1. Қр Қылмыстық заңы бойынша қылмыс түсінігі

ҚР ҚК 9-бабының 1- бөлiгiне сәйкес Қылмыстық кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамға қауiптi iс-әрекет (әрекет немесе әрекетсiздiк) қылмыс деп танылады.

Қылмыстың төмендегідей белгілерін атап өтейік.

1. Қылмыс әрқашан іс – қимыл болып табылады, яғни, ол әрекетпен де, әрекетсіздікпен де жасалуы мүмкін.

Әрекет – бұл қылмыс жасаудың белсенді нысаны. Әрекетсіздікте кінәлі адам өзі жасай алатын әрекетті және жасалуы тиіс әрекетті жасамайды. Адамның ойлау қызметі жазаланбайды, өйткені ол қоғамға қауіпті теріс қылық жасауға алып келмейді.

2. Қылмыс – бұл қоғамға қауіпті әрекет, яғни ол қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіруге нақты қауіп төндіреді.

3. Қылмыс - әрқашан құқыққа қайшы болады. Құқыққа қайшылық – бұл қылмыстық заңның әрекетке тыйым салуы. Құқыққа қайшылық деп қылмыстық кдексте бекітілген тыйымды қылмыс жасаған адамның бұзуын айтады.

4. Қылмыстың міндетті белгісінің бірі адамның кінәсінің болуы. Қасақана немесе абайсызда жасалған әрекет қылмыс болуы мүмкін.

5. Жазалану. Егер әрекет жазаланбайтын болса, онда ол қылмыс ретінде қарастырылмайды. Әрбір қылмыс үшін қылмыстық кодексте жаза қарастырылған.

2. Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын-шартты түрде босатудың түсінігі және негізі

Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату өзiнiң мазмұнына қарай, жазаны өтеу сатысындағы жазадан босатудың түрi болып табылады. Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату деп сотталған адамды үлгiлi мiнез-құлқы жəне еңбекке, оқуға, адал көзқарасы негiзiнде үкiм бойынша тағайындалған жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын босата отырып, оған сынақ мерзiмi iшiнде жаңадан қылмыс жасамау шартын қоюын айтамыз. Сот жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатуды қолдана отырып сотталған адамды жазаны өтеуден толық немесе iшiнара босатуы мүмкiн.

Түзеу жұмыстары, əскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау, бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаны өтеп жүрген адамдарға жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату қолданылады. Мерзiмiнен бұрын-шартты түрде босатуды сот, сотталған адамға мемлекеттiк органның белгiленген орны бойынша сот, ал əскери қызметшiлер жөнiнде –əскери бөлiмдер мен мекемелердiң басшылығы жүзеге асырады.

Сот шартты түрде мерзiмiнен бұрын жазадан босатуды қолдана отырып сотталған адамға жазаның өтелмей қалған бөлiгiнiң мерзiмi өтуi iшiнде белгiлi бiр мiндеттердi орындауды: мiнез-құлқын бақылауды жүзеге асырушы арнаулы мемлекеттiк органға хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс iстейтiн, оқитын жерiн ауыстырмауды, белгiлi бiр орындарға бармауды, маскүнемдiктен, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, соз ауруларынан немесе ВИЧ/ЖҚТБ-дан емделу курсынан өтудi, отбасына материалдық көмек көрсетудi жүктеуi мүмкiн.

Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатуды қолдану мiндеттi түрде екi негiз – материалды жəне формальдi негiздердiң болуымен байланысты.

Материалды негiз – мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатылушының сотпен тағайындалған жазаны өтегенге дейiн өзiнiң түзелгендiгiн дəлелдеуi. Оның түзелгендiгi ең алдымен үлгiлi мiнез-құлқымен дəлелденуi керек.

Үлгiлi мiнез-құлқы деп – барлық құқықтық нормаларды, өтеу ережелерiн, жүктелген мiндеттердiсапалы орындауы, техника қауiпсiздiгiн сақтауы, қолданылатын материалдар мен құрал-жабдықтарға ұқыпты қарауын айтуға болады. Сот, сотталған адамның түзелгендiгi туралы жəне жазаны шартты түрде өтеуден мерзiмiнен бұрын босату туралы ұсынысты, қарау кезеңiнен кейiн емес, яғни жазаны өтеу мерзiмiөтуiнiң кезеңiндегi жан-жақты барлық қосымша қадағалаудың негiздерi бар болуы бойынша қорытынды жасайды. Соттың жазаны өтеушi адам түзелген деген тұжырымға келуi адамның жазаны толық түрде өтеуiнiң қажетi жоқ екендiгiн көрсетедi. Заңмен талап етiлген жазаны өтеудiң ең төменгi мерзiмi жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын босатудың формальдi негiзi болып табылады. Жазадан шартты түрде – мерзiмiнен дұрыс босату сотталған адамға кiшiгiрiм жəне орташа ауырлықтағы қылмысы үшiн тағайындалған жаза мерзiмiнiң кемiнде үштен бiрiн; ауыр қылмысы үшiн тағайындалған жаза мерзiмiнiң кемiнде жартысын; аса ауыр қылмыс үшiн тағайындалған жаза мерзiмiнiң кемiнде үштен екiсiн, сондай-ақ бұрын жазадан мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатылған адамға, егер мерзiмiнен бұрын-шартты түрде босату ҚК бабында көзделген негiздер бойынша жойылған болса, тағайындалған жаза мерзiмiнiң кемiнде үштен екiсiн нақты өтегеннен кейiн қолданылуы мүмкiн. Сот тағайындаған өмiр бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтеп жүрген адам, егер сот ол бұЛ жазаны одан əрi өтеудi қажет етпейдiдеп таныса жəне кемiнде 25 жыл бас бостандығынан айыруды iс жүзiнде өтесе, мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатылуы мүмкiн.

Жазадан босатудың формальдi жəне материалды негiздерi бiр-бiрiмен тығыз байланыста болады, бiрақ материалды негiз ең басты болып табылады.