15.Машина жасау,тау-кен металлургиясы және тағы басқа өнеркәсіп салаларында пайдаланылатын металл бұйымдарының классификациясы негізделетін принциптер.

Материалдың дұрыс таңдалуы және тиімді қолданылуы үшін ол туралы барлық мәлімет қажет. Қолданылатын материал бұйымдардың конструкциялық шешіміне; пішініне және бұйым сапасына; бірігулер жасаудың әдісіне және монтажға; статикалық жүктеуге қарсылық пен динамикалық жүктемелерге; бұйымның жұмыс уақытының ұзақтығына;бұйымның массасына;өнімнің құнына әсерін тигізеді.Тұтынушының алдында тұратын негізгі міндеті - материалды таңдау және оны тиімді пайдалану болып табылады. Дұрыс таңдау қойылған талаптардың орындалуын (мысалы,берілген техникалық шарттардың,қауіпсіздік техинкасының орындалуын т.б.); материалға кететін аз шығындар және оның өңделуімен байланысты шығындардың ; эксплуатация кезіндегі бұйымдардың жоғары сапалығын (жұмысқа жарамдылық) қамтамасыз етеді.Таңдау екі сатыда жүргізіледі. Алдымен берілген физикалық механикалық,эксплуатациялық,технологиялық және басқа да қасиеттер мен бұйымның сыртқы түріне қойылатын талаптарды қанағаттандыратын материалдардың қатарын таңдайды.Содан соң техникалық – экономикалық анализ әдісімен ,бұйымның өндірісі және эксплуатациясы кезінде минималды шығындардың пікірінен,материалды таңдаудың ақырғы шешімін қабылдайды.

Материалды таңдаудың процесі кезінде ескеріледі:

• Бірінші талаптар, бұйымның қызметінің негізгі жағдайларынан шығатын талаптар негізінде беріледі(мысалы,коррозияға төзімділіктің талаптары).

• Екінші талаптар,жасалудың технологиялық шарттарынан шығатын талаптар негізінде беріледі( мысалы,пісірілуге қойылатын талаптар).

Материалды таңдау кезінде келесі ең негізгі критерийлер ескеріледі:

-физикалық -механикалық,оптикалық(мысалы,түсі),акустикалық(мысалы,естілудің деңгейі),термиялық(мысалы,сызықтық ұлғаю),электрлік(мысалы,өткізгіштік),магниттік( мысалы,коэрцитивтік күштер) және басқа қасиеттер;

- технологиялық – дайындамалардың алғашқы алынуы,қысыммен,кесумен,құюмен өңдеу;монтаж,қаптама қабат жалату т.с.с.

- химиялық – жеміргіш орталарға қарсы тұрақтылық(мысалы,қышқылдық),атмосфералық ықпалға қарсы тұрақтылық және т.б.

-биологиялық – тірі организмдердің әсеріне қарым – қатынасына тұрақтылық.

- жеткізуге қатысты – жеткізу мүмкіндігі,масса,форма және материалдың күйі.

- экономикалық – баға,қайта өңдеу құны,көлік шығындары,қызмет етуге кеткен шығын,дефициттік.

- экологиялық – материалдың қоршаған ортаға зиянсыздығы,технологиялық өңдеудің қалдықтарының кәдеге жарамдылығы.

Материалды зерттеудегі маңызды кезеңдердің бірі - бұйымды дайындауға қажетті конструкциялық материалды игеру және оңтайлы таңдаудың дағдыларын өндіру болып табылады. Конструкциялық материалды дұрыс таңдау эксплуатациялық талаптарды жан-жақты,кешенді есептеу,берілген жұмыс ресурсы,минималды материал сыйымдылығы,технологиялылығы және бұйымның ақырғы өзіндік құны бойынша негіздейді. Конструкциялық материалға қойылатын талаптар,осындай бұйымдарды жасауда тәжірибесі бар әдістерге негізделеді,нақты материалдардың экспериментальды анықтауларының қасиеттерінің кешені нәтижесінде және солардан жасалған конструкция элементтеріне,эксплуатация процесі нәтижесінде алынған аналогиялық машиналар,құрылымдар,жабдықтар,механизмдер т.с.с. негізделеді.Сапаның негізгі сипаттамаларының бірі ретінде,бұйымның берілген мақсаттық тағайындаумен,берілген ресурстармен,жасалу және эксплуатация кезіндегі минималды шығындармен және т.б. сәйкестігін көрсету ,бұйымдар жасалған:бөлшек,құрылым,механизм,машина және басқа ,конструкциялық материалдың тиімділігімен тұтас байланыста болу – кез-келген техникалық жүйенің тиімділігі болып табылады.

Материалдың берілген талаптарға сәйкес жұмысқа қабілеттілігін және орнатылған уақыттың ішінде қалыпты істейтіндігін – конструкциялық материалдың тиімділігі (эффективность) деп түсінеміз. Конструкторлы-технологиялық сипаттамадағы міндеттерді шешу үшін,яғни конструкциондық материалды таңдауға және оның пішінін анықтауға және бөлщектердің өлшемдері,түйін т.с.с., шекті күйлердің туралы және беріктік критерийі мен ұзақ мерзімділік туралы мағлұматтар қажет.Бұл ретте түбегейлі материалдың технологиясын ескеру қажет: оның пластикалық деформациялаумен ,кесумен өңделетіндігін және пісіру, құю қасиеттері тағы басқалармен өңдеу жүргізіледі.Бастапқы деректер туралы материалдарда анықтама әдебиетінен алады. Алайда, ескеру тиіс, атауы бірдей бөлшекті дайындау үшін, әр түрлi өңдеулер және материалдардың маркасы ұсыныла алады. Металл бұйымдары қолданылуы бойынша жалпы қолданысқа және арнайы қолданысқа деп екіге бөлінеді.Қолданылатын материалдардың түріне қарай болатты,алюминийлі,титанды,вольфрамды,бронзалы немесе латуньді және т.б.; дайындалуы бойынша құйылған,престелген,прокатты,штампталған,тартылған т.б. бөлінеді. Металдық қабаттың түріне қарай бұйымдар: мырышталған,никельденген,хромдалған,кадмиймен қапталған болып бөлінеді. Дайындалу дәлдігі бойынша жоғары дәлдікті,нормаль дәлдікті және төмен дәлдікті болып шығарылады.Талап етілетін қасиеттеріне тәуелді материалды таңдау шешімінің алгоритмі келесідей:

1. Жұмыс шартына және эксплуатация процесі кезінде бөлшектің қабылдай алмау мүмкіндігі себептеріне анализ жүргізіледі. Материалға талаптар қалыптасады және осы талаптарды қанағаттандырудың технологиялық әдістері белгіленеді.

2. Арнаулы анықтамалардан немесе басқа ақпараттық көздерден материалдың маркасы және конструкциондық беріктіктің талап етілетін деңгейін қамтамасыз ететін,берік ететін өңдеулер анықталады. Механикалық қасиеттердің талап етілетін көрсеткіштері әр түрлі материалдарға ие болады. Сол себепті олардың қолайлы таңдалуы үшін кем дегенде 4-5 бәсекеге қабілетті материалдардың маркаларын жіктейді. Мысалы,болаттардың іріктемелері,олардың келесі салыстырмалы талдауы үшін ,келесідей тізбекте жүзеге асырады. Алдымен жай көміртекті болаттардың ішінен қанағаттанарлық материал табады. Құрамында көміртектің мөлшерінің артуына байланысты болаттың беріктігі де өсетінін ескере отырып,бірақ олай бола тұра қыздырылатындық төмен,сонымен қоса талаптарға сәйкес төмен легирленген болатты алады.Енді осы кезеңде талап етілетін қасиеттерге тәуелді , болаттарды қыздырылатындық сипаттамасы бойынша сұрыптау жүргізеді Д50,Д95 немесе Д99. Талаптарды қаталдандыру өлшемі бойынша ,механикалық қасиеттеріне байланысты болаттарға құрамында легирленген элементтердің өсуі бойынша сұрыптау жүргізеді. Талдау жүргізетін материалдардың маркаларының құрамына оларды ауыстыратын маркалар қосылады. Осылайша материалдарды пайдалануға мүмкін болатын қажетті жиынтық пайда болады.

3. Технологиялық қасиеттер және бұйымды дайындаудың өндірістік мүмкіндіктері (технологиялары) бағаланады.

4. Салыстырылатын материалдарды пайдаланудың тиімділігі экономикалық көрсеткіштермен анықталады.

Металдық конструкциялар төмендегідей артықшылықтарға ие:

• Сенімділік;

• Жеңіл;

• Индустриалды;

• Өткізбеушілік (беріктігі мен тығыздығы жоғары,сұйықтық пен газдарды өткізбейді).

Кемшілігі:

- коррозия;

- өртке төзімді емес.

17.Ұнтақтық металлургия және технологиялық синтез. Қазіргі кезде өлшемі бойынша ұнтақ материалдар қалай классификацияланады. Ұнтақты металлургия – ғылым мен техниканың металдар, қорытпалар және химиялық қосылыстардың ұнтақтарын алу және олардан бұйым не бейметалл ұнтақтары бар қоспалар өндіретін саласы. Ұнтақтық металлургия металдың бұйымға айналуының ең озық процесі болып табылады. Ұнтақтық металлургиясының мәні ұнтақты алу және оның бұйымға айналу процестерінің бірінен соң біріне жүйелі түрде өткізілуінде. Бұл бір жағынан жаңа сала болса, екінші жағынан ежелгі тәсіл болып табылады. Ұнтақтық металлургияның негізін салушы П.Г.Соболевкий. Ол металдарды өңдеудің ежелгі тәсілдерін жаңартып, оларды ерекше технологиялық тәсіл етіп біріктірді. Металл өңдеудің түрлі тәсілдерінде ұнтақтық металлургия ерекше орын алады, өйткені ол түрлі пішінді бұйымдарды өндіру және қолданумен қатар басқа тәсілдермен алынуы қиын, кейде мүмкін болмайтын жаңа материалдарды жасауда қолданылады. Дайындамалар мен бұйымдарды ұнтақтық металлургия әдісімен өндірудің технологиясы шикізаттың ұнтағын алу, алынған ұнтақ материалдан дайындаманы қалыптау, баспаланған дайындамаларды термиялық өңдеу, соңғы өңдеу( құрылымдық реттеу, мөлшерлеу, механикалық және химия-термиялық өңдеу) кезеңдерінен тұрады. Ұнтақтық металлургияның алғашқы технологиялық сатысы- ұнтақты өндіруде қолданылып жүрген бірнеше әдісі бар. Шартты түрде олар физика-химиялық және механикалық деп ажыратылады. Шикізаттың физика-химиялық өзгерістерінің терең өтуіне байланысты ұнтақтарды өндіру процестерінің бұл технологиясы физика-химиялық әдіске жатады. Нәтижесінде алынған ұнтақтың химиялық құрамы шикізаттың химиялық құрамынан өзгеше болады. Бұл әдіс бойынша темір, мыс, никель, кобальт, вольфрам, молибден, тантал, ниобий, цирконий, марганец, титан және оның қорытпаларының ұнтақтары алынады. Механикалық әдісте шикізат ұнтаққа айналғанда оның химиялық құрамы өзгеріссіз қалады. Механикалық әдіс бойынша темір, мыс,марганец,жез,қола,хром,аллюминий,мырыш,қорғасын,қалайы,никель, шойын,күміс, т.б.ұнтақтар алынады.Қоспаларды дайындау процесі алдымен ұнтақтарды жасыту,мөлшеріне қарай бөлшектерін сұрыптау және араластырудан тұрады.Мөлшері 50 мкм және одан ірі ұнтақ бөлшектерін елеп топтайды, ал тым ұсақтарын айырғыштан өткізеді. Дайын болған ұнтақтарды шарлы,атанақты диірмендерде араластырады металл ұнтақтарын престегенде(суық,ыстық,гидростатикалық )және илегенде дайындамалар пішіні түзіледі.Престеу күшінің қысымы артқан сайын дайындаманың беріктігі жоғарылай түседі. Мөлшері мен пішінінің күрделілігіне қарай дайындамаларды престеу бір немесе екі жақты болып келеді.Ыстық престеуде дайындамалардың пішінін қалыптастыру мен пісіру бірге өткізіледі.Гидростатикалық престеу дәлдігі төмен металкерамикалық дайындамаларды алуда қолданады.Сығу арқылы шыбықтар,құбырлар және әр түрлі қималы пішіндер алуға болады.Престеу қалыбының қабырғаларына ұнтақтардың жабыспауы және оның бөлшектерінің жақсы бірігуі үшін ұнтақтың құрамына 12%ға дейін пластефикатор қосады.Алынатын дайындаманың пішіні баспалау қалыбының мөлшерленген тесігі пішініне сәйкес болады.Жабдықтар ретінде механикалық және гидравликалық баспақтар қолданылады.Ұнтақ материалдарды өңдеудің өнімді тәсілі-илеу. Илеу арқылы әр түрлі материалдардан таспалар жасалады.Металл ұнтақтарын илеу арқылы қалыңдығы 0,02-3мм-ден 300 мм-ге дейін таспалар жасалады. Ұнтақтық металлургия өндірісінде 0.5-150 мкм және жоғары өлшемді материал бөлшектері қолданылады.Престеу қысымы,пісіру кезіндегі бұйымның өлшемінің өзгеруі,дайын өнімнің механикалық және басқа қасиеттері ұнтақ бөлшектердің өлшемдеріне байланысты болады.Ұнтақ ірі болған сайын престеу кезінде үлкен қысымды қажет етеді.Алынған дайындама жоғары беріктікке ие және төмен температурада пісіріледі. Майда ұнтақтардан пресстелген бұйымды пісіргенде оның отырылуы байқалады. Яғни дайындаманың өлшемінің кішіреюі. Ал ірі ұнтақтарды қолданғанда, керісінше, олар үлкейеді.

18.Ұнтақтардан дайындама дайындаудағы негізгі технологиялық басқыштарын сипатта.Ұнтақты материал – металдық ұнтақтарды керек пішінге престеу арқылы және вакуумда немесе қорғалған атмосферада 0,75-0,8T температурада пісірілген материал.Бұл ұнтақты материалдарды алудың жолдары:вихревтік, дірілді және шарлы диірмендерде металдардың механикалық ұнтақталуы;сығымдалған ауада немесе инертті газдардың орталарында балқытпалардың шашыратылуы;кеннің қалпына келтірілуі;электролиттік әдіс. Ұнтақты металлургия- ұнтақты материал және одан бұйымдар жасау технологиясы. Технологиялық процесс кезеңдері:Араластыру (смешивание) - әр түрлі химиялық және түйірөлшемдік(гранулометрического) құрамды металлдық ұнтақтардан алынған біркелкі механикалық қоспалардың көмегімен араластырылған қоспаның дайындалуы.Қалыптануы (формирование) - жоғары қысыммен (30-1000МПа) металлдық формаларда суық пресстеу жолымен жүзеге асырылады. Қалыптау үшін механикалық, гидравликалық немесе пневматикалық жетекпен мамандандырылған пресстік жабдық пайдаланылады. Пісіру(спекание) – біртекті металлдық ұнтақтардың бұйымдарының пісірілуі металлдың балқу температурасынан төмен температурада жүргізіледі. Калибрлеу- бұйымдарды калибрлеу, қажетті өлшемдердің дәлдігіне жету үшін, бет жағының сапасы жақсару және беріктігі жоғарылау үшін қажет.

19.Құю технологиясы және гальванотехника арқылы материалдарды өңдеу қандай процесске негізделеді?Құю технологиясы және гальвонатехника екеуінің ортақ негізделуі – ол технологиялық процесінде. Гальвонатехника ол белгілі бір металдың бетін электролиттік атқылау. Ол мақсатына қарай бөлінеді. 1. Қорғаныс (коррозиядан сақтау), 2. Декоративтік қорғаныс (коррозиядан сақтау, әдемі пішін береді), 3. Арнайы (арнайы қосылыс береді). Құю технологиясы әр түрлі факторға негізделеді . түріне байланысты болып келеді. Мысалға, Қысыммен құю. Ол дегеніміз  бұл тәсілде құйманы қалыптастыратын қораманың ішкі жұмыс қуысымен байланысты бөлмешекке құйылған сұйық қорытпаға поршень арқылы үлкен қысым әсер етеді. Қысымның әсерінен сұйық қорытпа қораманың жұмыс қуысын тез толтырып, сонда жасалатын құйманың пішінін қалыптастырып қатаяды. Бұл тәсілмен түсті металдардың қорытпалары мен болаттардың кейбір маркаларынан пішіндері мен өлшемдері дайын тетіктердің пішіндері мен өлшемдеріне өте жақын құймалар жасалады. Сол себепті кейде механикалық кесіп өндеу қажет етілмейтін құймалар жасауға мүмкіндік туады. Қысыммен құю суық және ыссы бөлмешікті құю машиналарында қысым арқылы іске асырылады. Құю қорамалары әдетте қысым — қорама деп аталып, болаттардан жасалады. Машиналардың өнімділігі минутына 50 рет құю. Тәжрибеде көп ұялы қорамалар қолданылады. Бұл жағдай бір құйғанда 20 тетік жасауға мүмкіндік туғызады. Қысыммен құюдың мәні балқытылған металды метал қалыпқа (пресс-формаға) құю кезінде, ол өздігінен емес, құйманың толық кристалдануына дейін қамтамасыз етілетін 350 МПа қысыммен ағуында. Қорытындылай келе құю технологиясымен гальвонатехниканың ортақ мақсаты: ол берілген металды қорғау болып келеді.

20.Материалдарды термиялық өңдеу технологиясына сипаттама. 1.Күйдіру. Күйдірудің өзі мынадай  алты түрге бөлінеді:а) рекристализациялық күйдіру (қайта  кристалдау үшін), б)толық күйдіру,в)шала күйдіру,г) түйіршікті перлитке күйдіру, д)изотермиялық күйдіру, е)диффузиялық күйдіру. а) Суық күйде өңделген (прокаттау, шпамтау,  созу т.б.) детальдардың  ішкі кернеулерін  жою, тұтқырлығы  мен пластикалық қасиеттерін  арттыру  үшін оларды рекристалдық  күйдіру (қайта кристалдау)арқылы өңдейді.Рекристалдық  күйдіруде  металды рекристалдау   температурасынан (tº) жоғары температураға  дейін (650-700ºC) қыздырып, біраз уақыт  сол температурада  ұстағаннан кейін белгілі жылдамдықпен суытады. б)  Толық күйдіру  эвтектикаға дейінгі болаттарды толық өңдеу  үшін қолданылады.Толық  күйдіруде  металды Ас (GS сызығы) температурадан 20-40ºC жоғары  қыздырып, сол температурда белгілі уақыт ұстағаннан  соң  аз жылдамдықпен(әдетте пешпен  бірге) суытады.Мұндай әдіспен өңделген  металдың структурасы майдаланып, ішкі  кернеуі жойылады және  жұмсарып, механикалық өңделгіштік қасиеті артады.  в) Шала күйдіру  арқылы өңдегенде  металды Ас мен Ас -тің аралығындағы  температураға  біраз уақыт ұстағанннан  соң азЖылдамдықпен  суытады.Термиялық  өңдеудің  бұл  түрінде қайта кристалдану  процесі  толық  цементит (эвтектоидқа  дейінгі болаттығы) өзгермейді. г) Түйіршікті  перлитке күйдіруде  болатты 750-780ºC-қа дейін қыздырып, сол температурада біраз уақыт ұстағаннан  кейін баяу  жылдамдықпен  суытады.Термиялық өңдеудің бұл әдісі эвтектоидқа дейінгі  және одан кейінгі  болаттардың  структурасын  түйіршікті  перлитке айналдыру, пластикалық қасиетін арттырып, қаттылығы  мен беріктігін кеміту  үшін қолданылады.Бұл әдіспен құрал-саймандар  жасауға  арналған болаттар өңделеді. д) Изотермиялық  күйдіреуде болатты Ас  нүктесінен 20-40ºC жоғары  қыздырғаннан  соң, Аz  нүктесінен 500-200ºС температураға дейін  тез суытып, сол температура аралығында  белгілі уақыт  ұстап, белгілі жылдамдықпен суытады.Өңдеудің  бұл  түріне  кететін уақыт  толық күйдіруге  қарағанда  әлдеқайд аз. е) Диффузиялық  күйдіруде болатты Ас немесе Ас  нүктелерінен 30-50º жоғары температураға  дейін  қыздырып, сол температурада  ұзақ  уақыт ( ондаған  сағат ) ұстап, 800-850ºC-қа дейін пешпен бірге, сонан соң ауада суытады.

2.Нормальдау.Металды Ас  немесе Ас  нүктелерінен  30-50ºCжоғары  температураға  дейін қыздырып, сол температурада  белгілі уақыт ұстағаннан  кейін  ауада  суыту  арқылы өңдеуді  нормальдау  дейді. Қыздырған  кезде  болаттың структурасы аустенитке айналып, суынғанда, күйдіргендегі  сияқты, оның структурасындағы  көміртегінің  мөлшеріне байланысты ферритперлитке немесе  перлит-цементитке айналады. Нормальдау процесінде  болаттың суыну температурасының дәрежесі жоғары  болғандықтан  жоғары дисперциялы  перлит  түзіліп, эвтектоид ертісіндегі  перлиттің  мөлшері артады.Сондықтан  нормальданған болаттың  күйдірілген  болатқа  қарағанда қаттылығы  мен  беріктігі жоғары болады.Нормальдау болаттың  тығыздығы мен ішкі кернеуін  жою  үшін, орташа  мөлшерлі  көпіртекті  болатттардың механикалық  қасиеттерн арттыру   және  болатты  одан әрі өңдеуге (термиялық өңдеу, штамтау, механикалық өңдеу т.б.) дайындау үшін қолданы

3.Шынықтыру. Металды кризистік  нүктеден 30-50ºC жоғары  қыздырып, сол температурада біраз  уақыт  ұстағаннан  кейін үлкен жылдамдықпен суытуды  шынықтыру дейді.Осының  нәижесінде  болаттың структурасы мартенситке  айналып, қаттылық, беріктік, үйкеліске  беріктік қасиеті артады. Шынықтыру толық шынықтыру  және шала  шынықтыру болып екіге бөлінеді.Қыздыру температурасы  болаттың  құрамындағы көміртегінің мөлшеріне байланысты болады. Эвтектоидқа дейінгі болаттардың структурасы феррит пен перлиттен трады. Осы болаттың Ас нүктесінен жоғары температураға дейін қыздырсақ, оның структурасы аустенитке, ал кризистік жылдамдықпен суытсақ мартенситке айналады. Металды термиялық жолмен осылайша өңдеу әдісін толық шынықтыру деп атайды. Термиялық өңдеуде суытқыш орта ретінде су, ауа, майлар және тұздар ерітіндісі пайдаланады. Көміртекті шойындардың кризистік суыну жылдамдығы жоғары болғандықтан, аустениттің тұрақсыз күйіне сәйкес, температура аралығында оларды үлкен жылдамдықпен суыту үшін суытқыш орта ретінде су қолданылады. Суда шынықтырылған шойынның кемшілігі оның майысатындығында және онда сызаттар мен ішкі кернеулердің пайда болуында. Осы кемшіліктерге жол бермеу үшін шойынды суыту жылдамдығы әр түрлі ортада суытады. Шынықтыру әдісі мынадай түрлерге бөлінеді: бір суытқыш ортада шынықтыру, үзілісті шынықтыру, сатылы шынықтыру изотермиялық шынықтыру, жергілікті шынықтыру. Бір суытқыш ортада шынықтыру термиялық өңдеудің басқа түрлеріне қарағанда техникада жиі қолданылады. Термиялық өңдеудің бұл түрінде болат белгілі температураға дейін қыздырылып, сол температурада біраз уақыт ұсталғаннан соң, белгілі ортада (су, май) кризистік жылдамдықптан жоғары жылдамдықпен суытылады. Металды бірден әр түрлі суыту орталарында шынықтыру арқылы өідеуді үзілісті шынықтыру деп атайды. Шынықтыру температурасына дейін қыздырылған болатты аустениттің тұрақсыз күйіне сәйкес температура интервалынан тез өткізу үшін мартенситті өзгеріс температурасынан жоғары температураға дейін майда суытады. Сатылы шынықтыруда шынықтыру температурасына дейін қыздырылған болат мартенситтің өзгеріс температурасынан шамалы жоғары температураға дейін қыздырылған ортаға салынып, біраз уақыт ұсталғаннан кейін, ауада баяу жылдамдықпен суытылады. Соның нәтижесінде болаттың структурасы аустенит мартенситке айналады. Изотермиялық шынықтыру сатылы шынықтыруға ұқсас, айырмасы тек мынада ғана: аустенит цементит-феррит қоспасына ( сорбит, тростит) немесе ине тәрізді троститке ( бейнитке ) айналу үшін болатты қыздарған ортада, аустениттің изотермиялық өзгеріс температурасынан төменгі температура аралығында суытады. Изотермиялық шынықтыру 250-400ºС температурада жүреді. Изотермиялық әдіспен шынықтырылғын болаттың механикалық қасиеті оның структурасына байланысты. Жергілікті шынықтыру металдардың белгілі бөліктерін өңдеу үшін қолданылады. Термиялық өңдеудің бұл әдісінде болатты балқытылған қорғасында немесе жоғары жиілікті индукциялы пештерле қыздырады.

4. Жұмсарту. Болатты абсолют (723ºС) температураға дейін қыздырып, қайта суытуды жұмсарту дейді. Жұмсарту металдың түріне байланысты әр түрлі температураға дейін қыздыру арқылы жүргізіледі. Нәтижеде металлдың қаттылығы, беріктігі, үйкеліске беріктігі төмендеп, тұтқырлығы мен пластикалық қасиеттері жоғарылайды. Жұмсарту, қыздыру температураға байланысты төмен температурада (200Сº), орташа температурада (200-300ºС) және жоғары температурада (500-550ºС) жұмсарту болып үшке бөлінеді. Төмен температурада жұмсарту нәтижесінде болаттың ішкі кернеуі жойылады, орташа температурада жұмсартуда болаттың ішкі кернеуі жойылып, қаттылығы мен берікітігі  төмендеп, пластикалық қасиеттері жоғарылайды. Жоғары температурада жұмсартылған болаттың структурасы сорбитке айналады.

5. Химия-термиялық өңдеу. Химия-термиялық өңдеу деп болаттың беттің химиялық құрамы мен құрылысын және қасиетін өзгертетін термиялық өңдеуді айтады. Химия-термиялық өңдеуен өткен болат бетінің қасиеті ( қаттылығы, үйкеліске беріктік т.б. қасиеттері) артады. Химиялық-термиялық өңдеу цементтеу ( цементация ), азоттау, циандау және диффузиялық металдау болып бөлінеді. Төмен көміртекті болат бетін   1123-1223ºК (850-950ºС ) температурада көміртекті ортада  (карбюризатор) көміртегімен қанықтыруды  цементтеу деп атайды. Бұл процесс қатты, сұйық, газ тәрізді карбюризаторларда жүргізіледі. Азоттау процесі 773-873ºК (500-600ºС) температурада аммиак (NH) атмосферасында жүргізіледі. Бұл температурада аммиак мына 2NH=2N+3H реакциясы бойынша ыдырайды, Нәтижеде бөлінген азот атомы болаттың бетіне енеді. Азоттау процесі шынықтыру, жұмсарту, механикалық өңдеу, кейде шлифтеу процестерінен кейін жүргізіледі. Циандау  деп металдың бетін азот және көміртегімен қанықтыру процесін айтады. Бұл процесте циандалған металл қабатының қалыңдығы 0.1-0.2мм-ге жетіп, қаттылығы, үйкеліске беріктігі, серпімділік шегі артады. Металды циандау процесі қатты  (60-80% ағаш көмірі, 20-40% сарықап тұзы), сұйық ( NaCO ,NaCl ,NaCN, Ca(CN) тұздары), газ тәрізді (70-80% табиғи газ,  20-30% аммиак қоспасы ) ортада жүргізіледі. Циандау процесі  1123-1173 ºK (850-900ºC) температурада жүргізіледі. Диффузиялық металдау процесінде болаттың беті алюминий, хром, кремний, бор, бериллий т.б. элементтерімен қанықтырылады. Мұндай өңдеуден өткен болаттың отқа, қышқылға төзімділігі, коррозияға, үйкеліске беріктігі артады

21.Қолданылуына байланысты металл алюминий және натрий материалдарын таңдау және оларды қолдану салаларын сипатта? Алюминий (лат. Aluminium),– Алюминий латынша Alumіnіum; алюминий алу үшін пайдаланылатын негізгі шикізат – боксит. Алюминийді бос күйінде алғаш рет 1825 жылы даниялық физик Ханс Кристиан Эрстед алған. Алюминий – күміс түсті ақ металл, жылуды және электр тогын жақсы өткізеді, созуға, соғуға икемді, меншікті салмағы 2,7 г/см3; балқу температурасы 660ӘС, қайнау температурасы 2500ӘС; коррозияға берік, қалыпты температурада тұрақты, себебі бетіндегі алминий оксидінен тұратын жұқа қабыршақ оны тотығудан қорғайды. Сондай-ақ ол амфотерлі элемент, сондықтан қышқылдармен де, сілтілермен де әрекеттеседі. Алюминий – практикалық маңызы зор металл. Ол негізінен жеңіл құймалар өндіру үшін пайдаланылады. Алюминий құймалары авиа, авто, кеме, ядролық реактор, химиялық аппараттар жасауда, құрылыста, т.б. салаларда, таза металл түрінде электртехникасында ток өткізгіш сымдар, тұрмысқа қажетті бұйымдар дайындау үшін қолданылады. Техникалық қасиеттері жағынан өте бағалы құймасы – дюралюминий. Оның құрамында 94% алюминий, 4% мыс және аздаған магний, марганец, темір, кремний болады. Таза Al-ң коррозияға шыдамдылығы жоғары. Себебі беткі қабатында Al2O3 пленка түзіледі.Fe және Si қоссақ беріктігі артады, бірақ пластикалық қасиеті және коррозияға шыдамдылығы төмендейді. Таза Al электр өткізетін бөлшектерде, кабельдерде, электрсымдарда қолданады.Бірақ Al көбіне қорытпалар дайындауда қолданады. Al негізіндегі барлық қорытпалар 2-ге бөлінеді: Деформированные Литейные. Беріктендірмейтін термоөңдеу. →жоғ.пластикалық қасиет , жоғ тұрақтылық.→трактр және автомобиль моторларында, дәнекерленген бензобактарда, май, бензин құбырларында қолданылады. Бір қалыпты құйылған бөлшектерді жасауда қолд.Құйылған Алюм қорытпалары төмен тығыздық пен жоғары меншікті беріктілікке ие.

Натрий(Natrіum), -алғаш 1807 жылы ағылшын химигі Г.Дэви (1778 – 1829) күйдіргіш натрийды (NaOH) электролиздеу арқылы бөліп алған. Жер қыртысындағы орташа массалық мөлшері 2,64%. Маңызды минералдары: галит (тас тұзы) – NaCl,мирабилит (глаубер тұзы) – Na2SO410H2O, чили селитрасы – NaNO3, криолит – Na3AlF6, трона – NaHCO3Na2CO32H2O. Натрий жұмсақ, күмістей ақ металл, тығыздығы 0,968 г/см3, балқу t 97,83С, қайнау t 882,9С. Тотығу дәрежесі +1. Қатты Натрий ауада тез тотығады, сұйық күйінде тұтанады. Сумен өте күшті, оттек, фтор, хлор, күкіртпен белсенді, 200С-та сутекпен, 800 – 900С-та көміртекпен әрекеттеседі. Натрий-ды парафин мен трансформатор май қоспасында, ылғал және оттектен тазартылған бензин немесе керосинде, аргон немесе азот атмосферасында, сондай-ақ, дәнекерленген шыны ампулада сақтайды. Натрий хлоридіне CaCl2, BaCl2, т.б. қосылған немесе натрий гидроксидіне Na2CO3 қосылған (қоспалар NaCl-дың балқу температурасын төмендету үшін қосылады) балқымаларды электролиздеу арқылы алады.Натрий Na2O2, натрийорганикалық қосылыстар, NaH алуда, Tі, Zr, Ta өндірісінде тотықсыздандырғыш, бутадиенді каучук синтезінде катализатор ретінде, ядролық реакторларда, т.б. қолданылады.