17.Қатты ағынды сипаттамалары.

. Қатты ағындының картаға көп тусірілетін сипаттамасы лайлылық. Лайлылық орташа және улкен өзендер ушін сол қалыптағы мәнмен картаға тусіріле береді. Ал кіші өзендерді улкен немесе орташа өзендердің лайлылық мәніне келтіреміз. Содан кейін изосызықтар арқылы карта бетіне тусіреміз. Изолиниялар лайлылығы бірдей өзендер үстімен журеді. Изолиниялар пішіні әртурлі болып келеді. ТМД лайлылық картасы орта тұсы шеңберлі болып келеді де, оңтустігі мен солтустігі қисықтармен жургізілген. Қатты ағынды модулі де, көлемі де , өтімі де осылайша карта бетіне тусіріледі. Бұл сипаттамаларды картаға түсіру кезінде интерполяция әдісі қолданылады. Сипаттамалар картаға тусіру зерттелмеген өзендердің сипаттамаларын білуге мүмкіндік береді

18.Жүзбе тасындылар ағындысын анықтау әдістері.

Жүзбе тасындылар бөгенге өзендердің беткі ағыстарымен жузіп келетін таындылар. Олардың да өтімі,өзгергіштігі болады. Жузбе тасындылардың өтімі лайлыққа сынама алу арқылы есептеледі. Ол келесі турде болады: R=0,001*ρo*Q мұндағы ρo-көлденең қимадағы орташа лайлылық; Q-су өтімі. Қолда 15-20 жылдан кем емес бақылау қатары болған кездежузбе тасындылар ағындысы бақылау деректер бойынша анықталады. Алдын-ала қолда бар қатардың сенімділігі мен репрезентативтілігі айқындалады. Бақылау қатарының репрезентативтілігі мына тәуелділік арқылы R=f(Q) график тұрғызу арқылы анықталады. Егер графиктегі нуктелер біркелкі болса және қамтамасыздығы 5-95% аралығында ауытқитын болса және нуктелер арасындағы ауытқу 25% артық болмаса, онда қатар репрезентативті болып келеді. Және жузбе тасынды ағыныдсы былай анықталады:Qжузбе=Q/Qорт*Rорт. Мұндағы Rорт - тасындылардың орташаланған мәні.Зерттелмеген өзендерде тасындылар ағындысын анықтау үшін лайлылық картасын пайдалану. Лайлылық зоналар бойынша таралады. Ылғалдылығы жеткілікті немесе артық аудандар да қар еруі мен жаңбыр жауу қарқындылығы аз болады. Ал су жинау алаптары шөл зонасында орналасқан болса онда шайылу көп болады. Яғни шайылу көп болған зонада лайлылықта жоғары болады.ТМД аумағы бойынша лайлылық мөлшері солтустіктен оңтустікке қарай артды. Себебі солтустікте тайга мен тундра зоанлары орналасса, ал оңтустікте шөлейт және щөл зоналары орналасқан. Бұрынғы Кеңес Үкіметі бойынша лайлылығы әртурлі он уш аудан қарастырылып бөлінген. Онда КСРО-ның Еуропа бөлігі,Кавказ Орта Азия бөліктеріндегі лайлылық мәндері берілген. Мысалы Еуропалық бөлікте-10 г/м3 болады.

19.Гидрологиялық бақылаулар мәліметтері жеткіліксіз және жоқ болған жағдайда ең мол ағындыны бағалау

Ең мол ағынды д/з суы мол фазаның су тасқыны кезінде байқалатын ең үлкен су өтімі, су тасу кезіндегі ағынды көлемі, ағынды қабаты болып саналады. Бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда, бақылау қатары қысқа, бірақ репрезентативті емес болса, онда ұқсас бекет, өзеннің көмегіне жүгінеміз. Және гидрологиялық ұқсастық әдісін қолдану арқылы ағынды қатарын көпжылдық кезеңге келтіру жүзеге асырылады. Жазықтық өзендерде М=f(F), таулы өзендерде M=f(H_орт) қанағаттандыру керек. Ұқсас өзенді таңдау кезінде есептік пен таңдаулы өзендер барынша географиялық тұрғыдан барынша жақын орналасу керек. Климаттық жағдай іс жүзінде біркелкі болу керек. Салыстырмалы өзендер бірдей болу керек. Жазықтық өзендерде су жинау алаптарының айырмашылығы он еседен артық болмау керек. Екі алап өз/ң орт. Биіктіктерінің айырм. 300 метрден аспау керек.Мол ағындының редукциясын есептеуге негізделген: q=a_с.б./(F+c)ⁿ Бұл 1- тип3не байл

20.Ағынды факторларының жіктемесі. Өзен ағындысының режиміне және сипаттамаларына қандай да бір мөлшерде әсерін тигізетін физикалық-географиялық факторлардың толық кешенін екі типке бөлуге болады: климаттық және жамылғы беті факторлары. Климаттық факторлардың кеңістік бойынша таралуы климаттық белдеулерге тәуелді және атмосфералық циркуляцияның сипатымен айқындалады. Демек, олар географиялық белдеулер заңдылығына бағынады. Жамылғы беті факторларының көбі аумақ бойынша ауқымы аз жергілікті жерлерде таралады, сондықтан олардың су режиміне тигізетін әсері әсер етуші фактор ықпалы өте елеулі болған жағдайларда ғана байқалады. Мұндай факторлар азоналды факторлар санатына жатады. Әсер ету тегіне қарай факторлар үш топқа бөлінеді: ағынды түзуші факторлар, жанама факторлар және шартты факторлар. Ағынды түзуші факторлар жауын-шашыннан (қатты және сұйық) және жер асты суларынан тұратын, саны жағынан ең аз, бірақ анағұрлым маңызды топты құрайды. Егер олардың орны мен қалыптасу жағдайын есепке алсақ, жауын-шашын – климаттық факторларға, ал жер асты сулары – жамылғы беті факторларына жатады. Жанама факторлар су теңдестігінің кіріс бөлігін құрамайтындықтан, ағындының қалыптасуына тікелей қатыспайды, бірақ оның шамасының уақыт (ай, маусым, жылдар бойынша) және кеңістік бойынша таралуы мен өзгеруіне ықпалын тигізеді. Факторлардың бұл тобына булану, ауа және топырақ температурасы, ауа ылғалдылығының тапшылығы сияқты – климаттық факторлар және алаптың жер бедері, көлдер, батпақтар, ормандар, өзендер жүйесі алабының гидрогеологиялық құрылымы, геологисы мен топырағы, мұздану, адамның шаруашылық іс-әрекеті (антропогендік фактор) сияқты жамылғы беті факторлары жатады.

Жанама факторлар тобына кіретін климаттық факторлар өзен ағындысының қалыптасуына, негізінен, кері әсерін тигізеді. Ағындының қалыптасуын талдау және оны есептеу әдістерін әзірлеу кезінде пайдаланылатын шартты факторлар тобына: алаптың ауданы, алаптың орташа биіктігі, беткейлердің және арнаның еңістігі, арналық эрозия қимасының тереңдігі, өзен желісінің жиілігі, алаптың ені және оның преиметрінің ұзындығы, су жинау алабы пішінінің коэффициенті жатады.

21.Ағынды қалыптастырушы, жанама және шартты факторлар.

Жамылғы беті факторларының көбі аумақ бойынша ауқымы аз жергілікті жерлерде таралады, сондықтан олардың су режиміне тигізетін әсері әсер етуші фактор ықпалы өте елеулі болған жағдайларда ғана байқалады. Мұндай факторлар азоналды факторлар санатына жатады. Әсер ету тегіне қарай факторлар үш топқа бөлінеді: ағынды түзуші факторлар, жанама факторлар және шартты факторлар. Ағынды түзуші факторлар жауын-шашыннан (қатты және сұйық) және жер асты суларынан тұратын, саны жағынан ең аз, бірақ анағұрлым маңызды топты құрайды. Егер олардың орны мен қалыптасу жағдайын есепке алсақ, жауын-шашын – климаттық факторларға, ал жер асты сулары – жамылғы беті факторларына жатады. Жанама факторлар су теңдестігінің кіріс бөлігін құрамайтындықтан, ағындының қалыптасуына тікелей қатыспайды, бірақ оның шамасының уақыт (ай, маусым, жылдар бойынша) және кеңістік бойынша таралуы мен өзгеруіне ықпалын тигізеді. Факторлардың бұл тобына булану, ауа және топырақ температурасы, ауа ылғалдылығының тапшылығы сияқты – климаттық факторлар және алаптың жер бедері, көлдер, батпақтар, ормандар, өзендер жүйесі алабының гидрогеологиялық құрылымы, геологисы мен топырағы, мұздану, адамның шаруашылық іс-әрекеті (антропогендік фактор) сияқты жамылғы беті факторлары жатады. Жанама факторлар тобына кіретін климаттық факторлар өзен ағындысының қалыптасуына, негізінен, кері әсерін тигізеді.

Ағындының қалыптасуын талдау және оны есептеу әдістерін әзірлеу кезінде пайдаланылатын шартты факторлар тобына: алаптың ауданы, алаптың орташа биіктігі, беткейлердің және арнаның еңістігі, арналық эрозия қимасының тереңдігі, өзен желісінің жиілігі, алаптың ені және оның преиметрінің ұзындығы, су жинау алабы пішінінің коэффициенті жатады.

22.Бақылау қатарының репрезентативтілігін бағалау. Бақылау қатарындағы жылдар саны 50-60 жылдан аспайтын жағдайлардың барлығында есептік кезең белгіленеді. Ол суы мол және суы аз жылдар тобынан тұратын аяқталған айналымдардың ең көп санынан тұрады. Тек үлкен аймаққа таралатын және осы ауданның барлық өзендерін қамтитын негізгі ұзақ айналымдар ғана назарға алынады. Негізгі айналымдарға қабаттасқан ұзақтығы кішкентай айналымдар (2-4 жыл) есепке алынбайды. Тек қана суы аз және суы мол фазалардан тұратын толық емес айналымдар шығарып тасталынады.Біріккен хронологиялық графиктерді тұрғызу ағынды тербелісінің айналымын зерттеудің ең қарапайым тәсілі. Бірақ ағындының жылдық мәндерінің өзгеруінің бұл күнтізбелік графиктері өзендер сулылығының көпжылдық тербелісі аясында кіші айналымдардың бар болуы себепті, ағындының айналымдылық тербелістері жөнінде толық түсінік бере алмайды. Аталған кемшіліктерді болдырмау үшін қандай да бір уақыт кезеңі үшін жылдық ағындының жылжымалы орташа мәндері графигі (жылжымалы n-жыл графиктері) пайдаланылады. Мұндай графиктер жекелеген жылдардың гидрометеорологиялық және ағынды тербелісінің кездейсоқтығынан туындайтын күрт тербелістерінің, яғни “шудың” қабаттасу ықпалын (гелиофизикалық процестермен айқындалмайтын тербеліс) азайтады. Бұл үшін ағынды жөніндегі эмпирикалық деректер тегістеледі, яғни бастапқы деректер топтар бойынша орташаланған деректермен (жылжымалы арифметикалық орташа) алмастырылады. Топтық құрамы тақ саннан тұрады (әдетте 3-5 жыл).Тегістеу түрлі сулылық тербелістері айналымдарының шекараларының айқындылығын бәсеңдетеді. Оның үстіне ағындының уақыт бойынша өзгергіштігі (вариация коэффициенті) неғұрлым аз болса, соғұрлым айналымдардың ауқымы аз болады және оларды бөлуге қиынға соғады.Айырымдық интеграл қисықтары немесе барлық бақылау кезеңіндегі ағындының жылдық мәндерінің, өздерінің орташа мәнінен ауытқуының жиынтық қисығы айналымдарды барынша сенімді айқындауға мүмкіндік береді.Айырымдық интеграл қисықтары жекелеген салыстырмалы қысқа уақыт кезеңдері ағындысының тербелісін еске алады. Ол модульдік коэффициенттердің орташа мәннен ауытқуын қосу жолымен тұрғызылады, яғни оның ординатасы ретінде тұрызылады. Мұндағы модульдік коэффициент. Сонымен қисықтың әрбір ординатасы i-жылдың соңында К модульдік коэффициенттерінің қалыпты шамадан немесе көпжылдық орташа мәннен( ₌₁) ауытқуының қосындысының өсу ретімен беріледі. Әртүрлі өзендер ағындысының көпжылдық тербелісін салыстыру үшін вариация коэффициентімен сипатталатын ағындының уақытша өзгергіштігінің ықпалын жойып жіберу іске асырылады, ал қисық ординаттар бойынша келесі тәуелділік бойынша тұрғызылады. . Айырымдық интеграл қисықтары жекелеген кезеңдердің (орташаға қатысты) сулылығын айқындауға мүмкіндік береді, сондықтан ұқсас-өзендерді таңдау кезінде пайдаланылады. Ұқсас-өзендер ретінде есептік өзендерге қатысты ағынды тербелістері синхронды немесе синфазалы өзендер ғана пайдаланылады. Біріккен графиктер бір масштабта тұрғызылады. Қатарларды ұзарту кезінде толық айналымды қамтуға ұмтылу қажет, өйткені жекелеген суы мол немесе суы аз жылдар тобын қосу қалыпты шаманың немесе көпжылдық орташа ағындының қателігін өсіруге алып келуі мүмкін. Айырымдық интеграл қисығы келесі қасиеттерге ие. Кез келген m уақыт аралығы үшін шаманың орташа мәнінің барлық көпжылдық бақылау кезеңінің орташа мәнінен бірге тең ауытқуы аралықтың бастапқы және соңғы нүктелерін қосатын сызықтың горизонталь сызыққа көлбеу бұрышының тангенсімен сипатталады және келесі формула бойынша анықталады: , мұндағы: және қарастырылып отырған үақыт бөлігі үшін интеграл қисығының бастапқы және соңғы ординатасы; – аралықтағы жылдар саны.Интеграл қисықтың учаскесі жоғары бағытталған К_ор-1 шамасы теріс мәнге ие болатын уақыт кезеңі сулылығы аз фазаға жатады. Қалыпты жылдық ағындыны есептеу кезінде толық 2 немесе толық 4 айналымнан тұратын қатар репрезентативті болып есептелінеді, ал осы қатардағы орташа ағынды мәнінің қалыпты ағынды мәнінен айырмашылығы 3-5 % аспауы тиіс