көрсету, қоғамда үрей тудыру үшін көрнекті революцияшыл тұлғаларға, тіпті қарапайым халыққа қарсы лаңкестік әрекеттер жасау мен экономикалық санкциялар қабылдау – осының барлығы АҚШ пен оның еуропалық және аймақтық одақтастарының Иран Ислам революциясына соққы беру үшін жасаған шаралары болып табылады.

Бірақ Иран халқы Иран Ислам республикасының негізін қалаушы имам Хомейнидің(р.) жетекшілігімен бұл қастандықтардың барлығын бейтараптандырды. Осы жолда Ислам революциясының көптеген көрнекті күрескерлері мен қарапайым халқы Вашингтонның қолдауына сүйенген лаңкестердің қолынан қаза тапты.

Иран Ислам революциясымен күресуде сәтсіздікке ұшыраған АҚШ ИИР-на соққы беру үшін әскери жоба жасауға кірісті. Үнемі Ираннан мұнайлы Хузистан облысын бөліп алуды көздеген Ирактың бұрынғы диктаторы Саддам АҚШ-тың бұл жобасын орындауға жағдай жасады.

Саддам Батыс пен Шығыстағы екі алпауыт елдің қолдауына сүйеніп, 1980 жылы 22 – қыркүйекте құрлық, әуе және теңіз арқылы ИИР-на шабуыл жасады. Сол заманның екі алпауыт державасы АҚШ пен Кеңес одағының өзара қарым-қатынасы қайшылыққа толы болғанымен, олар ИИР-на қатысты толықтай ымыраға келген еді.

Шындығында, Иран халқы тек Саддам тәртібінің армиясымен соғысқан жоқ, үлкен әскери машинаға қарсы тұрды. Бұл әскери машина Парсы шығанағындағы араб билеушілерінің мұнайдан түскен ақшасы мен Шығыс пен Батыс блоктарындағы мемлекеттердің қару-жарақтарына сүйенген еді.

Ал Иранда ол кезде исламдық республиканың іргесі қажетті деңгейде бекімеген еді. Революцияға қарсы элементтер саяси- экономикалық және әскери салаларға еніп кетіп, Ирактың қаруланған армиясына қарсы тұрған Иранның батыл жастарының қасиетті қорғанысына кедергі келтіріп отырды. Осы тұрғыдан алып қарағанда Саддам тәртібінің ИИР-на таңған соғысы - дүние жүзі тарихында өте сирек кездесетін соғыстардың бірі. Бұл соғыста толықтай қаруланған армия мен жігерлі революцияшыл жастар бір-біріне қарсы тұрды.

Ирак армиясын Исламдық республиканың жерінен шығарудағы Иранның жігерлі де мұджахед жастарының жеңістері Саддам тәртібін қолдаушылардың алаңдаушылығын тудырды. Сөйтіп олар осы тәртіпке бұрынғыдан да көбірек қолдау көрсетуге мәжбүр болды. Өйткені олар үшін осы соғыста Иранның жеңіске жетуі қабылдауға тұрмайтын жағдай еді.

Сауд Арабиясында орналасқан АҚШ-тың Авакс тыңшы ұшақтары Ирак армиясына көмектесуге кірісті және ИИР-ның қарулы күштерінде орын алған титтей қозғалыстар жайлы Саддам тәртібіне мәлімет беріп отырды. Франция үкіметі теңіз объектілерін нысанаға алуға бағытталған бірнеше супер стандтарттағы стратегиялық ұшақты Саддам тәртібіне жалға берді.

Германия, Англия мен Голландия үкіметтері Ирактың химиялық қару шығаратын зауыттарын қажетті материалдармен қамтамасыз етіп отырды. Кеңес одағы өзінің алыс қашықтыққа ұшатын ұшақтары мен зымырандарын Иран қалаларын нысанаға алу үшін Саддам тәртібіне берді.

Бұл елдерден басқа Батыс пен Шығыс блоктарына жататын Чехословакия, Румыния мен Австриядан бастап, сионистік тәптіпке дейін Иракты өздерінің жеңіл әрі жартылай ауыр қару-жарақтарымен қамтамасыз етіп отырды.

Майданның екінші жағында ИИР әртүрлі экономикалық және әскери санкцияларға ұшыраған еді. Иранның тіпті әскери құрал-жабдыққа жатпайтын суға түсу киімі мен тікенекті сымды иеленуге де қақысы болмады. Бірақ бұл тең емес соғысқа ерекше сипат берген нәрсе – Иранның батыл жастарының Аллаға сенуі мен жетекшінің соңынан ере білуі еді. Иран Ислам республикасының негізін қалаушы имам Хомейни Саддам тәртібінің ИИР-на таңылған соғысының ерекшеліктері жайлы: "Біздің соғысымыз - біздің мектебіміздің барлық зорлық-зомбылыққа қарсы соғысы. Біздің соғысымыз - капитализм мен коммунизм дүниесіндегі барлық теңсіздіктерге қарсы исламдық соғыс. Біздің соғысымыз - исламдық елдердегі қамсыз билеушілер мен байлардың сауық-сайрандарына қарсы жалаңаяқ соғыс. Бұл соғыста қару-жарақтың қай түрі болса да қолданылады. Бұл соғыс белгілі бір шекарамен шектелмейді. Бұл соғыс үй-жай, жеңіліс пен жетіспеушілік, кедейлік пен аштық дегенді білмейді. Бұл соғыс - сенім соғысы. Бұл - революцияшыл сенім құндылықтарының зорлық-зомбылық, сауық-сайран мен лас ақша әлеміне қарсы соғысы. Біздің соғысымыз – халыққа қарсыларға қарсы тұруға бағытталған қасиетті құндылықтар соғысы",-деді.

Дін мен Отанды қорғауда Иран халқының ержүректігі мен батылдығы жайлы хабарлар Иранның аясында шектеліп қалмады.

Батыс елдері БАҚ-ның ИИР-ның келбетін әлемдік қауымдастыққа бұрмалап көрсетуге тырысқанына қарамастан, Отанды қорғаудағы ирандық жастардың ержүректігі туралы хабарлар әлемнің азаттық сыйлаушы қозғалыстары үшін үлгіге айналды.Иранға таңылған сегіз жылдық соғыс Иран халқының бірігуі мен қозғалысының екінші толқынын тудырды. Олар азат өмір сүру үшін өте үлкен құн төледі. Олар нық сенімге сүйеніп, өз күрестеріне рухани мағына берді. Соғыстың сансыз қиындықтары арасынан ар-ұждан, иман, махаббат, батылдық, амал-айла мен жанкештілік бой көтерді.

Иранның оңтүстік және батыс шекаралары ежелден-ақ осы елдің пәк ұлдарының құрбандыққа шалынатын жеріне айналғанымен, олардың асқақ рухы мен берік сенімі бұл жерлерді қасиетті орынға айналдырды.

Егер ИИР-на таңылған соғыста Батыс пен Шығыс алпауыттары Саддам тәртібіне қолдау көрсетпегенде, сегіз жылдан кейін Ирак армиясының Иранның жігерлі жастарына қарсы тұруға күш-қабілеті болмаған болар еді және Ирак халқы Саддамның диктаторлық тәртібінен тезірек құтылар еді.

Таңылған соғыс келтірген шығыны мен Иранның ондаған мың адамының жанын қиғанына қарамастан, берекеге толы болды. Бұл соғыс Иран халқына өз-өзіне сенімділік пен әлемнің барлық үстемшілдеріне қарсы тұру үшін табандылық таныту сезімін сыйлады.