19. Бюджет дефициті: пайда болу себептері және жабу көздері.

Әр бюджетте оның кіріс және шығыс бөлігін теңестірген, яғни баланстаған дұрыс. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай-күйіне жету болып табылады. . Шығыстардың кірістерден асып түсуі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын тудырады. Тапшылықтың едәуір әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін сипаттайды.

Бюджеттің едәуір және созылмалы тапшылығы кезінде қарыздар мемлекеттің қажеттіліктерін жаппайды, олар ақшаның қосымша эмиссиясымен қамтамасыз етіледі, бұл инфляцияның дамуына, ақша айналысы заңының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына, нақтылы табыстардың және халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.

Мемлекеттік бюджеттердің тұрақты тапшылығының негізінде көптеген себептер жатыр. Ол мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік қызметінің ұлғаюы және осы мақсатқа шығынның көбеюіне байланысты. Артық өндірудің циклдық дағдарыстары кезінде бюджетке түсетін салықтар азаяды. Ал, мемлекет болса әлеуметтік мұқтаждықтарға шығындарды көбейтуге тиіс (жұмыссыздарға көмек және т.б.), сонымен қатар экономиканың белгілі секторларын қолдауға, жалпымемлекеттік маңызы бар салаларға инвестиция көлемін сақтауға жа қаражат керек. Бюджеттік тапшылық мемлекеттік тапшылықтардың терең сәйкессіздігінің салдары. Сонымен қатар олар ақша айналысының айтарлықтай берекетсіздігімен де байланысты. Бюджеттік тапшылықтарды реттеу қазіргі мемлекеттің экономика саласындағы ең күрделі проблемасына айналды. Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның болуы мына себептерге байланысты:елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;

қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі; айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару; бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдылығы; әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы; «көлеңкелі» экономиканың ірі ауқымды айналымы; ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар;

Бюджет тапшылығын төмендетудің мынандай әдістері болады: Конверсия, Қаржыландырудан несие беруге өту, Зиянды кәсіпорындарға дотация беруді жою, Мемлекетті басқару шығынын азайту, Салық салу жүйесін өзгерту, Жергілікті бюджеттің ролін арттыру

Бюджет тапшылығын жабатын үш дәстүрлі амал бар:

1. Мемлекеттік займ шығару;

2. Салық салудың қатаңдығы;

3. Ақша өндірісі немесе «сеньораж» , яғни ақша басу.

Қазіргі кезде «сеньораж» тиімсіз, ол инфляцияға әкеледі. Қазіргі заманғы «сеньораж» коммерциялық банктің резервін құрады, оны Орталық Банк үйлестіреді және бюджет тапшылығын жабуға қолданылады. Бірақ Орталық Банк саясаты ақша резервінің өсу шамасына бағытталған, бұл ақша оған коммерциялық банктен түседі, осы салдар олардың қаржылық жағдайын төмендетіп,мемлекет ішіндегі қаржы жүйесінің қайшылықтары пайда болдаы

Тапшылықты қаржыландыру – оны жабу үшін қосымша ақша қаражаттарын іздестіру.

Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:

1. Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлеуметтік – экономикалық салдарлары болатын инфляцияға жеткізеді. Өз кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге өткізу арқылы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді

2. Мемлекеттік қарыщдар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша қаражаттары бар компаниялар, банктер және т.б. қатысады.

3. Шетелдік қарыздар. Оларды Дүниежүзілік валюта қоры, басқа халықаралық қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.

4. Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа субъектілерге өзінің активтерін сатады.