5. Жұлдыздардың физикалық классификациясы.

Жұлдыздардың 4- түрі бар:

1. Қалыпты.

2. Ақ ергежейлілер.

3. Нейтрондық жұлдыздар.

4. Қара құрдымдар.

Қалыпты жұлдыздарда заттың ӛзіндік гравитацияға әсер ететін күштер әдеттегі азғындалмаған газ қысымы. Мұндай жұлдыздардың тығыздықтары онша жоғары емес, ал ішкі температурасы жоғары болу керек. Мұндай шартта гравитацияға қарсы әрекет ете алатын қысым болады және газдың элементарлық құраушысы азғындалмаған болады. Қалыпты жұлдыздар табиғатта ең кӛп таралғандары. Олардың қасиеттері бойынша айырмашылықтары ӛте үлкен, сондықтан оларды тағы топтарға бӛледі (бас тізбек жұлдыздары, алыптар, субергежейлілер т.б.). Мұндай жұлдыздарда газдың жылулық қысымға қоса, тағы үш фактор айтарлықтай роль атқаруы мүмкін. Біріншісі, сәулелену қысымы. Массасы жоғары, демек жарқырауы жоғары жұлдыздар үшін оның ролі елеулі. Екіншісі, кейбір осындай жұлдыздардың бір бӛлігінде электронды газ азғындалған болуы мүмкін (массасы жоғары емес қызыл алыптарда). Үшіншісі, массасы аз жұлдыздарда газ Кулондық әсерлесу себебінен идеал емес болады. Қалыпты жұлдыздардың маңызды ерекшелігі, олардағы механикалық тепе-теңдігі жылулық құрылымымен тығыз байланысты. Жұлдыз сәулеленгендіктен, оның ішкі құрылысы да ӛзгеріске ұшырайды. Бұл тоқтам жұлдыз гравитациялық энергия есебінен сәулелену шығарған кезеңдер үшін де (яғни жұлдыз сығылатын кезең), энергияның кӛзі-термоядролық реакциялар болып табылатын кезеңдер үшін де жарамды. Термоядролық реакциялар нәтижесінде элементтердің концентрациясы ӛзгереді, энергия бӛліну жылдамдығы ӛзгереді, одан заттың молекулалық салмағы ӛзгереді (артады), ал бұдан қысым ӛзгеріске ұшырайды. Яғни жұлдыз эволюцияға ұшырайды.

6. Қалыпты жұлдыздардың ерекшеліктерін талқылаңыз. Жұлдыздар Ғаламдағы ең көп таралған объектілер. Космос затының 98%-і осы газды шарлардан құралған. Жұлдыздардың негізгі қасиеттері оның массасы, жарқырауы және радиусымен анықталады. Жұлдыздармен алғашқы танысу олардың түстерінің әртүрлілігіне бірден назар аудартады. Ал олардың спектрін қарастыра келе бұл алшақтықтың одан да күштірек екеніне көзіміз жетеді. Әдетте жұлдыздардың спектрі үздіксіз болып келеді.Спектрлердегі негізгі айырмашылық бақыланатын спектрлік сызықтардың саны мен интенсивтілігінде. Спектрлік классификацияның бұл принципі алғаш рет Гарвард обсерваториясында қолданылды. Гарвард классификациясында спектрлік типтер (кластар) латын алфавитінің: О, В, А, Ғ, G, K және М әріптерімен белгіленген.

О класы. Бұл класқа жататын жұлдыздар температурасының жоғары екендігін үздіксіз спектр сызықтарының интенсивтілігінің жолғарғылынан білуге болады. Сол себепті бұл жұлдыздардың түсі көгілдірлеу болып келеді.

В класы. Бұл типте бейтарап гелийдің сызықтары ең интенсивті болып табылады. Сутегі және кейбір иондалған элементтердің сызықтары жақсы көрінеді. Түсі көгілдір-ақ.

А класы. Сутегі сызықтары ең үлкен интенсивтілікке жетеді. Иондалған кальцийдің және кейбір металдардың сызықтары әлсіз көрінеді. Жұлдыздың түсі - ақ.

Ғ класы. Сутегі сызықтары әлсірей бастайды. Иондалған металдардың сызықтары күшейе бастайды. (әсіресе кальций, темір, титан). Түсі - әлсіз сары.

G класы. Иондалған кальцийдің сызықтары басым болады. Түсі-сары.

К класы. Сутегінің сызықтары байқалмайды, яғни температура төмендегені. Жұлдыздың түсі қызғылттау

М класы. Қызыл жұлдыздар. Металдардың сызықтары әлсірей бастайды. Титан және басқа да молекулалық түзілістердің сызықтары басым.

С класы. Бұл класс К және М кластарынан көміртегі молекулаларының жұтылу сызықтарының бар болуымен ерекшеленеді.

S класы. Бұл класқа жататын жұлдыздар М класынан титан қышқылының орнына цирконий қышқылы басым болуымен ерекшеленеді.

Қалыпты жұлдыздардың маңызды ерекшелігі, олардағы механикалық тепе-теңдігі жылулық құрылымымен тығыз байланысты. Қалыпты жұлдыздарда заттың ӛзіндік гравитацияға әсер ететін күштер әдеттегі азғындалмаған газ қысымы. Мұндай жұлдыздардың тығыздықтары онша жоғары емес, ал ішкі температурасы жоғары болу керек.

7. Жұлдыздар эволюция теориясының негізгі тоқтамдарын талқылаңыз. Жұлдыз– өте күшті қызған газдан (плазмадан) тұратын, өзінен жарық шығаратын және табиғаты жағынан Күнге ұқсас аспан денелері. Күн Жерге жақын болғандықтан ғана үлкен болып көрінеді. Күннен Жерге дейінгі аралықты жарық 81/3 мин, ал ең жақын Центаврдағы α жұлдызына дейінгі аралықты 4 жыл 3 айда жүріп өтеді. Айсыз түнде жай көзбен қарағанда 5 мыңға жуық жұлдызды, ал күшті телескоп арқылы миллиардтаған жұлдызды көруге болады. 16-ғасырдың соңында Джордано Бруно жұлдыздар да Күн сияқты аспан денелері деген пікір айтты. 1596 жылы алғаш рет айнымалы жұлдыз (неміс астрономы Йоханнес Фабрициус), ал 1650 жылы алғаш рет қос айнымалы жұлдыз (италиялық ғалым Джованни Риччоли) ашылды. 1835 – 39 жылдары орыс астрономы Василий Струве, неміс астрономы Фридрих Бессель және ағылшын астрономы Т.Гендерсон алғаш рет ең жақын үш жұлдызға дейінгі қашықтықты анықтады. 19-ғасырдың 60-жылдары жұлдыздарды зерттеу үшін спектроскоп, ал 1880 жылдан фотография пайдаланыла бастады. 20-ғасырдың басында, әсіресе 1920 жылдан кейін, жұлдыз жөніндегі ғылыми көзқараста төңкеріс болды. Жұлдыз физикалық дене ретінде қарастырылып, оның құрылысы мен құрамындағы заттардың тепе-теңдік шарттары, энергия көздері зерттеле бастады. Бұл төңкеріс, әрине атомдық физиканың жетістіктерімен тығыз байланысты еді. 20-ғасырдың орта шенінде ЭЕМ-ді қолдануға байланысты жұлдыздарды зерттеу мәселесі одан әрі тереңдей түсті. ‎Жұлдыздардың негізгі сипаттамалары – олардың массасы, радиусы және жарқырауы. Бұл шамалар, көбінесе Күннің массасы, радиусы және жарқырауының үлестерімен өрнектеледі. Негізгі параметрлерден басқа эффективтік температура, спектрлік класс, абсолюттік жұлдыздық шама, түрлі-түстілік көрсеткіші тәрізді туынды параметрлер де қолданылады. Жұлдыздар әлемі өте әр алуан. Кейбір жұлдыздар Күннен мың есе үлкен (көлемі бойынша) әрі жарығырақ болып келсе (алып жұлдыздар), ал кейбіреуінің мөлшері мен шығаратын сәулесінің энергиясы Күннен әлдеқайда аз болып (ергежейлі жұлдыздар) келеді. Жұлдыздың құрамы, негізінен, сутек (шамамен 70%) пен гелийден (шамамен 25%) құралған. Жұлдыздар, көбінесе, массаларының ортақ центрі маңында айналып, қосақталып орналасады. Жұлдыздар бірін-бірі толықтыратын екі бағытта зерттеледі. Жұлдыз астрономиясы жұлдыздардың қозғалысын, олардың галактика мен шоғырлардағы таралуын, әр түрлі статистикалық заңдылықтарын қарастырады. Ал астрофизиканың зерттейтіні – жұлдыздарда өтетін физикалық процестер, олардың сәулесі, құрылысы және эволюциясы. Қос жұлдыздың массасы олардың орбиталарын зерттеу арқылы тікелей анықталады. Мұның нәтижесінде жұлдыздардың массасы мен жарқырауының арасында статистикалық тәуелділіктің бас тізбегі болатындығы айқындалды. Жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтаудың негізгі әдісі – Жердің Күн төңірегінде айналуын негізге ала отырып, жұлдыздардың көрінерлік орын ауыстыруын өлшеу. Сол ауытқу (параллакс) бойынша жұлдызға дейінгі қашықтық есептеліп шығарылады. Жұлдыздардың массасы және жарқырауы бір-бірімен белгілі бір тәуелділік арқылы байланысады. Жұлдыздың ішкі қойнауын тікелей бақылап көру мүмкін емес. Сондықтан жұлдыз, оның массасы, радиусы және жарқырауы шын мәніндегі жұлдызға сәйкес етіп жасалған теориялық жұлдыз моделін құру арқылы зерттеледі. Теория жүзінде жұлдыз механикалық және жылулық тепе-теңдікте болатын әрі ұзақ уақыт бойы ұлғаймайтын және сығылмайтын газдан тұратын шар деп қарастырылады. Жұлдыз энергиясының негізгі көзі – термоядролық реакциялар.