12. Тұтынушы бағалар индексін сипаттаңыз және инфляция қарқынын есептеу әдістерін көрсетіңіз.

Инфляция қарқыны бағаның жалпы деңгейінің өзгеру қарқыны.

Ұлттық табыстың өсуімен салыстырғанда номиналды ақша массасы динамикасының басым болуы инфляцияның пайда болу шарты болып табылады. Инфляция деңгейі мына формуламен есептеледі: π= P- P0/P0, мұндағы P = ағымдағы жылдағы бағалардың орташа деңгейі, P0= базалық жылдағы бағалардың деңгейі Тұтынушы баға индексі тұтынушы тауарлары мен қызметтің стандартты қоржынын сатып алуға кеткен уақытпен өлшенеді. Бұл индексті қолдану арқылы инфляция қарқынын келесідей өлшеуге мына формула көмектеседі: π= ТБИt - ТБИt-1/ТБИt-1 x 100%

Өндіруші баға индексі көтеріп сату немесе өндіріс сатысындағы баға деңгейімен өлшенеді. ЖІӨ дефляторы тек тұтынушы ғана емес, басқа тауарлар құны өсуін де өлшейді. Сәйкес инфляция қарқынын есептеу үшін мына формула ТБИ мен ӨБИ шамаларын енгізу керек.

13. Инфляция мен жұмыссыздық арасындағы байланысты Филлипс қисығы арқылы үлгі (график) түрінде талдаңыз және анықтама беріңіз.Филипс қисығы инфляция мен жұмыссыздық арасындағы байланысты көрсетеді. Бұл кері тәуелділік.

Филипс қисығы: ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді мезгілдер.

Сонымен өзара байланысқан макроэкономикалық тізбектің құбылыстарын мынадай көрсетуге болады: Жинақты сұранысты қолдау→ Жұмыссыздық деңгейін табиғи деңгейден төмендету → Инфляция темпін өсіру → Шынайы еңбекақыны көтеруді талап ету → Жекеқожалықтар кірісінің төмендеуі → Еңбекке сұранысты қысқарту → Жұмыссыздықты табиғи деңгейге әкелу

14. Экономикалық өсудің үлгілерін талдаңыз, өз жауабыңызды график түрінде түсіндіріңіз, мысал келтірініз.

Экономикалық өсу – ұзақ мерзімді құбылыс. ЖІӨ-ң жоғарылауы мен құлдырауы ЖІӨ-ң ұзақ мерзімді трендінің шамасында орын алады. Жалпы ұлттық өнім немесе жалпы ішкі өнім елдің экономикалық даму деңгейін сипаттайды. Халықтың әл-ауқаты деңгейін бағалау үшін халықтың жан басына шаққандағы ЖҰӨ немесе ЖІӨ көрсеткіштері қолданылады.

Экономикалық өсудің көздері:

• пайдаланатын ресурстар (еңбек, капитал, жер, шикізат) көлемін арттыру,

• жаңа тиімдірек өндіріс тәсілдерін шығару.

Экономикалық өсу дегеніміз – «жинақтаушылық» қызмет атқарады деген сөз, яғни түрлі сыртқы және ішкі факторлардың экономиканың дамуына әсер етуі деген сөз, яғни түрлі сыртқы және ішкі факторлардың экономиканың дамуына әсер етуі нәтежиесінде қалыптасатын, соның ішінде халықаралық еңбек бөлінісіне және экономикалық интеграцияға қатысу арқылы дүниежүзілік шаруашылыққа байланысты экономиканың ашықтық дәрежесі қамтылатын ұғым. Экономикалық өсу проблемасын шешу халық санының ұлғаюы кезінде олардың өмір сүру деңгейін жоғарылатуды қамтамасыз ететін экономикалық өсудің алғышарттарын іздеуді көздейді.

Р. Солоудың экономикалық өсу моделі-жинақтардың, еңбек ресурстарының өсуі мен ғылыми-техникалық прогрестің халық тұрмысының деңгейі мен оның динамикасына әсер етудің механизмін айқындайтын экономикалық өсудің неоклассикалық моделі. Р. Солоу моделі 1956 жылы әзірленді және экономикалық өсудің теңгермелі траекторияларын зерттеуге арналған.

Өндіріс көлемі Y капитал қорларымен К, еңбек мөлшерімен L және қолданылатын технологиямен анықталады: Y=F(K,L)

y=Y/L – бір жұмысшыға шаққандағы шығарылым, k=K/L – капиталмен қарулану, яғни бір жұмысшыға шаққандағы капитал.

Онда бір жұмысшыға шаққандағы өндірістік функция графигі келесі түрде жазылады: y=f(k), мұнда f(k)=F(k,1).  

Капиталдың шекті өнімділігі: MP_k=f^/(k).

Туындының геометриялық мағынасына сәйкес капиталдың шекті өнімі өндірістік функцияның графигін жанасып өтетеін сызықтың көлбеулік бұрышына тең.

15. Ақша ұсынысы және сұранысына графикпен сипаттама беріңіз, ақша мен еңбек нарығындағы жалпы тепе-теңдікті айқындаңыз.Ақша ұсынысы – экономикадағы қазіргі уақыт мезетіндегі ақша көлемі. Ақша ұсынысы мемлекеттік саясаттың негізгі құралы болып табылады. Оны мемлекет атынан ОБ реттейді. Ақша ұсынысын ақша массасы деп атайды. Ақша массасының көлемін реттеу саясаты ақша саясаты д.а. Ақша сұранысы – бұл шынайы ақша қорына сұраныс. Ол баға деңгейінен тәуелді.

Нақты ақша қорына сұраныс. M(D)=(M/P)D M-ақшаның номиналды мөлшері; P-баға деңгейі.

Ақшаға деген жалпы сұраныс (M/P)D трансакционды сұранысты, кездейсоқтықтан сақтану мотиві бойынша сұраныс пен пайыз мөлшерлемесінен r тәуелді болады.

(M/P)D=L(Y,r)

L өтімділікті қалау функциясы.

Ақшаның сандық теориясы: ақша ұсынысы елде баға деңгейін анықтайды.

MV = P*Q;

M – айналымдағы ақша мөлшері; V – ақша айналымының жыламдығы; P – әр келіссөздің орташа бағасы; Q – белгілі мерзімдегі сатып алу сату келіссөз мөлшері.

Ақша нарығындағы тепе-теңдік сұраныс пен ұсыныстың теңдігімен анықталады.

(M/P)d=(M/P)s L(r, Y) = M/P

Бұларақатынас r пайыз мөлшерлемесі мен У табыстың тепе теңдік мәндерінің арасындағы байланысты ашады.Ақшаға деген сұраныс бұл нақты ақша қорларына сұраныс.Ақшаға деген ұсыныс бұл жанама ақшаға ұсыныстың жоғары тиімділігі.

16. ДАСТАН:Ұлттық банк 2013 жылы Жинақтаушы зейнетақы қорларының (ЖЗҚ) өтімділігін қамтамасыз ету үшін 32 млрд.теңгеге бағалы қағаздар сатып алды. Осы жағдайды IS-LM моделі арқылы график түрінде қарастырыңыз.

17. Қазақстанның 2020 жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес ҚР Үкіметі автокөлік шығару үшін мемлекеттік шығындар жұмсайды. Үкіметтің қолданатын шараларын критикалық бағалаңыз. Жауабыңызды IS-LM үлгici арқылы көрсетiңiз. Қазақстанның 2020 жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес ҚР Үкіметі автокөлік шығару үшін мемлекеттік шығындар жұмсайды. Яғни мемлекеттік шығындар G өседі. Бұл өз кезегінде салықтың төмендеуіне алып келеді. Ол дегеніміз фискалды саясат төмендетуіне алып келетінін білеміз.

Егер мемлекеттік шығындар көбейетін болса, онда жиынтық шығындар және табыс көлемі ұлғаяды, ол тұтыну шығындарының көбеюіне алып келеді. Тұтынудың ұлғаюы ол жиынтық шығындардың және табыстың өскенін аңғартады. У өсуі ақшаға деген сұраныс өсуіне алып келеді Md. Ақшаға деген сұраныстың артуы пайыздық қойылымның жоғарылауына келеді. Пайыздық қойылымның жоғарылауы инвестиция көлемі және таза экспорт төмендейді. Соңында жұмысбастылық пен шығарылым көлемінің артуына алып келеді.

18. ҚР Ұлттық банкі 2012 жылы теңгенің бағамын тұрақты ұстап тұру үшiн мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарды. Осы жағдайды критикалық бағалаңыз. Жауабыңызды IS-LM үлгici арқылы көрсетiңiз. Қаржы саясаты үш негізгі инструментті бөліп көрсетеді, ол үшін ОБ жанама әсер етеді.

1. Тіркелім қойылымының өзгерісі (яғни қартақаржыландыру ставкасы), ОБ коммерциялық банктерді кредиттеу

2. Міндетті резервтердің өзгерісі, бұл коммерциялық банктер төменгі қойылыммен депозитті резервте сақтау.

3. Ашық экономика жағдайында мемлекеттік бағалы қағаздарды сату және сатып алу (қор нарығын көтеру үшін қолданады.)

Ақша нарығына сұраныс пен ұсынысты бір ұалыпта сақтау үшін ОБ контрольде ұстайды.

Үшінші фактор ақшаға деген сұранысқа дұрыс жауап береді. Ол жоғары инфляция кезінде ақша қорын қысқартады. Сол себепті инфляцияға ісер ету үшін экономикалық агенттер және ОБ өздерінің средстваларын нақты активтерге салуға көздейді.

19. 2013 жылы мұнай бағасы 1 баррель үшін 103,11 АҚШ долларынан 1 баррель үшін 110,53 АҚШ долларына өсті. Бұл өзгерiс қысқа мерзiм кезеңiнде Қазақстан экономикасы үшiн әсерiн бағалаңыз. Жауабыңызды AD-AS үлгiсi арқылы дәлелдеңiз.Сұраныс заңына сәйкес баға өскенде тауарға деген сұраныс азаяды. Жиынтық сұраныс жағынан және жиынтық ұсыныс жағынан болатын шоктар – экономикалық тербелістердің себептері. Ұсыныс жағынан болатын шоктар – бұл тауар өндірісін тоқтату салдарынан фирмалардың бағаны орнатуын қозғайтын экономикалық жағдайлардың күрт өзгеруі. Олар жаңалық ашу, мұнайға әлемдік бағалардың кенет өзгеруі арқасында пайда болуы мүмкін.

P LRAS

B

A

AD

Y

Қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныс қисығы егерде баға деңгейі өскенде жоғары қарай жылжиды. Егер жиынтық сұраныс тұрақты болып қалса, А нүктесінен В нүк-е ауысу болады: баға деңгейі өседі, ал өнім шығару табиғи деңгейінен құлдырайды (стакфляция)

P

A B AD2

C

AD1

Y

Ұсыныс жағынан туындайтын шоктарды жеңілдету үшін, Өнім шығарудың табиғи деңгейін қалпына келтіру үшін жиынтық сұранысты жоғарлату керек, онда А нүк-нен С нүк-не ауысу болады.Бұл жағдайда,Ұлттық банк ұсынысы жағынан туындаған шок қайшылықтарын жеңілдету мүмкіндігі туады,бірақ болашақта бағалардың жоғары деңгейде сақталуы мүмкін.

20. Қаржы дағдарысы салдарынан 2011 жылы Қазақстанда пайыз мөлшерлемесi 5%-дан 7,8%-ға өстi. Бұл өзгерiстің қысқа мерзiм кезеңiнде Қазақстан экономикасы үшiн әсерiн бағалаңыз. Жауабыңызды AD-AS үлгiсi арқылы дәлелдеңiз.IS-LM моделі AD қисығының теориялық негіздемесі болып табылады. Ал ақша теориясы – AD қисығын жылжытады. IS-LM моделі ұлттық табыс бағаның өсуімен кемитінін түсіндіріп ғана қоймай, ол тағы теріс көлбеуі бар AD қисығын шығарады. Ол бағалар деңгейі Р және тұтынушылар, фирмалар және мемлекет сатып алуға дайын өндіріс көлемі Y арасындағы ара қатынастар шкаласын көрсетеді. Бұл тәуелділіктің графигі AD жиынтық сұраныс қисығы деп аталады және ол теріс көлбеулі. М ақша ұсынысы тіркелген болсын, ал пайыздық деңгей І1–ден I2–гедейін өссін. Онда ақшаның нақты қалдықтары М/Р₁–ден М/Р₂–гедейін азаяды да LM қисығы солға-жоғары жылжиды. Және екі тепе-теңдік нүкте (Y₁,P₁) немесе (Y₂,P₂) п. б/ды. Оларды қалыпты сызықпен біріктіріп, AD қисығын аламыз.

i2

i1

AS2

AS1

Пайыз мөлшерініңі өсуі баға деңгейінің Р әсері қарастырылғанда AD жиынтық сұраныс қисығы бойымен жылжу байқалады, ал бағадан тыс факторлар әсер еткенде, AD қисығының өзі жылжиды. Бұл өзгерiстіңқысқа мерзiм кезеңiнде бағалар деңгейінің өсуіне алып келеді. Жиынтық ұсыныс қисығы солға жоғары жылжиды. Өнім шығару көлемі азаяды және табыс көлемі де қысқарады.

21. Кейнсиандық тәсілде жұмыс күшіне сұраныстың жеткіліксіздігінен жұмыссыздық туындайды. Жиынтық сұраныстың (АD) өзгерісі ұлттық өндірістің көлемін (Ү) өзгеріске ұшыратады. Осы жағдайды график түрінде көрсетіңіз, AD-AS үлгісі арқылы өз жауабыңызды негіздеңіз. Кейнсиандық тәсіл . Жұмыс күшіне сұраныстың жеткіліксіздігінен жұмыссыздық туындайды. Жиынтық сұраныстың (АD) өзгерісі ұлттық өндірістің көлемін (Ү) өзгеріске ұшыратады (Сурет-4). Демек, ол жұмыс күшіне деген сұранысқа ықпал етуші негізгі фактор болып табылады. Кейнсиандықтардың пікірінше ұлттық өндіріс пен жұмысбастылықтың шамасы ұсыныс факторларымен емес, төлем қабілетті сұраныс факторларымен анықталады. Яғни, жиынтық сұраныстың өсуімен (Сурет-4-де АD₁-ден АD₂-ге) жұмыссыздық та төмендейді. Кейнсиандық теорияға сәйкес жұмыссыздықты азайту үшін жиынтық сұранысты ынталандыру соның ішінде мемлекеттік шығындарды көбейту, салықты азайту, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру шараларын мемлекет тарапынан жүргізуге болады. Cуретте жұмыссыздықпен күресудің кейнсиандық тәсілі көрсетілген.

22. Кейнс кресінің моделі бағалардың икемсіздігімен ұлттық табыстың тепе-теңдігін қалыптастыру арқылы тиімді сұранысқа қол жеткізуді макроэкономикалық тепе-теңдікті көрсететін үлгіні график түрінде көрсетіп түсіндіріңіз.

Кейнс кресі моделі - бұл бағалардың икемсіздігімен экономикалық жұмыспен толық қамтылатындығы жағдайында игіліктер нарығында инвестициялар мен жинақтардың жоспарланған шығындар мен ұлттық табыстың және сәйкесінше жиынтық сұраныспен жиынтық ұсыныстың тепе – теңдігін қалыптастыру арқылы тиімді сұранысқа қол жеткізуді қарастыратын Кейнстік қысқа мерзімді макроэкономикалық тепе-теңдікті көрсететін үлгі.

Кейнс кресі моделі

23. Екінші деңгейлі банктер депозиттің пайыздық қойылымын жоғарылатты. Осы жағдай бойынша ақшаға сұранысының өзгеруін график арқылы түсіндіріңіз, негізгі байланыстарды сыни тұрғыда бағалаңыз.Егер банктердің депозиттік пайыздық қойылымдары өсетін болса, ақшаға сұраныс төмендейді. Себебі , депозиттің пайыздық қойылымы өскен сайын ақшаны қолда ұстағаннан гөрі банкте сақтаған тиімдірек болады. Ол банкте тек сақталып қана қоймай, пайыздан түсетін табыс алып келеді.

Пайыздық қойыфлым мен ақша сұранысының арасында кері байланыс орнаған. Оны келесі мысалдан көруге болады:

Пайыздық қойылым 7 % - дан 10%- ға өскенде ақшаға деген сұраныс 150 – теңгеден 100-теңгеге дейін төмендеген.

Ал пайыздық қойылым 7%-дан 5%-ға дейін төмендегенде ақшаға сұраныс 150 теңгеден 200 теңгеге дейін көтерілген.

Ақшаға сұраныс функциясы төмендегідей өрнектеледі:

24. 2010 жылдың қорытындылары бойынша жылдық инфляция 7,8% (2009 жылғы желтоқсанда – 6,2%) деңгейінде қалыптасты. Инфляцияның бұл деңгейі Ұлттық Банктің 2010 жылға белгілеген 6-8% мақсатты дəлізіне толық сəйкес келеді. Қазақстанда 2010 жылы инфляциялық үдерістердің қалыптасуы монетарлық факторлар тарапынан ең аз ықпал ету аясында жүрді. Мəселен, 2010 жылы ақша массасы 14,1%-ды құрады, ақша базасы 5,0%-ға кеңейді. Осы қалыптасқан экономикалық жағдайды үлгілер IS-LM үлгісі арқылы түсіндіріңіз. Ақша нарығында пайыздық мөлшерлеменің ауытқуы жиынтық шығындар шамасына әсер етеді. IS-LM үлгісін ең алғаш рет Дж. Хикс 1937 жылы ұсынған. А. Хансеннің 1949 жылы шыққан «Монетарлық теория және қазыналық саясат» атты кітабы арқылы ол көпшілікке мәлім болады, содан кейін ол Хикс-Хансен үлгісі деп аталып кетті.

Монитарлық талдау бойынша ақшаның номиналдық санындағы өзгерістер толығымен инфляциялық немесе басқа күтулер құрамына енгенімен, ақша санындағы күтілмеген өзгерістер бұған жатпайды. Сондықтан бұл берілген үлгіні IS-LM қисығында түсіндіріп берейін.

LM

LM

IS

Кейнс кресі графигі инфляциямен ақшаның бір бірмен байланысы

IS

LM

LM

Кейнс кресі графигі инфляциямен ақшаның бір бірмен байланысы

Мəселен, 2010 жылы ақша массасы 14,1%-ды құрады, ақша базасы 5,0%-ға кеңейді. Инфляцияның бұл деңгейі Ұлттық Банктің 2010 жылға белгілеген 6-8% мақсатты дəлізіне толық сəйкес келеді. 2010 жылдың қорытындылары бойынша жылдық инфляция 7,8% (2009 жылғы желтоқсанда – 6,2%) деңгейінде қалыптасты сонда графикте мына берілген ситуация бойынша ақшаның өскенін байқаймыз IS-LM моделіндегі үлгісі осылай көрсетілед.

25. IS-LM үлгісінің графигінде мемлекеттік шығындардың өсуін сипаттаңыз, егер мемлекеттік шығындар келесілер есебінен қаржыландырылса: халыққа облигация сату есебінен; Орталық Банкке қарызды ұлғайту есебінен. График көмегімен көрсетіп, өз жауабыңызды негіздеңіз. А. Халықтың облигацияларды сатып алуы үй шаруашылықтарының табыстарын тұтыну мен жинаққа бөлу пропорциясын өзгертпейді. Сәйкесінше игіліктер нарығындағы жеке сектордың сұранысы өзгермейді. Бұл жағдайда IS қисығы оңға IS`-қа жылжиды. IS қисығының оңға жылжуы пайыздық қойылымды i₀-ден i₁-ге дейін жоғарылатты. Осы пайыздық қойылымның жоғарылауы 2 түрлі себебпен түсіндіріледі: а) облигацияларға ұсыныс артуына байланысты олардың курсы түсе бастайды және пайыздық қойылым көтеріледі; б) қосымша мемлекеттік шығындардан туындаған ұлттық табыстың (ҰТ) артуына байланысты ақшаға сұраныс көлемі артады және ол берілген ұсыныс көлемінде пайыздық қойылымды көтеріледі.

Б. Егер қосымша мемлекеттік шығындар Орталық Банкке қарызды ұлғайту есебінен қаржыландырылса, онда ақша базасы артады, содан кейін айналымдағы ақша массасы да арта түседі. Сондықтан бұл жағдайда екі сызық та оңға жылжиды. Экономикада LM қисығының түрі (M/P)шамасына тәуелді. (M/P) өседі, егер ақша ұсынысын ұлғайтса немесе пайыздық қойылым төмендесе, онда LM қисығытөмен және оңға LM` қисығына жылжиды.

26. Қазақстан экономикасы дағдарыстан кейін біршама көтерілді. ҚР Статистика агенттігінің ресми деректеріне сәйкес бюджет түсімдері дағдарыстан кейін 9%-ға өсті. Осы жағдайды IS-LM үлгісі арқылы график түрінде көрсетіңіз. Өз жауабыңызды негіздеңіз. Бюджет-салық саясаты Кейнс кресінде өнім көлемін және пайыздық қойылымды көрсетеді. Өнім шығарылым көлемінің тұрақты болуы және артуы, кемуі осы бюджеттік салық саясатына байланысты. IS қисығы бюджет салық саясатында мемлекеттік шығындар мен салық көлемі тіркелген болғанда өзгеріссіз қалады. Біздің жағдайымызда салық салуды жоғарылататын болса онда IS қисығы солға жылжиды. Бюджет саясатында мұндай жағдай мемлекеттік шығындардың төмендеуіне және табыстың қысқаруына алып келеді. Бізге көп пайда табу үшін тауар нарығындағы және ақша нарығындағы тепе теңдікті бір қалыпта ұстау үшін салықты төмендетіп табысьты көтеру керек. Ол IS оңға жоғары жылжытады.

S

S₂ Табыс немесе өнім көлемі

S₁

Пайыздық мөлшерлеме Пайыздық мөлшерлеме

R R

R₁

R₂

І₁ І₂ Ү₂ Ү ₁ Ү

1(ә) – сурет. Инвестиция функциясы. 1(б) – сурет. IS қисығы

27. Солоу үлгісін қолдана отырып, 2014 жылғы Қазақстандағы девальвацияның жинақтар деңгейіне әсерін түсіндіріңіз. Өз жауабыңыздыграфик арқылы негіздеңіз. Қазақстан ұлттық банкі 2014 жылдың ақпанның 11-інен бастап теңге бағамын бұрынғы деңгейінде ұстап тұру саясатынан бас тартты. Қазақстандағы доллар айырбасының жаңа бағамы 185 теңге болды.Енді осы девальвацияның жинақтар деңгейіне әсерін Солоу моделі арқылы түсіндірмес бұрын Солоу моделіне тоқталайық. Жалпы Солоу моделі экономикалық өсуді сипаттау үшін қолданылады. Экономикалық өсу – халық санына қарай ЖІӨ-нің өсуі. Экономикалық өсудің факторлары – физикалық капитал қоры, жұмысшылар саны, адами капитал (сапа, яғни деңсаулық пен жұмысшылардың біліктілігі), технологиялық прогресс. Экономикалық өсудің Солоу моделі – жинақ, халықтың өсуі және технологиялық прогресс уақыттағы өндіріс көлемінің өзгерісін қалай анықтайтындығын түсіндіру әдісі.

Өндірістік функция – шығарылымның тауарларға тәуелділігі. Ең жеңіл өндірістік функция: Y=F(K, L)

Мұндағы, Y – шығарылым, K – капитал қоры, L – жұмысшылар саны.

Y/L=F(K/L,I) сызықтық біркелкілік шартындағы жоғарыдағы келтірілген функцияға тең.

y=Y/L, k=K/L болсын, сонда, y=f(k)=F(k,I),

Мұндағы, y – бір жұмысшының шығарылымы, k – капиталмен жарақтандырылғандық.

MPK – капитал шекті өнімі. Егер де өндірістік функция сызықтық біркелкі болса, шекті өнім капитал өсуімен азая бастайды.

Солоу моделіндегі тауарлар мен қызметтерге сұраныс: y=c+i

Мұндағы, c – бір жұмысшының тұтынуы, i – жұмысшығы есептегендегі инвестиция.

s – жинақ нормасы 0<s<1 болса, онда c=(1-s)y.

Осыдан, y=(1-s)y+i,

i=sy=sf(k),

y=c+i,

c=f(k) – sf(k),

Мұндағы, y=f(k), i=sf(k).

Инвестиция мен адам басына деген шығарылымының капиталмен жарақтандырудың тұрақты деңгейлері келесі суретте көрсетілген:

f(k^*) f(k)

sf(k^*) sf(k)

k ^* k

Жинақ нормасының өсуінің әсері келесі суретте көрсетілген:

Инвестиции на единицу эффективного труда

s₂f(k^*₂) s₂f(k)

s₁f(k^*₁) s₁f(k)

k₁^* k₂^* k

Сурет. Жинақ нормасының өсуінің әсері.

Девальвация Солоу моделі бойынша жинаққа әсер етпей қоймайды. Себебі, девальвация нәтижесінде елдегі тауар бағалары қымбаттап, адамдардың, жұмысшылардың қолда бар табысы азайып қалды, сосын нәтижесінде жинаққа салатын қаражат мөлшері азайып қалды.

28. Солоу үлгісін қолдана отырып, 2014 жылғы Қазақстандағы девальвацияның инвестиция деңгейіне әсерін түсіндіріңіз. Өз жауабыңыздыграфик арқылы негіздеңіз.Қазақстан ұлттық банкі 2014 жылдың ақпанның 11-інен бастап теңге бағамын бұрынғы деңгейінде ұстап тұру саясатынан бас тартты. Қазақстандағы доллар айырбасының жаңа бағамы 185 теңге болды.Енді осы девальвацияның жинақтар деңгейіне әсерін Солоу моделі арқылы түсіндірмес бұрын Солоу моделіне тоқталайық. Жалпы Солоу моделі экономикалық өсуді сипаттау үшін қолданылады. Экономикалық өсу – халық санына қарай ЖІӨ-нің өсуі. Экономикалық өсудің факторлары – физикалық капитал қоры, жұмысшылар саны, адами капитал (сапа, яғни деңсаулық пен жұмысшылардың біліктілігі), технологиялық прогресс. Экономикалық өсудің Солоу моделі – жинақ, халықтың өсуі және технологиялық прогресс уақыттағы өндіріс көлемінің өзгерісін қалай анықтайтындығын түсіндіру әдісі. Өндірістік функция – шығарылымның тауарларға тәуелділігі. Ең жеңіл өндірістік функция: Y=F(K, L) . Мұндағы, Y – шығарылым, K – капитал қоры, L – жұмысшылар саны.

Y/L=F(K/L,I) сызықтық біркелкілік шартындағы жоғарыдағы келтірілген функцияға тең. y=Y/L, k=K/L болсын, сонда, y=f(k)=F(k,I), Мұндағы, y – бір жұмысшының шығарылымы, k – капиталмен жарақтандырылғандық.

MPK – капитал шекті өнімі. Егер де өндірістік функция сызықтық біркелкі болса, шекті өнім капитал өсуімен азая бастайды.

Солоу моделіндегі тауарлар мен қызметтерге сұраныс: y=c+i

Мұндағы, c – бір жұмысшының тұтынуы, i – жұмысшығы есептегендегі инвестиция.

s – жинақ нормасы 0<s<1 болса, онда c=(1-s)y.

Осыдан, y=(1-s)y+i,

i=sy=sf(k),

y=c+i,

c=f(k) – sf(k),

Мұндағы, y=f(k), i=sf(k).

Инвестиция мен адам басына деген шығарылымының капиталмен жарақтандырудың тұрақты деңгейлері келесі суретте көрсетілген:

f(k^*) f(k)

sf(k^*) sf(k)

k ^* k

Жинақ нормасының өсуінің әсері келесі суретте көрсетілген:

Инвестиции на единицу эффективного труда

s₂f(k^*₂) s₂f(k)

s₁f(k^*₁) s₁f(k)

k₁^* k₂^* k

Сурет. Жинақ нормасының өсуінің әсері.

Жинақ инвестицияға тең болғандықтан девальвацияның жинаққа әсерін қарастырамыз. Девальвация Солоу моделі бойынша жинаққа әсер етпей қоймайды. Себебі, девальвация нәтижесінде елдегі тауар бағалары қымбаттап, адамдардың, жұмысшылардың қолда бар табысы азайып қалды, сосын нәтижесінде жинаққа салатын қаражат мөлшері азайып қалды.

29. Солоу моделін қолдана отырып, 2014 жылғы Қазақстандағы девальвацияныңшығарылым (ЖІӨ) деңгейіне әсерін түсіндіріңіз. Өз жауабыңыздыграфик арқылы негіздеңіз.Қазақстан ұлттық банкі 2014 жылдың ақпанның 11-інен бастап теңге бағамын бұрынғы деңгейінде ұстап тұру саясатынан бас тартты. Қазақстандағы доллар айырбасының жаңа бағамы 185 теңге болды.Енді осы девальвацияның жинақтар деңгейіне әсерін Солоу моделі арқылы түсіндірмес бұрын Солоу моделіне тоқталайық. Жалпы Солоу моделі экономикалық өсуді сипаттау үшін қолданылады. Экономикалық өсу – халық санына қарай ЖІӨ-нің өсуі. Экономикалық өсудің факторлары – физикалық капитал қоры, жұмысшылар саны, адами капитал (сапа, яғни деңсаулық пен жұмысшылардың біліктілігі), технологиялық прогресс. Экономикалық өсудің Солоу моделі – жинақ, халықтың өсуі және технологиялық прогресс уақыттағы өндіріс көлемінің өзгерісін қалай анықтайтындығын түсіндіру әдісі. Өндірістік функция – шығарылымның тауарларға тәуелділігі. Ең жеңіл өндірістік функция: Y=F(K, L). Мұндағы, Y – шығарылым, K – капитал қоры, L – жұмысшылар саны. Y/L=F(K/L,I) сызықтық біркелкілік шартындағы жоғарыдағы келтірілген функцияға тең.

y=Y/L, k=K/L болсын, сонда, y=f(k)=F(k,I), Мұндағы, y – бір жұмысшының шығарылымы, k – капиталмен жарақтандырылғандық.

MPK – капитал шекті өнімі. Егер де өндірістік функция сызықтық біркелкі болса, шекті өнім капитал өсуімен азая бастайды.

Солоу моделіндегі тауарлар мен қызметтерге сұраныс: y=c+i

Мұндағы, c – бір жұмысшының тұтынуы, i – жұмысшығы есептегендегі инвестиция.

s – жинақ нормасы 0<s<1 болса, онда c=(1-s)y.

Осыдан, y=(1-s)y+i, i=sy=sf(k),y=c+i,c=f(k) – sf(k),

Мұндағы, y=f(k), i=sf(k).

Инвестиция мен адам басына деген шығарылымының капиталмен жарақтандырудың тұрақты деңгейлері келесі суретте көрсетілген:

f(k^*) f(k)

sf(k^*) sf(k)

k ^* k

Жинақ нормасының өсуінің әсері келесі суретте көрсетілген:

Инвестиции на единицу эффективного труда

s₂f(k^*₂) s₂f(k)

s₁f(k^*₁) s₁f(k)

k₁^* k₂^* k

Сурет. Жинақ нормасының өсуінің әсері.

Шығарылым деңгейі Y=C+I+G болады. Девальвация Солоу моделі бойынша инвестицияға әсер етіп, оның деңгейін азайтады. Себебі, девальвация нәтижесінде елдегі тауар бағалары қымбаттап, адамдардың, жұмысшылардың қолда бар табысы азайып қалды, сосын нәтижесінде жинаққа салатын қаражат мөлшері азайып қалды. Ал жинақ бізде инвестицияға тең болғандықтан инвестиция деңгейі де азаяды. Сондықтан жалпы шығарылым көлемі де азаяды.

30. ҚР-да соңғы 15 жылда халық 5,4 млн.адам санынаөстi. Дегенмен, осы уақыт аралығында ғылыми-техникалық прогресс динамикасы өзгерiссiз қалды. ҚР экономикасының 15 жылдағы экономикалық өсуін график түрінде көрсетіп, өз жауабыңызды дәлелдеңiз. Солоу үлгісі арқылы талдаңыз.Егерде ғылыми-техникалық прогресс болмаса, яғни Солоу моделіне сәйкес K=sf(k)-(µ+n+y)k, мұнадағы ғылыми-техникалық прогресс y=0, онда халқы жылдамырақ өсетін ҚР үшін әл ауқатының деңгейі төменірек болады. Бұл MP_k= µ+n шартынан шығады. Каптиламен қаруланғандықтан, кемімелі қайтарым орын алғандықтан, қорланудың «алтын ережесі» бойынша анықталынатын капиталмен қаруланудың оңтайлы деңгейін төмендетеді. Оны төмендегі графиктен көруімізге болады.

Капиталмен қаруланудың оңтайлы деңгейіне халықтың өсу қарқынының әсері

y n1

n2

f(k)

к1 k₀

31. ҚР-да соңғы 10 жылда халық 2,5 млн.адам санына өстi. Дегенмен, осы уақыт аралығында ғылыми-техникалық прогресс динамикасы өзгерiссiз қалды. ҚР экономикасының 10 жылдағы экономикалық өсуін график түрінде көрсетіп, өз жауабыңызды негіздеңіз. Солоу үлгісі арқылы талдаңыз. Егерде ғылыми-техникалық прогресс болмаса, яғни Солоу моделіне сәйкес K=sf(k)-(µ+n+y)k, мұнадағы ғылыми-техникалық прогресс y=0, онда халқы жылдамырақ өсетін ҚР үшін әл ауқатының деңгейі төменірек болады. Бұл MP_k= µ+n шартынан шығады. Каптиламен қаруланғандықтан, кемімелі қайтарым орын алғандықтан, қорланудың «алтын ережесі» бойынша анықталынатын капиталмен қаруланудың оңтайлы деңгейін төмендетеді. Оны төмендегі графиктен көруімізге болады.

y n1

n2

f(k)

к1 k0

Капиталмен қаруланудың оңтайлы деңгейіне халықтың өсу қарқынының әсері

32. Мемлекет Үкіметі бір уақытта мемлекеттік шығындар мен салықтарды бірдей мөлшерде қысқартты. Бұл шараның жиынтық сұранысқа (IS қисығын тұрғызу концепциясына сәйкес) таза әсер ету мөлшерін анықтаңыз, формуламен дәлелдеңіз. Өз жауабыңызды IS-LM үлгілер көмегімен негіздеңіз.

Жиынтық сұраныс функциясын қарастырайық: . Бұл жабық экономикада. Енді мемлекеттік шаралардың жиынтық сұранысқа ықпалын анықтау үшін, салық пен мемлекеттік шығындардың орындарын анықтап алайық. Ол үшін жиынтық сұраныс функциясының әрбір құрамдас бөлігін ашып қарастырамыз:

• Тұтыну – C. . Мұндағы: – автономды тұтыну шамасы; – тұтынуға шекті бейімділік: ; – қолдағы бар табыс; – қолдағы бар табыстың шекті бейімділігі; - салықтар. . Бұдан тұтыну функциясы келесі: .

• Мемлекеттік шығындар – G.

• Инвестиция – I.

Осылайша мемлекеттік шығындар мен салықтардың орны анықталды. Енді жалпы ашылған жиынтық сұраныс функциясы келесідей түрде болады: . Жиынтық сұраныс мемлекеттік шығындардың (салықтар) қысқару шамасына төмендейді. Дәлелдеу: . Есеп шартына сәйкес: . Сәйкесінше, .

Жиынтық сұраныстың мемлекеттік шығындардың (салықтар) қысқару шамасына төмендеуіне байланысты, AD жиынтық қисығы төмен және солға жылжиды. Сәйкесінше, AD қисығының төмен және солға жылжуы IS қисығын да төмен және солға жылжытады. Нарықта тепе-теңдік бұзылып, жаңа тепе-теңдік нүктесіне жету үшін пайыздық қойылым көтеріледі, сәйкесінше LM қисығы жоғары және оңға жылжиды.

33. Мемлекет Үкіметі жеке табыс салығын жоғарылатты (салық салу әсері инвестициялауға қарағанда төмен) және одан түскен қаржыны негізгі капиталға инвестициялады.Бұл шараның жиынтық сұранысқа әсерін сипаттаңыз. Өз жауабыңызды AD-AS үлгісі арқылыкөрсетіп, негіздеңіз.

Жиынтық сұраныс функциясын қарастырайық: . Бұл жабық экономикада. Енді мемлекеттік шаралардың жиынтық сұранысқа ықпалын анықтау үшін, салық пен инвестицияның орындарын анықтап алайық. Ол үшін жиынтық сұраныс функциясының әрбір құрамдас бөлігін ашып қарастырамыз:

• Мемлекеттік шығындар – G.

• Тұтыну – C: . Мұндағы: C – тұтыну; і – пайыздық қойылым; Q-T – қолдағы бар табыс; [Q-T]F – күтілетін қолдағы бар табыс; T – жеке табыс салығы.

• Инвестиция – I: . Мұндағы: I – инвестиция; і – пайыздық қойылым; MPKE – капиталдың шекті өнімділігі.

Осылайша жеке табыс салығы мен инвестицияның орны анықталды. Енді жалпы ашылған жиынтық сұраныс функциясы келесідей түрде болады: .

Осы функциялардан келесідей қорытындылар жасауға болады: а) үкімет жеке табыс салығын T жоғарылатса, онда қолдағы бар табыс Q-T азаяды және сәйкесінше тұтыну көлемі C дa азаяды. Егер құрамдас бөлігі тұтыну көлемі C азайса, онда жиынтық сұраныс Qd та төмендейді; б) үкімет жеке табыс салығын T жоғарылатудан түскен қосымша қаржыны инвестициялауға I жұмсаса, онда I инвестиция көлемі артады және сәйкесінше Qd жиынтық сұраныс көлемі де артады. Бұл екі қорытындыдан түсінгеніміз: тұтыну к өлемінің салық әсерінен төмендеуі мен инвестиция көлемінің артуы жиынтық сұранысты өзгертеді.

Бірақ қандай шамада? Есеп шартына сәйкес салық салу әсері T инвестициялауға I қарағанда төмен T<I, яғни С тұтыну аз мөлшерде, ал инвестициялау көп. Сондықтан мемлекет өз тарапынан қолдау жасайды, сәйкесінше мемлекеттік шығындар G артады.

. Яғни жиынтық сұраныс артты және оңға жылжыды.

34. ҚР Үкіметі мемлекеттік бюджет тапшылығын жою үшін және инфляцияны төмендету үшін салықтарды арттырды делік. Орталық Банк шығарылым көлемін өзгеріссіз қалдыру үшін жүргізетін шараларды атаңыз. Өз жауабыңызды IS-LM үлгісімен түсіндіріңіз, график түрінде көрсетіңіз.

ОБ қатысуымен инфляция деңгейін төмендету үшін бағалы қағаздарды сату және сатып алу операциясы жүргізілуі мүмкін. Бұл операция инфляция қарқынын төмендетуге мүмкіндік береді. Бюджет-салық саясаты Кейнс кресінде өнім көлемін және пайыздық қойылымды көрсетеді. Өнім шығарылым көлемінің тұрақты болуы және артуы, кемуі осы бюджеттік салық саясатына байланысты. IS қисығы бюджет салық саясатында мемлекеттік шығындар мен салық көлемі тіркелген болғанда өзгеріссіз қалады. Біздің жағдайымызда салық салуды жоғарылататын болса онда IS қисығы солға жылжиды. Бюджет саясатында мұндай жағдай мемлекеттік шығындардың төмендеуіне және табыстың қысқаруына алып келеді. Бізге көп пайда табу үшін тауар нарығындағы және ақша нарығындағы тепе теңдікті бір қалыпта ұстау үшін салықты төмендетіп табысьты көтеру керек. Ол IS оңға жоғары жылжытады.

Ж оспарланған А Y=E А=C(Ү-Т)+

шығындар І(R₁)+G+Xn

А=C(Ү-Т)+

І(R₂) +G+Xn

45⁰

Табыс немесе

Ү₂ Ү₁ Ү өнім көлемі

3(ә) сурет. Кейнс кресі

3(а) сурет. Инвестиция функциясы 3(б) сурет. IS қисығы.

Пайыз мөлшерлемесі Пайыз мөлшерлемесі

R R

R₂ R₂

R₁ R₁

Табыс немесе өнім көлемі

I(R₂) I(R₁) I Y₂ Y₁ Y

35. Банк жүйесіне жаңа техникалық құралдар енгізу нәтижесінде ақша айналымының жылдамдығы артты делік. Орталық Банк ақша ұсынысын өзгерту арқылы экономикадағы шығарылым көлемі мен бағалар деңгейін тұрақтандыру шараларын қабылдады. График арқылы бастапқы шокты және Орталық Банктің тұрақтандыру саясатын көрсетіңіз, критикалық бағалаңыз.

Мемлекет ағымдағы ақша массасын азайту үшін әртүрлі шаралар қолданады: салықты көбейтеді, азайтады; екінші деңгейлі бантердің іс әреукетін шщектейді; несие берілуін азайтады және т.б. Бұл жағдайда ақша ұсынысы төмендейді және ол график түрінде сызық бойымен емес, сұраныс сызығы толық орын ауыстырады. Мұнда ақшаға сұнаныс және ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесі басқа жаққа ауысады

Мұнда ақша ұсынысының қисығы оңға жоғары жылжыды да, ақша сұранысымен қиылысу нүктесі А нұктесінен В нүктесіне ауысты. Аұша ұсынысы төмендеді