5. Халықаралық бірліктер (си) жүйесі жəне оның артықшылықтары

Өлшем бірліктердің Халықаралық жүйесі (Си жүйесі) өлшемдердің халықаралық қалпы, метрлік жүйенің заманауи нұсқасы. Си күнделікті өмірмен қатар ғылым мен техникада әлемде ең көп пайдаланылатын бірліктер жүйесі болып табылады.Си жүйесі мына өлшемдерге негізделген. Ұзындық- метр, масса- килограмм, уақыт- секунд, температура- кельвин, ток күші- ампер, жарық күші- кандела, зат мөлшері- моль.Халықаралық бірліктер жүйесінің мынадай артықшылықтары бар:

• Әмбебаптығы -ғылым мен техниканың, өндірістің барлық аумақтарын қамтиды.

• Бірліктердің унификациялануы. Мысалы, бұрын қолданылып келген қысымның бірнеше бірліктерінің (атм, ат, мм.сын.бағ, мм.су.бағ т.б) орнына Халықаралық жүйеде жалғыз паскаль ғана , ал жұмыс пен энергияның бұрынғы бірліктерінің(кг*с, эрг, кал, ккал, эв, кВт*сағ т.б) орнына тек бір ғана Джоуль қолданылатын болды.

• Қолдануға ыңғайлылығы

• Когеренттілігі. Туынды шамалардың бірліктерін анықтайтын физикалық теңдеулердегі пропорционалдық коэффициенттің өлшемсіз бірге тең болуы.

• Массаның өлшем бірлігі мен күштің өлшем бірлігінің айырмашылығының айқындалуы.

• Теңдеу мен формулаларды жазудың жеңілдеуі

• Әр түрлі елдер арасында ғылыми техникалық және экономикалық байланыстар кезінде өзара түсіністіктің жақсаруы.

5. Өлшеу құралдары жəне оның түрлері. Өлшеу приборының принципиальді жəне құрылымдық схемалары.

Өлшеу құралдары – бұл нормаланған метрологиялық сипаттамалары бар, өлшеуге қолданылатын техникалық құралдар. ӨҚ екі функциялардың біреуін іске асыратын əр түрлі сындарлы құрылғыларды біріктіретін, жалпыланған түсінік болып табылады:

• Берілген мөлшердің шамасын жаңғыртады, мысалы – гир тасы, кернеу, сызғыш;

• Олар өлшейтін шаманың мəні туралы ақпаратты тасымалдайтын сигналды əзірлейді. Өлшеу құралдарының көрсеткіштері адамның сезім органдарымен тікелей қабылданады. (мысалы, бағдарлы немесе сандық аспаптардың көрсеткіші), не болмаса адам оларды қабылдай алмайды жəне басқа ӨҚ-мен өзгерту үшін пайдаланады. Өлшеудің тұтастығын қамтамасыздандыру жүйесінде орындалатын рөлі бойынша ӨҚ мыналарға бөлінеді:

• Метрологиялық (үлгілік), олар метрологиялық мақсаттарға арналған – бірліктерді жаңғырту жəне оны сақтау немесе бірліктер мөлшерін жұмысшы өлшеу құралдарына беру.

• Жұмысшы, бірліктер мөлшерін берумен байланысты емес өлшемдер үшінқолданылады. Өлшеу құралдары стандарттау деңгейі бойынша мыналарға бөлінеді:

• Стандартталған, мемлекеттік немесе салалық стандарттардың талаптарына сəйкес дайындалған;

• Стандартталмаған (бірегей), стандарттау талаптарына қажеттілігі жоқ арнайы өлшеу тапсырмаларын шешу үшін арналған. ӨҚ-ң негізгі массасы стандартталған б.т. Олар сериялы түрде кəсіпорындармен шығарылады жəне міндетті түрде мемлекеттік сынақтан өткізіледі. Стандартты емес құралдар мемл. сынақтан өткізілмейді, олардың сипаты метрол-қ аттестациялау кезінде айқындалады. ӨҚ өлшенетін физикалық шамаға қатысы бойынша мыналарға бөлінеді:

• Негізгі – бұл өлшеу тапсырмасына сəйкес мəнін алу үшін қажетті, сол физикалық шаманың өлшеу құралы;

• Қосалқы – бұл өлшеу нысаны немесе негізгі өлшеу құралына əсер ететін талап етілген дəлдікті өлшеудің нəтижелерін алу үшін қажетті сол физикалық шаманың өлшеу құралы. Өлшеудің тұтастығын қамтамасыз етудің техникалық негізін мыналар құрайды:

• ҚР территориясында қолданылатын ӨҚ, оның ішінде заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты үлгілері; • ҚР қолданылатын шама бірліктерінің мемлекеттік эталондары;

Өлшеу құралдарының түрлері:

• Шама мөлшерлері;

• Өлшеу приборы;

• Өлшегіш түрлендіргіштер;

• Өлшеу қондырғысы;

• Өлшеу жүйесі;

• Стандартты үлгілер;

• Өлшеу машиналары.

• Шама мөлшерлері – бір немесе бірнеше берілген размерлі физикалық шамаларды сақтай жəне қайта жаңғырта алатын өлшеу құралдары. Мөлшерлер бірмəнді, көпмəнді жəне мөлшерлердің жиынтығы түрінде болады.

• Өлшегіш түрлендіргіштер – өлшенетін шаманы басқа шамаға немесе өңдеу, сақтау, ары қарай түрлендіру үшін ыңғайлы өлшеу информациясының сигналына түрлендіру үшін қолданылатын ӨҚ.

• Өлшеу приборы – өлшенетін физикалық шаманың мəндерін орнатылған диапазонда алу үшін қолданылатын ӨҚ.

• Өлшеу қондырғысы – бір жерде орналасқан жəне бір немесе бірнеше физикалық шамаларды өлшеу үшін қолданылатын өлшеу құралдарының функциональды біріккен жиынтығы.

• Өлшеу жүйесі – əр жерде орналасқан жəне бір немесе бірнеше физикалық шамаларды өлшеу үшін қолданылатын өлшеу құралдарының функциональды біріккен жиынтығы.

• Өлшеу машинасы – бұйымды сипаттайтын физикалық шамалардың дəлдігін өлшеуге арналған ірі размерлі өлшеу қондырғысы.

• Стандартты үлгілер – заттардың (материалдың) қасиеттері мен құрамдарын сипаттайтын бір немесе бірнеше шамалардың мəндері метрологиялық аттестацияның нəтижесімен орнатылған заттардың (материалдың) үлгілері.

• Қасиеттердің СҮ жəне құрамдардың СҮ болып екіге бөлінеді. Заттар мен материалдың қасиеттерінің СҮ метрологиялық бағыты бойынша бірмəнді шаманың рөлін орындайды. Оларды эталон ретінде қолданады. Эталондар жоғары дəлдікті ӨҚ болып табылады, сондықтан бірліктің размері туралы информацияны беру құралы ретінде қолданылады. Өлшеуіш аспап (орыс. измерительный прибор) - байқаушы сезе алатындай түрге өлшеу ақпаратының сигналын өндеуге арналған өлшеу құралы. Өлшеуіш аспаптың көрсететін, тіркейтін, өзі жазатын, басатын, интегралдайтын, қосатын, аналогты, цифрлы, тура әрекеттегі жонс салыстыратын түрлері бар.