12.Виккерс әдісі
Виккерс әдісімен қаттылықты анықтағанда, металдың бетіне төрт қырлы алмас пирамида батырылады (1.13 суретті қара).
Металдың бетінде пайда болған таңбаның қаттылық санын анықтауға болады:
,
(1.14)
мұндағы Р - пирамидаға түсірілген күш, кгс
-
ретінде күштің әсері тоқтатылғаннан
кейін таңбаның екі диагоналының
ұзындықтарын анықтап, олардың жарты
қосындысына тең шаманы алады;
-
пирамиданың төбесіндегі екі қарама-қарсы
қырларының арасындағы бұрыш.
Пирамидаға
түсірілетін күштің мәндері 5,10, 20, 30, 50,
1000 кгс – қа тең болады. 5,10 кгс күштерді
түсірген кезде өте жұқа және қатты
бірнеше қабаттан тұратын беттерді
(мысалы азотпен өңделген, циандалған)
сынауға болады. Егер
400 бірлікке тең болса, ол материалдың
қаттылығы Бринелл бойынша анықталған
қаттылыққа дәлме-дәл келеді.
400 – ден жоғары болғанда, ол Бринелл
шкаласы бойынша анықталған қаттылықтан
жоғары болады.
13.Көміртекті және легірленген болаттар
Көміртекті болаттар деп құрамында 0,02÷2,14% мөлшерде көміртегі бар және кристалдануы аустенитпен шектелетін темір қорытпасын айтамыз. Олардың, әсіресе аустенитті күйде иілгіштігі жоғары болады. Болаттың құрылымы аустениттің қайта кристалдануы кезінде түзіледі
Көміртегінің мөлшеріне және болаттың құрылымына байланысты болаттарды эвтектоидқа дейінгі болат (0,02%<С<0,8%), құрылымы феррит +перлит (Ф+П) (3.4, а суретті қара); эвтектоидты болат (С=0,8%), құрылымы перлит (П), перлит дәнді немесе пластиналы болады перлит (3.4 б және в суретті қара); эвтектоидтан кейінгі болат (0,8%<С<2,14%), құрылымы перлит + екінші реттік цементит (П+ЦІІ), цементит торы перлит дәндерінің шетін қоршай орналасады.
Көміртекті болаттар қорыту технологиясына байланысты қайнау (КП) және тыныш (СП) қорыту болаттары болып екіге бөлінеді. Қайнау, тыныш қорыту болаттарының тұрақты қоспалары: кремний, марганец, күкірт, фосфор, оттегі элементтері. Түріне қарай болаттың құрамында қоспа элементтер мынадай мөлшерде кездеседі: кремний 0,16÷0,5%, марганец 0,3÷0,8%, фосфор 0,05%, күкірт 0,05%, оттегі 0,05÷0,05%. Сутегі мен азот проценттің мыңнан бір бөлігіндей мөлшерде кездескендіктен, олардың
мөлшері ерекше жағдайларда ғана көрсетіледі. Егер қоспа элементтердің мөлшері болаттың құрамында әдеттегіден жоғары мөлшерде кездессе, онда оларды легірлеуші элементтер немесе легірлеуші құраушылар деп атайды. Қоспа элементтер болаттың қасиетіне түрліше әсер етеді.
Егер металл құрамында бірнеше қоспа элементтер болса, ондай металл легірленген деп аталады. Легірленген болаттардың топтастырылуында мына мәселеге баса назар аударған жөн:
1. Жоғары көміртекті (0,6% жоғары) болаттан орташа көміртекті (0,3÷0,6) және аз көміртекті болат алуға болады.
2. Аз легірленген болатқа легірлеуші элементтер қосу арқылы орташа легірленген, ал оған және легірлеуші элементтер қосылғанда жоғары легірленген болат алынады.
Қолданылуына қарай легірленген болаттар конструкциялық, аспаптық құрылыс және ерекше қасиетті деп бөлінеді. Легірленген болаттарды маркілеу әріп-санды жүйемен былайша белгіленеді: Марганец – Г; Кремний – С; Хром-Х; Никель-Н; Молибден-М; Вольфрам-В; К – кобальт; Титан-Т; Ванадий-Ф; мыс-Д; П – фосфор, Р – бор, Б – ниобий, Ц – цирконий, Ю – алюминий, А – азот А –маркалаудың ортасында кездессе-азотты, А маркалаудың соңында кездессе – жоғары сапалы болатты білдіреді.
Легірленген болаттар құрамындағы легірлеуші элементтердің құрамы мен мөлшеріне, құрылымы мен қолданылуына қарай жіктеледі. Егер болат құрамында легірлеуші элементтер жиынтығы 2,5%-ға дейін болса, ол аз легірленген, он пайызға дейін болса – орташа, ал ондай элементтер мөлшері 10%-дан жоғары болса, жоғары легірленген делінеді.