31.Арнаулы керамикалық материалдар және олардың қолдану аймақтары. Керамикалық материалдардың классификациясы.

Керамикалық материалдар (грек. keramos – саз) – саз және олардың минералды қоспаларымен араласқан, сондай-ақ оксидтермен, т.б. органикалық емес қосындылардан (карбидтер, боридтер, нитридтер, силицидтер, т.б.) күйдіріліп жасалған материалдар. Керамика өндірісінің негізгі шикізаты – саз. Саз ішінде мөлшері 5 мм-ден астам тастар болса, машинадан өткізіліп не тазартылады, не уатылады. Ұсақ түйірлі керамикалық бұйымдар даярлау үшін күйдіргенде түсі ағаратын балшықтар, ақ саздар (каолиндер), кварц, дала шпаты, т.б. қоспасыз сапалы шикізаттар қолданылады. Керамикалық масса дайындалуы жағынан сұйық, илемдік, жартылай құрғақ болып келеді. Керамикалық өнеркәсіпте қолданатын негізгі шикі заттар – саздар мен каолиндер. Дегенмен, металлургия, электротехника, радиотехника өндірістерінде қолданатын аспаптар жасау қажеттігі және т.б. өндірістерінің қатандау және жеке талаптары таза оксидтер, карбидтер, нитридтер, боридтер және т.б. с.с. қосындылар негізінде отқа тұрақты, электроайырушы және т.б. техникалық керамика материалдарын өндіруге себепкер болды. Олардың кейбіреулерінің балқу температурасы 3500-4000^оС дейін жетеді. Керамикалық бұйымдар әр түрлі қасиеттерге ие, олардың қасиеттері шикізат өнімінің құрамымен және қайта өңдеу әдісі арқылы анықталады, сонымен қатар оларды күйдіру шарты – газды ортада және температура беру арқылы жүргізіледі. Керамикалық бұйымдарды, олардың әр түрлілігі себепті, түрлі технологиялық әдістерімен жасайды, бірақ оларды өндірудің негізгі кезеңдері шамамен бірдей: сазды алу, массаны қалыптауға әзірлеу, бұйымды (шикі) қалыптау, кептіру және күйдіру.Көп жағдайда сазды ашық әдіспен алады, ол үшін бір немесе бірнеше қалақты экскаваторлар, фрезерлік күректер, скеперлер, т.б. механизмдер пайдаланылады. Заводқа сазды рельсті транспортпен, автотранспортпен, ленталы транспортпен, аспалы жолдармен, бесікті конвейерлермен жеткізеді. Карьераның тікелей өз сазы бұйым жасауға жарамсыз, сондықтан кез келген керамикалық бұйым технологиясы, керамикалық немесе жұмыс массасын әзірлеуден басталады. Өндірістің бұл кезенінің мақсаты – сазды шикізаттың табиғи жүйесін бұзу, одан зиянды қоспаларды бөліп алу, ірі кесектерді уату, онан соң барлық компоненттерінің, біркелкі және ыңғайлы орналастырылатын керамикалық масса алынғанша, сумен біркелкі араласуын қамтамасыз ету. Жасалатын өнімнің түрі мен бастапқы шикізаттың қасиеттеріне байланысты керамикалық массаны пластикалық, құрғақ және шликерлік (сулы) әдіспен алады. Бұйымдарды қалыптау тәсілін де осыған орай таңдайды – пластикалық қалыптау, жартылай құрғақ немесе «құрғақ» қысу, құю. Массаны әзірлеу мен қалыптасудың әдісінде бастапқы материалдарды бір – бірімен қалыпты ылғалдықта немесе су қосып, қамыр алынғанша араластырады. Алынатын массаның ылғалдылығы 15-тен 25%-ке дейін және одан жоғары ауытқиды. Әзірленген сазды масса қалыптаушы қысқышқа, көп жағдайда ленталы кәдімгі немесе вакуумкамерамен жабдықталған қысқышқа түседі. Бұл жағдайды ауаның сорылып саздан шығуына және оның бөлшектерінің жақындасуына ықпал етеді, ал ол массаның біртектілігі мен қалыпталуын арттырады. Қысқыштың тесігінен шығатын қажетті көлемдегі саз бағана кескіш аппарат арқылы бұйымдарға (шикі бұйым) кесіледі. Массаны әзірлеу мен қалыптаудың пластикалық әдісі көлемді материалды (кәдімгі және бос қуысты) кірпіш, тас, черепица, т.б. шығаруда кең таралған.Әзірлеудің жартылай құрғақ әдісінде шикізат материалдарын алдымен кептіріп, уатады да ұнтақтайды, сонан соң сумен немесе ең жақсы бумен (өйткені мұнда саздың біркелкі массаға айналуы жеңілдейді, оның ісінуі және қалыпталу қабілеті артады) ылғалдандырады. Керамикалық масса аздап ылғалды (қалыптаудың «құрғақ» әдісінде) 2-ден 8%-ке дейін, жартылай құрғақ әдісінде 8-ден 18%-ке дейін пресс – ұнтақ түрінде болады, сондықтан мұндай массалардан жасалған бұйымарды арнаулы автоматты қысқыштарда үлкен қысыммен қалыптайды. Қысудан соң бұйымды тез кептіруге немесе кептіріп күйдіруді қатар жүргізуге болады. Бұл өндірісті жеделдетуге, отын шығынын азайтуға және өнім құнын арзандатуға мүмкіндік береді. Қалыптаудың пластикалық тәсіліне қарағанда өндірістің шикізат базасын кеңейтетін пластикалығы аз сазды пайдалануға да болады. Қысудың жартылай құрғақ әдісімен тұтас және бос қуысты кірпіш, қаптама пластикалар, ал құрғақ әдіспен тығыз керамикалық бұйымдар (едендік плиталарды, жол кірпіші, фаянс, фарфор материалдарын) жасауға болады.Бұйымдарды шликерлік әдіспен жасау үшін бастапқы материалдарды алдын – ала майдалап, біртектес сұйық масса (шликер) алынғанша мол сумен мұқият араластырады (қоспа ылғалдылығы 40-45%). Шликерлік әдісті фарфор, фаянс бұйымдардың, қаптама плиталардың технологиясында қолданады. Керамикалық массаларды бүркіме кептіргіштерде сусыздандырудың жоғары техника – экономикалық пәрменділігін ескере отырып, шликерлік әдіс басқа да керамикалық бұйымдар технологиясына, соның ішінде бет кірпіш өдірісіне де енгізілуде, алайда ол отынның көп шығының қажет етеді.Бұйымдарды кептіру – технологияның өте жауапты сәті, өйткені жарықшақтар әдетте осы кезеңде пайда болады. Ол күйдіру кезінде тек біржола байқалады. Әдетте шикі өнімді күйдіру алдында 8-10 процент қалдық ылғалға дейін кептіру жеткілікті. Кептіру процесінде ылғалдың керамикалық бұйым қалындығынан сыртқы қабаттарға жылжуы, оның сыртқы ылғалының жылжуымен салыстырғанда елеулі түрде баяу өтеді, әсіресе бұл бұйымның қырлары мен бұрыштарында анық байқалады. Бұл кезде сыртқы және ішкі қабаттардың түрлі дәрежеде шөгуі байқалады, яғни материалдың шытынап кетуіне соқтыратын қысым пайда болады. Мұны болдырмас үшін әдетте майлы саздарға, сазды бөлшектердің жақындасуына жол бермейтін қатты қаңқа құратын жудеулеткіштер қосады, бұйымның ішкі қабатындағы судың сыртқы қабатына жылжуына ықпал ететін, оның бос қуыстылығын арттырады. Саздың кептіруге сезімталдылығын азайту үшін суқыздырғыш ауасыздандыру әдістерін қолданады, шағын көлемдегі органикалық заттарды (сульфидті – ашытқылы ашыма, дегті және битумдалған заттар, т.б.) пайдаланады.Керамикалық бұйымдардың технологиялық процесіндегі өте маңызды да және соңғы кезең – күйдіру болып табылады. Шикі өнімді күйдіру кезінде, бастапқы сазға қарағанда, суға желінбейтін, салыстырмалы беріктігі жоғары қолтума тас материал түзіледі. Мұны жоғары температура әсерімен сазда жүретін физика-химиялық процестермен түсіндіруге болады. Күйдірген соң бұйымды, температураның құрт ауысуына жол берместен (жарықшақтар болдырмау үшін), салқындату керек.Керамикалық бұйымдардың физика - техникалық қасиеттері келесі сапалық көрсеткіштермен анықталады: механикалық беріктігі, су сіңіруі, ылғалдылық, қаттылық, суыққа төзімділік, химиялық тұрақтылық. Белгілі бір деңгейде оларда тығыздыққа, кеуектілікке, құрылымға және текстураға ие болады.Керамикалық материалдардың химиялық қасиетіне қышқыл ерітінділердің әсеріне төтеп беруі, тіптен жоғарғы концентрациялы қышқылдарға да (тек қана фторсутекті қышқылды ескермегенде) төтеп бере алуы жатады.Керамикалық материалдар қолданылатын орны мен қасиеттеріне, негізгі шикізатына немесе күйдірілген керамиканың фазалық құрамына қарай жіктеледі. Шикізаттардың құрамы мен күйдіру температурасына байланысты керамикалық заттар тығыз (су сіңіруі 5%-тен аз) және кеуек (су сіңіруі 15 – 25%-ке жетерлік) болып екі топқа бөлінеді. Құрылымына қарай ірі түйірлі (құрылыстық және шамот кірпіштер) және ұсақ түйірлі (фарфор, фаянс) деп ажыратылады.Металл мен керамикадан тұратын кермет деп аталатын бұйымдарының практикалық маңызы орасан зор. Ауыспалы құрамдағы отқа берік материалдар тамаша қасиеттері бойынша теңі жоқ қазіргі өндірістерде қолданатын жаңа материалдар өкілі. Бұл материалдардың бір беті қиын балқитын таза металдан тұрады да, екінші беті отқа берік керамикалық материалдардан, мысалы, бериллий оксидінен жасалынады. Осы аталған екі қабат аралығындағы материалдар құрамы күрт өзгермей біртіндеп жұмсақ өзгеретіндіктен, материалдардың жылулық соққыға тұрақтылығы басым болады.Керамикалық материалдарды және бұйымдарды әшекейлеу үшін және оларды сыртқы әсерлерден қорғап мәңгілігін қамтамасыз ету мақсатымен бетін ангобамен немесе глазурмен сырлайды. Бұйымдарды әшекейлеу керамикалық бояуларды жағу арқылы орындайды. Отқа төзімді керамикалық жамылтқы металдарды тотығудан және жоғары температура әсерінен қорғайды.Керамика бұйымдарының пайдаланулық және көркемдік-әшекейлік тамаша сапалары оларды тек қана құрылыста ғана емес, техника мен тұрмыста да кең қолданылуына арқа болды. Сонымен керамиканы құрылыстық, техникалық және тұрмыстық деп те ажыратуға болады.Керамикалық құрылыс материалдары мен бұйымдары арналулары бойынша былайша топталынады: қабырғалық материалдар – кәдімгі құрылыс кірпіші, қуыс денелі кірпіш және тас, кеуекті және жеңіл кірпіш керамикалық кірпіштен және тастан жасалынған қабырғалық блоктар мен панельдер үй фасадын ( үй қас мандайын) қаптаушы материалдар мен бұйымдар – беттік кірпіш және тастар, плиткалар іштей қаптаушы керамика материалдары- қабырғалар және едендер үшін плиталар мен плиткалар санитарлық-техникалық бұйымдар жол және жерасты коммуникациясы үшін – жол кірпіштері, құбырлар, жылу айырушы материалдары –жеңіл кірпіш және фасонды бұйымдар, қышқылға төзімді керамика – кірпіш, плитка, құбыр және т.б. отқа төзімді керамикалық материалдар және толтырушылар – түрлі керамикалық бұйымдар, керамзит, алгопорит, перлит, вермикулит және т.б.Керамикалық бұйымның тағайындалуына байланысты қолданылуы: кірпіш пен керамикалық тастар – аз және көп қабатты ғимараттар мен салулар үшін; керамикалық плита мен беттік кірпіш – ішкі және сыртқы қаптама жұмыстары кезінде; жолдық кірпіш пен керамикалық трубалар – жол құрылысына және жер асты коммуникацияларына; черепица – жамылтқы құрылғысына; жеңіл керамикалық бұйымдар – жылу оқшаулау үшін. Құрылыстық керамика – керамикалық бұйымның үлкен тобы, олар үй құрылысы, өнеркәсіпті ғимараттың құрылысында және салуларда қолданылады. Керамикалық қабырғалық бұйымдар – ертедегі жасанды материалдардың бірі, олардың жасы 5 мың жыл. Сазды материалдар және олардың керамикалық қасиеттері. Саздар жұқа жерлік құрылымдағы шөгінді тау жынысы болып табылады. Олар сумен араласқанда, өздерінің минералогиялық және химиялық құрамына тәуелсіз, иілмелі созылмалы қамыр түзе алады, күйдірген соң суға төзімді және беріктік тас түріндегі денеге айналады. Негізінен дала шпаты жыныстарын желдетудің нәтижесінде түзілген саздар қатпарлы кристалды құрылымдағы сулы алюмосиликаттар түріндегі түрлі сазды минералдардың тығыз қоспасынан тұрады. Олардың ішінде кең таралғандарды каолиниттілер (каолинит және галлуазит), монтмориллониттілер (монтмориллонит), бейделлит және гидрослюдалылар негізінен слюданың түрлі дәрежедегі гидратациялану өнімі болып табылады.Саз түзуші материалдарымен қатар саздарда кварц, дала шпаты, күкіртті колчедан, темір тотығының гидраттары, кальций мен магний карбонаттары, титанның, ванадий құрамалары, сондай-ақ органикалық қоспалар кездеседі. Аталмыш қоспалар керамикалық бұйымдардың технологиясына да, қасиетттеріне де әсер етеді. Мәселен, ұнтақтап таратылған көмір қышқыл кальций мен темір тотықтары саздың отқа төзімділігін төмендетеді. Егер сазда көмір қышқылды кальцийдің ірі түйірлері болса, күйдіру кезінде олардан ауада аумағының ұлғаюымен гидраттанатын әк қоспасы пайда болады да, ол бұйымда жарықшақ пайда болуына немесе оның бұзылуына әкеліп соғады. Негізінен каолиниттен тұратын барынша таза саздарды каолиндер деп атайды.Саздың құрамына көлемі әр түрлі түйірлер енеді, бірақ сазға тән жоғары майысқақтық пен байланыстырғыш қабілет оның құрамында көлемі 0,005 мм-ден аспайтын пластинка тәріздес өте майда бөлшектердің болуына байланысты. Бұл бөлшектер сазды заттар деп аталады. Бөлшектердің көлемінің шағындығы, сондықтан да жиынтық бетінің үлкендігі, әрі пластинка тәріздес түрлі бөлшектердің байланысуын қамтамасыз етеді, олардың бір-біріне қатысты байланысты жоғалтпастан жылжуына мүмкіндік береді. Саз құрамындағы сазды заттар қаншалықты көп болса, олардың иілгіштігі да соншалықты жоғары болады. Көптеген сазда иілгіштік қасиеті жоқ барынша ірі бөлшектерде де бар. Түйіршіктердің көлемі 0,005-тен 0,05мм-ге дейін болса – тозаң, 0,005-ден 2 мм-ге дейін – құм, ал 2 мм-ден жоғары болса – қоспалар деп аталады.Саздардың керамикалық қасиеттері, иілгіштігі мен байланысқандығымен және байланыстырғыш қабілетімен, кептіру мен жоғары температура әсеріне қатынасымен сипатталады.Саздың иілгіштігі деп саз қамырының сыртқы механикалық күштерінің әсерінен тұтастығын бұзбай (үзілмей және жарықшақсыз) деформациялануға және бұл күштердің әсері тоқтаған соң, түскен қалпын сақтауға қабілеттілігін айтады. Саз бұйымдарын қалыптау мүмкіндігі міне осы қасиетіне негізделген. Өте иілгіш саздан жасалған бұйымдар кепкен кезде аумағы жағынан көп кішірейеді де жарылады. Бұл өндірісте жол беруге болмайтын нәрсе. Иілгіштігі төмен саздар және одан жасалған қамыр қиындықпен қалыптасатындықтан жұмысқа қолайсыз, сондықтан саздың иілгіштігін жиі реттеуге тура келеді. Саздың шамадан тыс иілгіштігін оған азайтатын қоспа енігізумен немесе иілгіштігі төмен саз қосумен жоюға болады. Ал иілгіштік жеткіліксіз болғанда сазды құмнан арылтып елейді, ашық аспан астында ұстайды, арнайы машинамен майдалайды, бумен өңдейді, ауасыздық жағдайда ұстайды, сондай- ақ иілгіш саз қосады. Осы процестердің нәтижесінде саздың дисперстілігі артады, ісінуі жақсарады және иілгіштігі мен қалыптасу қабілеті артады.Қорытынды:Керамикалық материалдар саз және олардың минералды қоспаларынан тұратын материалдар. Олардың қолдану аясы осы уақытта кеңейіп, көптеген өндіріс салаларында қолданысқа ие. Оларды құрылыста, әшекей бұйымдарды әрлеуде, көптеген тұрмыстық заттарды дайындауда және де т.б. салаларда қолданылады. Қазіргі таңда ғылымның дамуына байланысты композиттік материалдар құрамындағы материалдардың физикалық және химиялық қасиеттері әр түрлі материалдарды қолдана отырып матрицасы мен армирлеуші элементтердің түріне қарай әр түрге жіктеледі. Солардың бірі керамикадан жасалған материалдар мен металлдан жасалған материалдардың қосындысынан тұратын керметтерді жатқызуымызға болады.

32.Эластомерлерді таңдау.( Ағаштар, талшықтар). Ағаштардың қолданудың артықшылығы.Эластомерлерді таңдау.( Ағаштар, талшықтар ).Ағаштарды қолданудың артықшылығы. Жоғары молекулалы қосылыстарды қысқаша ЖМҚ деп стандартты атауға немесе "полимерлер" деуге болады. Полимерлер (грек. "поли"—көп, "мерос"—бөлшек) ондаған және жүздеген мың, кейде миллиондаған атомдардан тұратын үлкен молекулалар.Атомдар санының өзгеруіне қарай макромолекулалардың сапалық қасиеттерінде де ерекшеліктері болады. Химиялық таза полимерлердің макромолекулалары қайталанып отыратын құрылым буындарынан құралады.Құрылым буындарының саны полимерлену дәрежесі – n деп аталады, оның сан мәні 1000-нан 1 млн-ға жуық болуы мүмкін. Іс жүзінде кез келген полимерлер — құрамы және химиялық құрылысы бірдей, тек құрылым буын саны әр түрлі бірнеше макромолекуланың қоспасы. Егер құрылым буындары әр түрлі болса, онда сополимер деп атайды.Полимер синтезделетін кіші молекулалы зат мономер деп аталады. ЖМҚ кұрамының күрделілігі оның молекулалық массасының да өте үлкен болуын қамтамасыз етеді. "Үлкен", "кіші" деген сөздер салыстырмалы шартты түрде қолданылады. Сондықтан Мr < 500 болса, кіші молекулалы, Мг >5000 болса, жоғары молекулалы қосылыс деп саналады. Ал 500 < Мг<5000 болса, онда олигомер (грек. "олигос" — "көп емес, шамалы" деген мағынаны білдіреді) деп аталады. Бұлай бөлудің негізі молекула шектен тыс көп атомнан тұратын жағдайда олардың сандарының шамалы өзгеруі қасиеттеріне аса көп әсерін тигізбейді, кейде тіпті өзгермейді.Полимерлердің осындай ірі макромолекулаларының пішіні әр түрлі болады. Оларды: сызықтық, тармақты немесе торлы және кеңістіктік, т.б. деп бөледі. Табиғи полимерлерден целлюлоза мен табиғи каучуктың құрылымдары сызықты екенін білесіңдер, ал синтетикалық полимерлерден капрон, төменгі қысымда өндірілетін полиэтилен сызықты болады. Тармақты құрылымды полимерлерге: крахмал, полипропилен жатады. Жүн, резеңке мен фенолформаль-дегид полимерлерінің құрылымдары кеңістік болады. Полимерлердің физикалық қасиеттері полимерлену дәрежесі мен полимердің құрылымына тәуелді болады.Полимерлер атаулының барлығында сансыз жіңішке жіптердіңқатарласа немесе шумақтала шатасып жатуы мүмкін емес. Ұсақмолекулалар бірімен-бірі түйін арқылы берік жалғасып, шарбак немесе торкөз тәрізді пішінде болады. Мұндай торкөздердің үш өлшемі: биіктігі, ұзындығы және ені болғандықтан, тримерлі молекула деп аталады .Қазіргі кезде полимерлер өндіру қарқынды дамуда. Машина жасау, радио және электротехника, құрылыс, сонымен катар кеме, авто, ұшақ, ракета жасау өндірісін, жеңіл өнеркәсіпті, тұрмысты полимерсіз көзге елестету мүмкін емес. Полимерлердің осындай көп түрлі болуы олардың химиялық құрамына, макромолекулаларында жеке бөліктерінің бір-бірімен қалай байланысқанына және олардың кеңістіктегі геометриялық орналасуына байланысты.Полимер бұйымдарының бұрын байқалмаған қасиеттері анықталып, өндіріске енгізілуде. Сондықтан полимер бұйымдары адамзат игілігіне айналып, техникалық өнердің, ғылымның жаңа қырынан дамуына өзіндік үлесін қосуда.Қазіргі кезде адамзат ғарыштық биіктер мен өте терең бүрғылау ұңғымаларын бағындыра отырып, күрделі электронды есептегіш машиналардың микроскопиялық тетіктерінен бастап, үлкен каналдар мен су қоймаларының гидрооқшаулағыштарын жасауға дейінгі барлық жағдайда полимер бұйымдарымен жұмыс істейді. Сондықтан қолданылатын орнына, мақсатына, жұмыстың түріне қарай полимер материалдарын қасиеттеріне сай пайдалану қажет. Қазіргі кезде қолданылып жүрген полимер бұйымдарын жалпы қасиеттері мен олардан жасалатын заттардың түріне, сондай-ақ өндіру әдісіне қарай төрт типке бөледі:Конструкциялық пластиктер. Оларды көбіне пластмассалар деп атайды. Пластмассаға кейін толығырақ тоқталамыз. Басқа полимерлерден айырмашылығы мынадай: пластиктер — бөліну беріктігі 50—200 кг/см2 болатын қатты заттар.Эластомерлер. Оған каучук, резеңке және осыларға ұқсас материалдар жатады. Эластомерлерге атына сәйкес жоғары (эластикалық) иілімділік, созылғыштық тән, деформациялығы қайтымды.Талшықтар мен жіптер. Бұларға осы талшықтардан тоқылған маталар жатады. Бұл материалдардың қасиеттері молекулаларының үш өлшемінің қайсысын негізге алуға байланысты бір-бірінен айқын ерекшеленеді. Талшықты материалдардың беріктігі, иілімділігі, қаттылығы, кейде тіпті тығыздығы да анизотропиялық (дененің барлық немесе бірқатар физикалық қасиеттері әр бағытта әр түрлі) болады. Бұл бастапқы полимердің химиялық құрылымы мен жалпы қасиеттеріне байланысты.Қабыршақтар, лактар, бояулар және басқа қорғағыш, әсемдегіш жабындар (пленкалар). Бұл заттарда қасиеттердің анизотропиялығы өте айқын байқалады. Лак, бояу материалдарының олар жабатын негізбен берік байланысында — адгезияның да маңызы зор. Сондай-ақ бұл типтегі материалдардың тағы бір ерекшелігі — алдын ала пішін жасауға болмайды. Оларды қорғалатын заттың бетіне жұқа қабатпен жағып, қолма-қол пайдаланады.Полимер материалдарының осы негізгі төрт типінен басқа да қосымша түрлері бар. Мысалы, желімдеу, тығыздау үшін құйылатын қоспалар, газ толтырылған материалдар, т.б. Олардың барлығының да өзінің қолданылатын жері бар.Құрылым буындарына қарай ЖМҚ екіге бөлінеді: құрылым буындары бірдей болса, полимер, әр түрлі болса, сополимер деп аталадыТалшықтардың классификациясы — талшықтар табиғи және химиялық деп бөлінеді. Табиғи материалдардан: мақта, кенеп, жүн, табиғи жібектен бірден алынатын талшықтарды табиғи талшықтарға, ал химиялық әдістер көмегімен көмегімен өндірілетін талшықтарды химиялық талшықтарға жатқызады.Химиялық талшықтарды , ары қарай, жасанды және синтетикалық деп бөледі.Жасанды деп, табиғи жоғары молекулалық заттарды (мысалы, клетчаткалар, белоктар) өңдеу жолымен алынатын талшықтарды атайды. Оларға вискоза, ацетат, казеин және басқа да талшықтар жатады.Синтетикалық деп синтетикалық полимерлерден жасалатын талшықтарды атайды.Синтетикалық талшыққа мысал ретінде капрон талшығын алуға болады. Синтетикалық талшықтарды алу үшін алдымен мономерлерге синтездейді; мономерлерден полимер, ал полимерлерден синтетикалық талшық жасап шығарады.Табиғи талшықтарЖібек құртының пілләссынан өндіріліп, тоқыма мата өнеркәсібінде пайдаланылатын табиғи талшық. Кейде ол талшықтан тоқылған матаны да жібек деп атайды. Жібек құрты қуыршаққа айналар алдында арнаулы бездері бөлетін жібек жіпше піллә түзеді. Өндірістік жібек негізінен, тұт ағашының қолдан өсірілетін(асыранды) құртынан және жабайы емен құртынан алынады. Асыранды жібек құрты барлық жібектің 90% береді. Көп еібек қажет ететіндіктен жібек ең қымбат талшық саналады, сондықтан қазір жасанды жібек өндірісі жолға қойылған. Химиялық талшықтарХимиялық талшықтардың табиғи талшықтармен салыстырғанда көптеген өолйлы жақтары бар.Біріншіден, химиялық талшықтарды жасауға жұмсалатын қаржы табиғи талшықтарға қарағанда аз кетеді. Екіншіден, химиялық талшықты өндіру сияқты географиялық және климаттық жағдайларға байланысты болмайды, оны кез келген жерде және көп мқлшерде өндіруге болады. Синтетикалық талшықтарХимиялық талшықтардың құрылысы мен оларды өндіру әдістері.Тоқыма талшықтарына қойылатын негізгі техникалық талап жоғары механикалық беріктік. Ол затта ісер ететін, молекула аралық тартылыс күштеріне байланысты. Молекулалар неғұрлым үлкен және бір біріне жақын орналасқан болса, соғұрлым ол күштер көп болады. Химиялық талшықтар өндірісінде пайдаланылатын полимерлер тәртіпсіз орналасқан сызықты молекулалардан тұрады. Полимерге беріктігі жоғары талшықты структура беру үшін, олардың түзу бойына орналасуын тәртіптеу керек. Полимер макромолекулаларының, олардың қайта орналасу процесінде, көбірек қозғалғыштық пайда болу үшін, алдын ала молекула аралық күштерін кеміту қажет. Бұл заттарды еріту немесе балқыту жолымен іске асырылады. Осыған химиялық талшықтар өндірудің екі әдісі негізделген: ерітіндіден иіру және балқымадан иіру. Ағаш (ор. дерево) — қатты бағаны бар және ол бағаннан ұшар басын қалыптастыратын бұтақтары бар көп жылдық өсімдік.Ағаш кесетін құралдар(ор. деревообрабатывающие инструменты) ағашты механикалық кесіп өңдеуге арналған құралдар. Олардың түрлері: аралар (қол ара, механизацияланған, машиналық арнайыланндырылған); беттерді өңдеуге арналған құралдар (балталар, қашаулар, сүргілер, электрсүргілер, электржоңғыштар, ағаш өңдейтін білдектердің құрама бөлшектері пышақтар мен жоңғылар); ағаш бұйымдарда тесіктер жасайтын құралдар (қашаулар, бұрғылар, электрбұрғылағыштар); ойықтарды қашайтын шынжырлы құрылғылар т.бАғаш материалдарын кесіп өңдеу(ор. обработка резанием древесных материалов) —ағаш бұйымына сызба бойынша берілген пішінді, өлшемдерді және беттеріне қажетті сапаны қамтамасыздандыру үшін ) қаңқаны кесіп алатын өңдеу үрдісі. Ағашты белгіленген кесіп өңдеу үрдісінің сапасын көрсететін қасиеттерінің жинағы келесі көрсеткіштерден тұрады:ағаштың тұқымы;өңделетін материалдың түрі (дөңгелек бөрене, қырлы жуан бөрене, тақтай, дайындама); кесіп өңдеу технологиялық тәсілі (жақтаумен, таспамен, дөңгелек аралармен аралау; цилиндрлік, конустық, шетжақты, ойықты жоңғылармен жоңғылау; бұрғылау; жону; аршу, т.б.); кесу түрі;бас қозғалысқа қарағанда салыстырмалы беріс қозғалысының бағыты (қарама-қарсы, жолай); кескіш құралдың материалы мен құрылымының ерекшелігі (жүзінің қоспаланған болаттан жасалуы, тез кескіш болаттан жасалуы, қатты қорытпаның тілімімен жабдықталуы, араның тістерінің ажырасуына, жұқартылуына немесе тілімдерінің жан-жаққа ілінуіне, пышақтың жаңқаны сындырғышы, тіреуіші, қысқыш сызғышы бар-жоғы т.б.);ағаш кескіш білдектің құрылымдық ерекшелігі (иілткішпен немесе конвейерлі, үздіксіз немесе периодты берісті, кесетін бір немесе бірнеше құралдар қойылулы т.б.).

35.36.Жаңа материалдармен жоғары технологияларды жасау және металдардың болашақтағы алатын орны туралы ғылыми талдау. Қазіргі кезде әлемде және отандық экономикада терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер орын алуда. Аталған өзгерістер экономикалық парадигманың өзгеруіне қажетті тарихи алғышарттарды қалыптастырды. Ұзақ уақыт бойы қоғамдық әл-ауқат көздері ең алдымен материалды-техникалық базаның қалыптасуы тұрғысында қарастыылады, ал елдің даму деңгейі материалды өндіріс көлемін арттыру қарқындарымен анықталады.Технологиялардың жоғарғы қарқынмен дамуымен қатар тұтынушылардың талғамы да артуда. Бұл құбылыс арқылы сапа көрсеткіштерінің маңыздылығы өсіп келеді. Осыған байланысты әлемнің көптеген елдерінде халықаралық стандарттарды енгізу талабы қойылды.Халықаралық деңгейдегі сапаға қойылатын талаптар ИСО 9000 сериясымен анықталады. 1987 жылы Стандарттау жөніндегі ХҰ және АҚШ, Канада, ФРГ елдерінің қатысуымен ИСО 9000 сериялы 5 Халықаралық стандарт бекітілді. Бұл стандарттарда өнімнің сапасын қамтамасыз ету жүйесіндегі талаптар, өнімді дайындау, ұйымдық бақылау және өнімді сынақтан өткізу, өнімді қолдану, сақтау және тасымалдауда қолданылатын талаптар жасалып бекітілді.Жоғарғы технологиялар (ағылш. high technology, high tech, hi-tech) - өндірісте, ауыл шаруашылығында, байланыс кұралдарында, медицинада, қаржы мен коммерциялық іс әрекеттерде, білім беруде, тұрмыстық қызмет пен құралдарда, саймандарда, ақпараттық құрылымдар мен автоматикалық құралдарда фундаменталды ғылым мен қолданбалы ғылыми зерттеу нәтижелерінің ең маңызды жетістіктеріне негізделіп құрылган жаңа технологиялық процесс.Қарқынды дамып келе жатқан технология нанотехнолгия . Нанотехнология - бұл көзге көрінбейтін аса ұсақ бөлшектерді ретке келтіре отырып, соның ерекшеліктерін алдын-ала белгілеп беру арқылы әлдебір құрылымды құрастыруға қажетті жекелеген атомдарды ыңғайластыра орналастыру. Нанотехнология (грек. nanos – ергежейлі және технология) – кеңістіктің нанометрлік аймағындағы жеке атомдарға, молекулаларға, молекулалық жүйелерге әсер ету арқылы жаңа физика-химиялық қасиеттері бар молекулалар, наноқұрылымдар, наноқұрылғылар мен материалдар алу мүмкіндіктерін зерттейтін қолданбалы ғылым. Нанометр дегеніміз бір метрдің миллиардтан бір бөлігі (1 нанометр=10-9 метр). Нанотехнология осындай ауқымды өлшемдермен айналысады. Нанотехнология – кеңістіктің нанометрлік аймағындағы жеке атомдарға, молекулаларға, молекулалық жүйелерге әсер ету арқылы жаңа физика-химия қасиеттері бар молекулалар, наноқұрылымдар, наноқұрылғылар мен материалдар алу мүмкіндіктерін зерттейтін қолданбалы ғылым.Қазір ғалымдар тұсауы жаңа кесілген 'нанотехнологияның үш негізгі міндеттерін айқындап алды:Біріншіден, осының көмегіне сүйене отырып, атомдарды өз қалауымызша тікелей орналастыру жүзеге асырылады, яғни ерекше қасиеттерге ие болған материалдар жасалады.Екіншіден, көлемдері жекелеген молекулаларға немесе атомдарға тең белсенді элементтері бар электрондық схемалардың өндірісін ұйымдастыру көзделіп отыр.Үшіншіден, ғалымдар көлемі молекулаға тең механизмдер мен роботтар, яғни наномашина жасауды көздеуде.Бұл әрине, енді ғана қолға алына бастаған, тәжірибе жүзінде сынақтан өткен алғашқы қадамдар ғана. Бірақ ғылымы мен білімі дамыған бірқатар елдерде соның алғашқы үлгілері қолданысқа енгізіле бастады. Мәселен, Массачусетс технологиялық институтында қазір көлемі бақыр ақшадай өрмекші-роботтың алғашқы үлгісі жасалынды, ол бір минутта 10000-ға дейін әртүрлі қозғалыстарға келтіріледі. Бірақ көлемі үлкен болғандықтан, оны нағыз наноробот деуге ертерек секілді. Ресей ғалымдары да нанотехнологияны медицина саласына жұмыс істету жолында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде.Таяудағы жылдары адамның індері бойымен өз бетінше қозғалып жүретін және биологиялық заттардың орналасқан әрі шоғырланған жерін анықтауға мүмкіндік беретін молекулалық құрылымдар жасауымыз мүмкін, - дейді Ресей ғылым академиясының академигі, профессор Юрий Евдокимов. Егер осыған қол жетсе, онда биохимиялық зертханалар мен медицина-клиникалық диагностикада аса ауқымды мүмкіндіктер ашылып, адам ағзасындағы дертті дәл анықтауға және толық емдеуге мүмкіндік туады.Нано деп отырғанымыз 10-9 дәрежесіндегі әртүрлі бөлшектер және түтіктер.Яғни , нанобөлшектер мен нанотүтіктер болады.Нанотүтік -диаметрі бірнеше нанометр, ал ұзындығы оншақты микрон болаты милиондаған кеміртегі атомынан тұратын молекула. Нанотүтік (грек. nanos – ергежейлі және түтік) . Адамның шашының қалыңдығынан 100 мың есе аз нанотүтіктер сирек кездесетін ете берік материал болып шықты. Олар болаттан 50-100 есе берік, әрі тығыздығы алты есе аз.Нанотүтікшелердің қолдану аясы кең және болашағы үлкен материал болып табылады.Нанотүтіктерден косманавттар, өрт сөндірушілерге арналған ыңғайлы киімдер тігу үшін, ете берік және жеңіл композиттік материал, микроскопқа зонд жасауға болады. Олар өзінің салмағынан бірнеше тонна артық жүкке шыдайды. Ғалымдар соңғы кезде нанотүтіктің ішіне басқа дененің атомдарын енгізіп, олардың қасиеттерін (тіпті изоляторды өткізгішке) езгертуге болатындығын тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Микроприборларда оларды сым ретінде қолданса, таңқалатыны, бойымен тоқ жүргенде жылу белінбейді.Нанотүтіктер газды (әсіресе сутегі) сақтауға қауіпсіз материал. Автомобилдерге жанғыш элемент ретінде сутегіні пайдаланса, ол бензинге қарағанда экологиялықтаза элемент, алайда сутегі мелшері үлкен балонды қажет етеді. Ал машиналарға ауыр балондарды салу олардың жылдамдығын азайтатын еді. Мүмкін болашақта автомобилдерге сутегімен толған нанотүтіктер қолданатын шығар. Нанотүтіктер жетістігінің мысалы ретінде ИБМ фирмасының лабораториясында алғаш Бихи мен Рорер жасаған сканирлейтін тунелді микроскопты (СТМ) айтуға болады. Бұл микроскоптың кемегімен алғаш алтын, сосын кремний бетінің атом деңгейіндегі суретін алған. СТМ-нің жұмыс органы тоқ еткізетін металдық ине тәрізді - зонд. Зонд зерттелетін үлгі бетіне ете жақын ара қашықтықта(Н"0,5 нм) қойылады, нәтижесінде зонд пен үлгі арасында беттің күйіне байланысты езгеріп отыратын тунелдік тоқ пайда болады. Осылайша, тунелдік тоқтың өзгеру шамасын өлшей отырып немесе керісінше оны тұрақты етіп (зондтың төмен жоғары қозғалта отырып) беттің сканирлеп, компьютерде оның суретін алуға болады. Бұл әдіс тек атомдық құрылымдарды зертеумен шектелмей, денелердің физикалық қаситеттерін зерттеуге мүмкіндік береді. Тіпті қазіргі СТМ жеке атомдарды алып, оларды жаңа орынға тасуға, атомдық жинақ жасауға мүмкіндік береді Айтылып келгендей нанотехнология жаңа материал шығарылуындағы ролі үлкен.Алдағы жасалатын ғылыми жетістіктер ғалымдардың айтуы бойынша ,ол компьютер техникасының одан әрі дамуы , адам органдарындағы түтіктерді қалпына келтіру , берілген атомдар мен молекулалардан жаңа материалдарды тура жолмен алу және физикадағы,химиядағы резовюциялық өзгеріске алып келетін жаңа ашылулар.Болжаулар бойынша нанотехнология энергетикалық қиыншылықтарды басқа жылу көздерін ұсыну арқылы , отынэлементтері,сулы аккумуляторлар, кун элементтері, энергия көздерін жүйелі түрде тарату және энергияны электоэнергетикалық жүйені жаңарта отырып сақтау.

37.Металдар мен қорытпалардың физика-химия саласындағы зерттеулер.Микролигирлеу процесі деген не? Физика – химия саласындағы зерттеулер негізінде Курнаков тұжырымдаған жүйенің қасиеті мен құрылымының арасындағы байланыста жатыр.Зерттеулер нәтижелері графикалық диаграмма құрамы - қасиеті күйінде көрсетіледі.Зерттелетін қасиеттеріне ерігіштік температурасы және кристализация (Термиялық анализ),электр өткізгіштігі, тұтқырлығы, қаттылығы жіне т.б жатқызуға болады.

Термиялық анализ барысында – қасиеті қорытпаның ерегіштік температура координатасы бойынша құрылады және компоненттің пайыздық құрамы бойынша ерігіштік диаграммасы деп аталады.Қорытпадағы компонеттердің әсерлесуі бойынша ерігіштік компоненттер бірнеше түрге бөлінеді: 1.Бір компоненттің басқа компонеттегі қатты ерітіндісі; 2.Бір немесе басқа да компонеттен құралатын механикалық қоспа; 3. Бір компоненттің басқа компонеттпен химиялық байланысы.

Ерігіштік диаграмманы қисық салқындату комегімен құрады. Таза металдың қисықтық салқындатуы мыны

суретте көрсетілген.

Кристаллизация процесінде металдың температурасы тұрақты болып келеді.Сұйық фаза жоғала бастағанында – ол кристаллизация басы болып келеді, ал салқындату қалыпты жылдамдықпен жұреді.

Қорытпаның қиисықтық ерігіштігі металлдың қисықтық ерігіштігінен өзгеше болып келеді.Себебі, егер қорытпа бір компонеттің екінші компонеттегі қатты ерітіндісін көрсететін болса, қисықтық салқындату өзінің түсу сызығын екі нүктеде өзгертеді (кристаллизация басында және аяғында). Қорытпа кристаллизация болған уақыт мерзімінде оның баяу салқындатуы жүреді.Қорытпа салқындатуының мұндай интервалдағы баяулығы уақытқа, өзінен жылулық кристаллизация бөлген таза металда, жүйедегі таза металдың сұйық фазасы қатты қорытпаның құрамымен сәйкес келмейді.

Қорытпаның қисықтық салқындатуы, екі компонеттің механикалық кұймасы уақыт интервалы мен горизонтальды бөлігіне жауап беретін баяуланған салқындату бөлігіне ие. Қорытпа қатаю процесі басынан белгілі температурада бірнеше уақытқа дейін ерігіштің кристалдық құрамы алынатын қатты қорытпаның құрамынан еректе болып келеді. Яғни кристаллизацияның бөлінетін жылуы шағылу мен конвекция әсерінен белгілі мөлшерде жылу жоғалтады. Содан кейінгі қатаюлар тұрақты температурады жүреді, яғни таза металлдада солай. Бұл, қалған сұйық фаза құрамы кристаллизация кезінде құрылған қорытпа (эвтектикалық құрам) құрамымен сәйкес екендігін көосетеді. Осының әсерінен берілген қисықтық салқындату көмегімен

зерттелетін қорытпаның табиғатын анықтауға болады.

Ерігіштік диаграммасын қисықтық салқындату сериялары бойынша құрады,яғни оның әрбірі берілген сұйық фазадағы қорытпа компонентіне жауап береді. Ерітінді құрамы обцисса бойынша, ал кристаллизация кезіндегі бастапқы температурамен кейінгі температура ордината бойынша орналасқан. Кристаллизация кезіндегі бастапқы және соңғы нүктелерді байланыстыратын ерігіштік диаграммасын алады. Жоғарыдағы сызық ликвидус сызығын, яғни сұйық фазадағы А + В кезінде кристалл бөледі.Бұл сызықтан жоғары бөлігі ерітіндіні құрайды. Төменгі бөлігіндегі қисық сызығы солидусты,қатаю температура шегін көрсетеді.Ол сызықтан асса, қатты фаза болып келеді. Ликвидус пен солидус қисығы арасындағы бөлік сұйық және қатты фаза бірлестігіне жауап береді.

Қатты ерітінділер.

Шектелмеген ерігіштігі бар бір металдың басқа металдағы сұйық фазада және қатты фазадағы ерігіштік диаграммасы көрсетілген.

Берілген қорытпалар шектелмеген ерігіштігі бар қатты ерітінділер деп аталады.Қатты ерітінділер болып келетін қорытпалар құрылуы металдың химиялық қасиетіне, оның атомдық радиусы және кристалдық құрылымының типәне сәйкес болып келеді.Мысалы, шектелмеген ерігіштігі бар қатты ерітінділер күміс пен алтынды құрай алады.

Компонеттердің механикалық қоспасы.

II — қатты фаза компоненті А + сұйық фаза ерітіндісі А + В;

III — қатты фаза компоненті В + сұйық фаза ерітіндісі А + В;

IV — компоненттің қатты фазасы А;

V — компоненттің өатты фазасы В, ликвидус шетінде максимум нүктесі бар (нүкте а)

Химиялық байланыс

Бұл ерігіштік диаграммасы екі эвтектикалық диаграмманы байланыстырады. Металдардың химиялық байланысын тағы да интерметалдық байланыс деп те атайды. Онда кристалдық құрылымы өте күрделі болып келеді, бастапқы металл құрылымынан өзгеше болып келеді.Сондықтан бұл байланыстағы кристаллдар өте нәзік болып келеді,сондықтан ээлектр өткізгіштігі мен жылу өткізгіштігі өте төмен. Бұнын бәрі кристаллдағы аралас атом аралық байланысты көрсетеді.Микролигерлеу. Микролегерлеу дегенимиз металдық құймалар (оның массасының 0,1%- ын) қасиетін белгілі бір бағытта өзгерту үшін оған легирленген элементтерді қосу.Микролегирлеу әртүрлі фазада өтетін процестерге жүйелі түрде әсер етеді. Микролегирлеу процесі легерлеу процесінен айырмашылығы қосатын элементтерімен белгіленеді. Микролегирлеу кезінде металдың және құйманың механикалық қасиеті айрықша өзгереді.

39) Металлополимерлік материалдар алу технологиясының теориялық негіздерін сипатта Полимер – бұл аты айтып тұрғандай молекулалары (поли – көп, мера – бөлік), құрылысы жағынан бірдей немесе әртүрлі қайталанып келіп отыратын көптеген атом топшаларынан тұратын, өзара химиялық немесе координациялық байланыстармен сызықты немесе тармақталған тізбектерге біріккен табиғи және синтетикалық қосылыстар.Мономер молекулаларының М біртіндеп өсуші макромолекуланың активті орталығына М* жалғануы жолымен макромолекулалардың түзілу процесі полимерлену деп аталады. Иондық полимерлену процестері тізбекті реакциялар механизмі бойынша жүреді, осы жағынан бос радикалды механизм бойынша полимерленуге ұқсас болып келеді. Радикалды полимерленуден иондықтың ерекшелігі мономердегі байланыстардың гетеролитикалық ыдырауымен сипатталады. Қос байланыстың үзілуі иондар түзетін иондық полимерлену катализаторының әсерімен жүреді. Мономер молекуласымен әрекеттесіп, катализатор иондары оны ион күйіне өткізеді, одан әрі полимерлену тізбекті реакциялар механизмі бойынша жүреді. Өсуші тізбектің соңғы атомындағы заряд белгісіне байланысты полимерленуді аниондық және катиондық деп бөледі. Бірінші жағдайда өсуші тізбектің көміртек атомы теріс (карбанион), ал екіншісінде – оң (карбкатион) зарядқа ие. Егер иондық полимерленуді тізбектің өсу реакциясы мономердің катализатор бетінде координациялаумен қатар жүрсе, онда полимерлену иондық – координациялық деп аталады. Катализатордың жоғары координациялаушы қабілеті буындардың кезектесіп келу реттілігі жоғары, ал кейбір жағдайларда кеңістікте реттелген сызықты макромолекулалардың түзілуіне апарып соғады. Полимерлер атаулының барлығында сансыз жіңішке жіптердіңқатарласа немесе шумақтала шатасып жатуы мүмкін емес. Ұсақмолекулалар бірімен-бірі түйін арқылы берік жалғасып, шарбак немесе торкөз тәрізді пішінде болады. Мұндай торкөздердің үш өлшемі: биіктігі, ұзындығы және ені болғандықтан, тримерлі молекула деп аталады. Қазіргі кезде полимерлер өндіру қарқынды дамуда. Машина жасау, радио және электротехника, құрылыс, сонымен катар кеме, авто, ұшақ, ракета жасау өндірісін, жеңіл өнеркәсіпті, тұрмысты полимерсіз көзге елестету мүмкін емес. Полимерлердің осындай көп түрлі болуы олардың химиялық құрамына, макромолекулаларында жеке бөліктерінің бір-бірімен қалай байланысқанына және олардың кеңістіктегі геометриялық орналасуына байланысты. Қазіргі кезде адамзат ғарыштық биіктер мен өте терең бүрғылау ұңғымаларын бағындыра отырып, күрделі электронды есептегіш машиналардың микроскопиялық тетіктерінен бастап, үлкен каналдар мен су қоймаларының гидрооқшаулағыштарын жасауға дейінгі барлық жағдайда полимер бұйымдарымен жұмыс істейді. Сондықтан қолданылатын орнына, мақсатына, жұмыстың түріне қарай полимер материалдарын қасиеттеріне сай пайдалану қажет. Қазіргі кезде қолданылып жүрген полимер бұйымдарын жалпы қасиеттері мен олардан жасалатын заттардың түріне, сондай-ақ өндіру әдісіне қарай төрт типке бөледі:Конструкциялық пластиктер. Оларды көбіне пластмассалар деп атайды. Пластмассаға кейін толығырақ тоқталамыз. Басқа полимерлерден айырмашылығы мынадай: пластиктер — бөліну беріктігі 50—200 кг/см2 болатын қатты заттар.Эластомерлер. Оған каучук, резеңке және осыларға ұқсас материалдар жатады. Эластомерлерге атына сәйкес жоғары (эластикалық) иілімділік, созылғыштық тән, деформациялығы қайтымды.Талшықтар мен жіптер. Бұларға осы талшықтардан тоқылған маталар жатады. Бұл материалдардың қасиеттері молекулаларының үш өлшемінің қайсысын негізге алуға байланысты бір-бірінен айқын ерекшеленеді. Талшықты материалдардың беріктігі, иілімділігі, қаттылығы, кейде тіпті тығыздығы да анизотропиялық (дененің барлық немесе бірқатар физикалық қасиеттері әр бағытта әр түрлі) болады. Бұл бастапқы полимердің химиялық құрылымы мен жалпы қасиеттеріне байланысты.Қабыршақтар, лактар, бояулар және басқа қорғағыш, әсемдегіш жабындар (пленкалар). Бұл заттарда қасиеттердің анизотропиялығы өте айқын байқалады. Лак, бояу материалдарының олар жабатын негізбен берік байланысында — адгезияның да маңызы зор. Сондай-ақ бұл типтегі материалдардың тағы бір ерекшелігі — алдын ала пішін жасауға болмайды. Оларды қорғалатын заттың бетіне жұқа қабатпен жағып, қолма-қол пайдаланады.