Тақырып 9,10. Банк қызметі және сақтандырудың ұйымдасқан құқықтық негіздері. Жоспар

1. Банк және банк қызметінің түсінігі

2. Қазақстан Республикасының банктік жүйесі

3. Қаржылық банкілік құқық қаржылық құқық институты ретінде

4. Банктік қатынастар

5. Банктік құқықтың жалпы бөлімі

6. Банктік құқығының ерекше бөлімі

7. Банктік операциялар

Банктердің түрлері олардың құқықтық мәртебесі, құрылу тәртібі функциялануы және тоқтатылуы банктік және басқа да Қазақстан Республикасының банк саласындағы заңдылығымен анықталады. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы банк және банк әрекеті туралы» заң күші бар жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасында мынадай банктердің түрлері бар:

Мемлкеттік банк – Қазақстан Республикасының Үкіметінің шешімі негізінде құрылған екінші дейгейдегі банк. Мемлкеттік банк Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы банк және банк әрекеті туралы» заң күші бар жарлығында белгіленген тәртіпке сәйкес әрекет етеді.

Шетелдік қатысы бар банк – екінші деҢГЕйлі банк, оның акцияларының үштен бірінің көбі мыналардың меншігінде немесе басқарылуында:

Бұл банктер өзінің филиалдарын, өкілдіктерін Қазақстан Республикасының территориясында және одан тыс жерлерде аша алады.

Филиалдар және өкілдіктер заңды тұлғалар болып табылмайды. Оларды құрған заңды тұлғаның мүліктеріне ие болады және олармен бекітілген тәртіп негізінде әрекет етеді. Қазақстан Республикасының резидент емес-банктерінің өкілдіктері Қазақстан Республикасының территориясында тек Қазақстан

«Банктік құқық» сұрағы бойынша көптеген көз қарастар бар. М.М. Агарков банктік құқық негізінен банкке арналған сауда құқығының арнаулы бөлігі деп есептейді. Банктік құқық сабағы (ісі) азаматтық құқықпен танысу дей отырып кредит теориясы мен ақша айналысымен жете танысуды талап етеді. А.И. Худяковтың көзқарасы бойынша банктік құқық банктік институт сияқты комплексті яғни, финанс және азаматтық құқықтар нормаларынан тұрады. Бірақ Худяков құқықтың осы салалары арасындағы бөлу мемлекеттік банк жүргізетін банктік қызмет, ол қаржылық құқық заты болып табылады. Ал, жеке банк жүргізетін қызмет азаматтық құқық заты деп есептейді. Банк қызметіне арналған банк құқығының бөлігі мемлекеттік қаржы қызметінің бір түрі болып табылады. Худяков қаржы-банктік құқық деп атауды ұсынады.

И.С. Гуревич банктік құқық қаржылық құқықтың ерекше саласы деп есептейді.

Л.Г. Ефимов басқа көзқарасты ұстанады. Ол «банктік құқықпен» белгілі бір дәрежеде реттелетін қоғамдық қатынасты құқықтың жеке саласының затын құрайтындай сонша ерекше деп мойындауға болмайды деп есептейді. Оның пікірі бойынша көрсетілген қоғамдық қатынастар құқықтың әртүрлі салаларының нормаларымен реттеледі, ең бастысы азаматтық, қаржылық, әкімшілік.

Банк қызметі «Қазақстан Республикасы банктері мен банк қызметі туралы» 31.08.1995ж заң күшіне енген жарлығына сәйкес банк операцияларын, сондай-ақ банктердің басқа операцияларды өткізу болып табылады. Заң күшіне енген 17.04.1995ж «лицензиялау туралы» президенттің жарлығына сәйкес банк операциялары, банк заңдарына сәйкес басқа да операцияларды, валюталық операциялар заңына сәйкес шетел валютасы операцияларын, клирингтік және есептеу ұйымдар қызметін, банк қызметінің аудиторлық тексеруін жүзеге асыру міндетті түрде лицензиялауға жатады.Банк операцияларына жататындар:заңды тұлғалардың депозиттер қабылдауы, банктік есептер ашу және жүргізу; жеке тұлғалардың депозиттер қабылдауы, банктік есептерді ашу және жүргізу; банктер мен банктік операциялардың жеке түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың хат-хабар есептерін ашу және жүргізу; жеке және заңды тұлғалардың осы тұлғаға тиесілі аффинацияланған қымбат бағалы металлдардың физикалық мөлшері көрсетілген металл есептерді ашу және жүргізу;кассалық операциялар: банкнот және монеталарды қабылдау, беру, қайта есептеу, ұсақтау, айырбастау, сорттау, орау және сақтау;

Аударатын операциялар: ақша аудару бойынша заңды және жеке тұлғалардың тапсырмасын орындау;

Есепке алу операциялары:заңды және жеке тұлғалардың вексельдер және басқа да қарыз міндеттерін тіркеу (дисконт).

Несие операциялары: төлейтін мерзімді және қайтаратын шарттарда ақша формасында кредиттер беру;

Жеке және заңды тұлғардың, оның ішінде банк есептері бойынша банк-корреспонденттердің тапсырмасымен есептеулер жүргізу;

Сенімдік операциялар: сеніп тапсырушының мүддесі және тапсырмасы бойынша ақшаны аффинацияланған қымбат бағалы металдар мен бағалы қағаздарды басқару;

Клирингті операциялар: төлемдерді жинау, тексеру, сорттау және растау, сондай-ақ олардың өзара сынағын өткізу және клирингке қатысушылардың таза позициясын анықтау;

Сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтарды және үй орындарын арендаға берумен бірге, клиенттерін бағалы қағаздарын, документтерін, бағалы құнды заттарын сақтау қызыметі;

Ломбардтық операциалар: депонациоланатын тез өтетін бағалы қағаздар мен қозғалыстағы мүлікті амАнатқа салып қысқа мерзімді кредит беру;

Төлем карточкаларын шығару;

Банкнот, монета және құндылықтарды инкоссациялау және қайта салу;

Шетел валютасы мен айырбастау операциясын ұйымдастыру;

Инкассо-төлем құжаттарына қабылдау (вексельден басқа);

Чек кітапшаларын шығару;

Барлық банк операцияларын банктер және басқа заңды тұлғалар Қазақстан Ұлттық банк лицензиясы бар болса ғана жүзеге асыруға құқылы. Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Қазақстан Республикасы орталық банкі болып табылады және елдің банк жүйесінің жоғарғы деңгейін береді. Қазақстанның Ұлттық банкі халықаралық банктерде және басқа да қаржы несие ұйымдарында орталық банктер мен басқа елдер банктеріне қатысты Қазақстан Республикасы мүддесін көздейді.

Негізінде, сақтандыру түсінігі ол жайсыз жағдайлардан қорғануды білдіреді.

Ол адамзатпен бірге пайда болып және жер бетіндегі барлық тіршілік иелері сияқты табиғаттың ажырамас бөлігі болып табылады. Шындығында, егер қасқырды алсақ, ол өз асының қалдығын жерге көмеді, яғни ол өзінің ертеңгі жорығы сәтсіз болған жағдайда, аштықтан өлмес үшін, сақтап қойған асын пайдаланады. Сол сияқты ерте ғасырдағы аңшылар ас қорын алдын-ала дайындаған, себебі күнде мамонтты аулау мүмкін емес, ал адам күнбе-күн астануы керек. Осы жерде «өзіндік сақтандыру» немесе «тұрақты сақтандыру» түсінігі пайда болады, оның негізгі әрбір шаруашылық тұрақты жұмыс жасауы үшін өзіне материалдық және қаржы қорын қамтамасыз етуі керек. Осымен қатар, бірнеше адамдар бір-біріне қолайсыз жағдай болғанда көмек ретінде «бірегей сақтандыру» кассасын құрайды.

Сақтандырушы қаржылай қамтамасыздандырылып сақтандыру қорларын құрайды. Осы негізінде Қазақстан Республикасы Заңында «Сақтандыру туралы» анықтама қалыптасады. Сақтандыру ісінің негізі болып сақтанушы мен сақтандырушы табылады.

Сақтандырушы-сақтанушыға сақтану қорғанысын сақтандыру төлемдерін төлеу арқылы қамтамасыз ететін адам.

Сақтанушы-ол өз затын әр түрлі қолайсыз жағдайлардан сақтандыратын адам.

Сақтандыру қорғанысы-келісім шарт арқылы сақтанушыға сақтану төлемдерін өндіру.

Сақтандыру төлемі-сақтанушыға сақтану қорғанысы үстіндегі төлем.

Пайда тапқыш-сақтандыру төлемін алушы.

Сақтандыру нысаны-сақтандырушының сақтану қорғанысы қызметі.

Сақтану құралы-сақтану қорғанысының бағалы мүлкі.

Сақтандыру функцияларының негізі қайта құру функциясы болып табылады, яғни сақтанушыға сақтану төлемін төлеу. Кейбір авторлар сақтанудың жинақ функциясын қолданады. Бұл функцияда сақтандыруды сақтанушының белгілі бір жас мөлшеріне дейін қаржы жинау арқылы қолдануы.

Сонымен қатар, сақтанудың бақылау функциясы қолданады. Бұл функция сақтандыру төлемдерінің сақтандыру мақсатында қолдануын қадағалайды.

Сақтандыру субъектісінің қатынасы сақтандырылған сақтандырушы болып табылады. Сақтандырылған өз немесе үшінші тұлға сақтандыру қорғалысын оларға қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, сақтандырылған сақтандыру қызметтеріне тапсырыс берушісімен келеді және сақтандыруДы пайдалануға болады. Сақтандырушы сақтандыру құқығының қатынас субъектісімен әрқашан келеді. Егер сақтандыру жүзеге асыру келісілген түрде, сақтандырушы сақтандыру міндетін сақтандыру ретінде төлейді. Сақтандырушы 2 тұлға міндеттемесімен иеленеді, ал сақтандырушы заңгерлік тұлғамен және азаматтық кодекстің заңгерлік тұлға дербес теңдік тиісті болады. Сақтандырушы қорғанысын тиісті қамсыздандырып ұйымдық белгілелермен тиісті болады:

А) заңгерлік ұйым;

Б) сақтандыру ұйымының тіркелуі;

В) сақтандыру ұйымының қызметінің жүзеге асырылу құқық лицензиясы;

Шаруашылық атқару орган жасалады. Алқа немесе жеке қатысушылардың оның жүзеге асырылуы басшылық қатысушыларының басқару жеке органы, сақтандыру ұйымының алқа органдары ретінде жасалады:

А) басқару (дирекция);

Б) бақылау комиссиясы;

В) басқа органдар. Жалпы жиналыс шешімімен (өкілдердің жиналыстары) шаруашылық қатынастың қатысушылары;

Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыруы үшін сақтандыру салаларға, сыныптармен, түрлерге бөлінеді. Сақтандыру ұйымынсыз сақтандыру қызметі «Өмірді сақтандыру» саласы және «Жалпы сақтандыру» саласы бойынша жүзеге асырады.

Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтандырушы) сақтандыру сыйлық ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандырушыға немесе шартта белгіленген сомма ( сақтандыру соммасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді. Сақтандыру шарттық қатынастардың ерекшелігі сақтандырушы шығаратын ережелерде көрсетілген жағдайларға сақтаушы қосылушы қосылу керек.( Өз кезегі) Сақтандыру ережелері сақтандырушы мен сақтандырушы әр түрлі үш бөлік дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізу үшін лецензияны беру құқығы өкілетті мемлекеттік органымен келісуге жатқызылады. Шартта қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда басшылыққа сақтандыру ережесіндегі жағдайлар алынуы тиіс.

1.Мемлекеттік сақтандыру құрылысының құқықтық негіздері

2.Сақтандыру жҮйесі

3. Мемлекеттің сақтандыру саласындағы басқару

4.Міндетті сақтандыру ақшалай қорлары Сақтандыру әдістері

5.Сақтандыру қаржылық жоспарлаудың құқықтық негіздері

6. Сақтандыру қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері

Банктердің түрлері олардың құқықтық мәртебесі, құрылу тәртібі функциялануы және тоқтатылуы банктік және басқа да Қазақстан Республикасының банк саласындағы заңдылығымен анықталады. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы банк және банк әрекеті туралы» заң күші бар жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасында мынадай банктердің түрлері бар:

Мемлкеттік банк – Қазақстан Республикасының Үкіметінің шешімі негізінде құрылған екінші дейгейдегі банк. Мемлкеттік банк Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы банк және банк әрекеті туралы» заң күші бар жарлығында белгіленген тәртіпке сәйкес әрекет етеді.

Шетелдік қатысы бар банк – екінші дейлі банк, оның акцияларының үштен бірінің көбі мыналардың меншігінде немесе басқарылуында:

Бұл банктер өзінің филиалдарын, өкілдіктерін Қазақстан Республикасының территориясында және одан тыс жерлерде аша алады.

Филиалдар және өкілдіктер заңды тұлғалар болып табылмайды. Оларды құрған заңды тұлғаның мүліктеріне ие болады және олармен бекітілген тәртіп негізінде әрекет етеді. Қазақстан Республикасының резидент емес-банктерінің өкілдіктері Қазақстан Республикасының территориясында тек Қазақстан

«Банктік құқық» сұрағы бойынша көптеген көз қарастар бар. М.М. Агарков банктік құқық негізінен банкке арналған сауда құқықғының арнаулы бөлігі деп есептейді. Банктік құқық сабағы (ісі) азаматтық құқықпен танысу дей отырып кредит теориясы мен ақша айналысымен жете танысуды талап етеді. А.И. Худяковтың көзқарасы бойынша банктік құқық банктік институт сияқты комплексті яғни, финанс және азаматтық құқықтар нормаларынан тұрады. Бірақ Худяков құқықтың осы салалары арасындағы бөлу мемлекеттік банк жүргізетін банктік қызмет, ол қаржылық құқық заты болып табылады. Ал, жеке банк жүргізетін қызмет азаматтық құқық заты деп есептейді. Банк қызметіне арналған банк құқығының бөлігі мемлекеттік қаржы қызметінің бір түрі болып табылады. Худяков қаржы-банктік құқық деп атауды ұсынады.

И.С. Гуревич банктік құқық қаржылық құқықтың ерекше саласы деп есептейді.

Л.Г. Ефимов басқа көзқарасты ұстанады. Ол «банктік құқықпен» белгілі бір дәрежеде реттелетін қоғамдық қатынасты құқықтың жеке саласының затын құрайтындай сонша ерекше деп мойындауға болмайды деп есептейді. Оның пікірі бойынша көрсетілген қоғамдық қатынастар құқықтың әртүрлі салаларының нормаларымен реттеледі, ең бастысы азаматтық, қаржылық, әкімшілік.

Банк қызметі «Қазақстан Республикасы банктері мен банк қызметі туралы» 31.08.1995ж заң күшіне енген жарлығына сәйкес банк операцияларын, сондай-ақ банктердің басқа операцияларды өткізу болып табылады. Заң күшіне енген 17.04.1995ж «лицензиялау туралы» президенттің жарлығына сәйкес банк операциялары, банк заңдарына сәйкес басқа да операцияларды, валюталық операциялар заңына сәйкес шетел валютасы операцияларын, клирингтік және есептеу ұйымдар қызметін, банк қызметінің аудиторлық тексеруін жүзеге асыру міндетті түрде лицензиялауға жатады.Банк операцияларына жататындар:заңды тұлғалардың депозиттер қабылдауы, банктік есептер ашу және жүргізу; жеке тұлғалардың депозиттер қабылдауы, банктік есептерді ашу және жүргізу; банктер мен банктік операциялардың жеке түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың хат-хабар есептерін ашу және жүргізу; жеке және заңды тұлғалардың осы тұлғаға тиесілі аффинацияланған қымбат бағалы металлдардың физикалық мөлшері көрсетілген металл есептерді ашу және жүргізу;кассалық операциялар: банкнот және монеталарды қабылдау, беру, қайта есептеу, ұсақтау, айырбастау, сорттау, орау және сақтау;

Аударатын операциялар: ақша аудару бойынша заңды және жеке тұлғалардың тапсырмасын орындау;

Есепке алу операциялары:заңды және жеке тұлғалардың вексельдер және басқа да қарыз міндеттерін тіркеу (дисконт)

Несие операциялары: төлейтін мерзімді және қайтаратын шарттарда ақша формасында кредиттер беру;

Жеке және заңды тұлғардың, оның ішінде банк есептері бойынша банк-корреспонденттердің тапсырмасымен есептеулер жүргізу;

Сенімдік операциялар: сеніп тапсырушының мүддесі және тапсырмасы бойынша ақшаны аффинацияланған қымбат бағалы металдар мен бағалы қағаздарды басқару;

Клирингті операциялар: төлемдерді жинау, тексеру, сорттау және растау, сондай-ақ олардың өзара сынағын өткізу және клирингке қатысушылардың таза позициясын анықтау;

Сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтарды және үй орындарын арендаға берумен бірге, клиенттерін бағалы қағаздарын, документтерін, бағалы құнды заттарын сақтау қызыметі;

Ломбардтық операциалар: депонациоланатын тез өтетін бағалы қағаздар мен қозғалыстағы мүлікті амнатқа салып қысқа мерзімді кредит беру;

Төлем карточкаларын шығару;

Банкнот, монета және құндылықтарды инкоссациялау және қайта салу;

Шетел валютасы мен айырбастау операциясын ұйымдастыру;

Инкассо-төлем құжаттарына қабылдау (вексельден басқа);

Чек кітапшаларын шығару;

Барлық банк операцияларын банктер және басқа заңды тұлғалар Қазақстан Ұлттық банк лицензиясы бар болса ғана жүзеге асыруға құқылы. Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Қазақстан Республикасы орталық банкі болып табылады және елдің банк жүйесінің жоғарғы деңгейін береді. Қазақстанның Ұлттық банкі халықаралық банктерде және басқа да қаржы несие ұйымдарында орталық банктер мен басқа елдер банктеріне қатысты Қазақстан Республикасы мүддесін көздейді