4.4 Аса берік шойын
Аса берік шойынның құрамында пішіні шар тәріздес графит құраушысы болады, оны магнимен модификациялау арқылы алады ( 0,5% дейін). Графиттің бөлек және шар түрінде болуы, шойынның сыйымдылығы мен беріктігін арттырады. Графит түзетін көміртегінің барлығы еркін күйде болады. Аса берік шойынды сұйық қорытпаға графитизатор немесе модификатор (магний, церий) қосу және баяу суыту арқылы алады. Беріктігі жоғары шойын 7293 - 93 МЕСТ арқылы ВЧ әріптерімен және сандармен маркаланады, бұлардың бірінші екі цифры созуға беріктік шегін белгілейді, ал қалғаны салыстырмалы ұзаруын, мысалы ВЧ 42. Мұндай шойынның химиялық құрамы құйманың қалыңдығына және шойын маркасына тәуелді. Жуық шамамен аса берік шойында 2,7÷3,6% көміртегі, 0,8÷3,8% кремний, 0,3÷0,6% мыс болады. Аса жоғары беріктігі мен пластикалығы мұндай шойындардан жауапты қызмет атқаратын бұйымдар - иіндер мен сорғының сыртқы тұрқысын жасауға мүмкіндік береді. Беріктігі жоғары шойын иінді білік, тісті дөңгелек, кронштейн және басқа машина детальдарын жасауда қолданылады.
4.5 Соғылғыш шойын
Соғылғыш шойын деп құрамында мақта шашақтары пішіндес графиттен тұратын еркін көміртегі болатын және оны ақ шойыннан күйдіру арқылы алатын шойынды айтады. Соғылғыш шойында графит жалпақ түрде болады, ол арнаулы термиялық өңдеу арқылы алынады, соның нәтижесінде цементит мына реакциямен ажырайды:
C
3 Fe + C
Оңашаланған жалпақ формалы графит шойынның тұтқырлығы мен беріктігін арттырады. Жоғары беріктік сипаттамасын көтеру және құйма кристалданғанда пластинкалы графит пайда болу үшін, соғылғыш шойын құрамындағы көміртегі мен кремний мөлшеріне шек қойылады (2,2% С; 0,7÷1,5% Si; 0,2÷0,6% Mn; 0,2% Р).
Соғылғыш шойын КЧ30-6 дан КЧ80-1,5 дейін белгіленеді. Әріптерден кейінгі сандар шойынның созылуға қарсылығын және салыстырмалы ұзаруын (%) көрсетеді. Осы маркалар аралығында шойынның Бриннель шкаласы бойынша қаттылығы 100-ден 320-ға дейін артады.
Соғылғыш шойынды жасыту тәсілі. Бұйымдарды босаңдату үшін пеш табанына салады немесе тотықтанбау үшін ішінде құмы бар жәшікке салады. Графиттену процесі 600С созылатын екі сатыдан тұрады. Графиттенудің бірінші сатысы 950÷10500С өтеді, мұнда аустенит тең салмақты қаныққан цементит, графит пен ферритке ыдырайды. Графиттенудің екінші сатысы 700÷7400С температурада жүреді, мұнда эвтектиод құрамды аустенит графит пен ферритке ыдырайды. Графиттенудің екінші сатысының созылғандығына байланысты ферритті – ферритті – перлитті немесе перлитті соғылған шойын алуға болады. Соғылғыш шойынды босаңдату уақытын азайтудың әр – түрлі варианттары бар: құйманы жоғары температурада тұзды астауда ұстау, шойынды алюминиймен модификациялау, құймаларды алдын – ала шынықтыру. Соғылғыш шойын жұмыс процесінде соғу күші түсетін бөлшектерді жасауда қолданылады.