32. Ағындының ағып жетуінің қисықтары. Оларды анықтау тәсілдері.

Ағып жету қисығы ¶f/¶t=f(t) жаңбырдың жаууынан немесе қардың еруінен алап бетінде бірлік уақыт ішінде пайда болған су бөліктерінің тұйықтауыш тұстамадан өту реттілігін сипаттайды. Ағындының ағып жету қисығы ағындының морфометриялық және гидравликалық ерекшеліктерін көрсететін өзен алабының маңызды сипаттамасы болып табылады. Ол су тасу және тасқындар ағындысын есептеуде және болжауда үш вариантта қолданылады: 1.суы төменгі тұстамаға бірмезетте жететін салыстырмалы алап аудандарының (бірліктің үлестері түрінде алынған) уақыт бойымен үлестірімі фукнциясы ретінде.2.Төменгі тұстамадағы су өтімдерінің уақыт бойымен үлестірімі функциясы ретінде.3.Төменгі тұстамадағы су өтімін қалыптастыратын жоғарғы тұстамаға ағып жеткен су өтімін қандай шамаға өсіру керектігін көрсететін тасымалдауыш функция ретінде.Ағып жету функциясын анықтау үш жолмен орындалады: 1.изохроналар картасын тұрғызу жолымен;2.бірлік гидрографты анықтау жолымен;3.өзен алаптарының реттеуіш әрекеті сипатын және судың ағып жету функциясының параметрлерін таңдау жөнінде ұйғарым жасау негізінде аналитикалық жолмен. 1 Изохрон әдісі Бұл ескі әдістің мағынасы мынада: ағындының ағып жету функциясы ретінде изохроналар аралығындағы аудандардың үлестірімі қабылданады. Карта бойынша изохроналармен шектелген аудандарды анықтап, оларды жалпы ауданға бөледі, сөйтіп бірмезетте ағып жететін ағынды пайда болатын салыстырмалы аудандардың үлестірімін алады: , яғни .Изохроналар картасын салу келесілерден тұрады: 1.ағып жету жылдамдығын V_L эмпирикалық формула бойынша есептеу;2.тұстамалар арасындағы учаскелерде ағындының жүріп өткен уақытын есептеу: Dt=DL/V_ср, мұнда DL- тұстамалар аралығындағы ара арақашықтық: V_ср - учаскенің жоғарғы және төменгі тұстамаларындағы жылдамдықтардың орташа мәні;3.әр тұстамадан төменгі тұстамаға дейін және максимал ағып жетуге дейінгі t_макс = åDL/V_ср ағып жету уақытын t есептеу. 4.NDt=t_макс шарты бойынша есептік уақыт бірлігін Dt анықтау, мұнда N – алаптағы изохроналар арасындағы қажетті аудандар саны (N 10-нан кем болмағаны дұрыс, ең болмағанда N³6-7 болуы керек);5.Dt уақыт интервалы арқылы изохроналарды жүргізу. Бірлік гидрограф әдісі Бірлік гидрогаф деп ұзақтығы белгілі бір жаңбырдан құралған тасқын гидрографын айтады. Ұзақтығы 1 сағаттық, 6 сағаттық, тәуліктік жаңбырға сәйкес бірлік гидрографтар болуы мүмкін. Егер бірлік гидрографтың ординатасын салыстырмалы шамада көрсетсек (барлық ординаталар қосындысының үлесі түрінде), онда алынған қисық ағындының ағып жету қисығын көрсетеді

33.Орманды зонаның жаздық және күздік ағындысына болжам жасау. Ағынды тәуелділігінің жалпы түрі. Орманды аймақта жаңбыр әсері үлкен болып табылады. .Жауын шашын топырақ ылғалдылығына кетеді, топырақ қаныққан соң ( ) ағынды көп, жауын шашын көп болғанда ағынды өседі. Жауын шашын ағын құрайтын фактор. Жерге сіңеді, жер астымен келеді.Жер бетімен келетін жауын шашынды табу үшін изохрон картасы қолданылады.

34.Жазықтық өзендердегі мах ағындысына болжам жасау. Мах су өтімін болжау-көктемгі тасқын уақытындағы су өтімі мәнімен байланысты. Qmax= мөлшерсіз коэффициент (гидрограф формасын көрсететін коэффициент). Qmax=a уF . қар еру жағдайына байланысты ағынды өзгеру көлеммен байланысты. көктемгі ағынды ұзақтығы, а-өсу бірлігіне байланысты коэффициент, Ғ-тұстама аудан. Q_max және y байланыс тығыз болады. Егер де тұрақты, өзгермелі болса. Егер болса Q_max=f(y) сызықты түрде байланыс бар. болса Q_max=f(y) сызықты түрде.

35.Болжамдар әдістемесінің қамтамысыз етуін және тиімділігін анықтау және болжамдардың расталуын бағалау. Бағалау-әдістеменің дәлдігін анықтау үшін қажет.Кейін әрбір шығарылған болжамның растылығын анықтау үшін керек. Гидрологиялық болжамдардың əдістемесі сапасын жəне расталуын бағалауБолжамдарды бағалау келесі екі мақсатта жүргізіледі:1) болжамдар əдістеменің дəлдіплігі дəрежесі мен тиімділігін анықтау;2) болжанатын құбылыстың əрбір жеке болжамдарының орындалу сəттілігі дəрежесін анықтау. Өзен режімдері мен болжамдарының сантүрлілігіне байланысты соңғы талапты орындау аса маңызды болып табылады. Болжамның қателігі i δ деп нақты орын алған у шамасымен болжау бойынша күтілген у'шаманың айырмашылығын атайды i δ= у -у'. Болжамның расталуын бағалау үшін жарамды қателік, яғни, болжам расталды деп саналатын жағдайдағы қателіктің шекті мəндері Болжанатын су өтімі (деңгейі) немесе ағынды көлемінің қалпынан орташа квадраттық ауытқуы σ келесі формуламен есептеледі:

² /n-1.Мұнда i y - құбылыстың көпжылдық бақыланған мəні, y -оның қалыпты шамасы, n – көпжылдық қатар мүшелерінің саны.Мемлекеттік гидрологиялық Институт (МГИ) əдісі-1963 жылға дейінгі болжамдар (МГИ əдісі) əдістемесін бағалаудың негізгі аргументі жарамдықателік болып табылды. Ол болжанатын айнымалының болжамның мерзім алды кезеңінде өзгерісі тербелісінің 20 пайызына теңестірілді. Болжам əдістемесінің сенімділігінде де, əрбір шығарылған болжамның расталуы да осы кателікке байланысты анықталды.Болжам əдістеме сапасының критерийі болжам əдісі қамтамасыздығына, яғни, расталған болжамдар санының n жалпы тексерілетін болжамдар санына m қатынасына негізделген :

100%.Қамтамасыздығы 80 пайыз немесе одан жоғары əдістер болжам шығаруға жарамды деп есептелді. Бірақ, жалғыз бұл критерий құбылыстың табиғи өзгеріміне қатысты əдістің тиімділігін көрсете алмайтындықтан, əдістің сапасын толық сипаттай алмайды.Сондықтан,қалыпты шамадан ауытқу (у- ӯ) жарамды қателіктен аспайтын оқиғалар санының жалпы оқиғалар санына пайыздық қатынасын көрсететін, «табиғи қамтамасыздық» Гидрометеорологиялық орталықтын (ГМО) əдісі.Болжамның қателігі алдын-ала айтылып отырған гидрологиялық құбылыстың қалыпты,басқа бір тұрақты шамасынан тең ықтималды ауытқуынан кем болғанда гидрологиялық құбылыс болжамының кез-келген əдістемесі тиімді, ал оны практикада қолдану расталынған деп есептеуге болады. Қарсы жағдайда болжам-есептін мəні болмайды, себебі, қателіктердің үлестіріміне қатысты дəл сондай нəтижелерге, əрбір жағдайда статистикалық дəйектелген қалыпты немесе басқа бір тұракты шамаға сүйеніп жетуге болады.

36.Мұздық құбылыстардың синоптикалық-статистикалық әдісіне негізделген ұзақ мерзімді болжамы. Ауа температурасы.Ауа қысымы

Метеорологиялық өрістің жалпы жазуы. F₁₁ F₁₂ F_1n; F_i1 F_i2 F_in. жіктеу коэффициентері және бастапқы компаненттер. ; ; .Осы әдісті пайдалана отырып өзендерде мұздың пайда болуын болжау. Сібір және Еуропаның солт аймақтарындағы қазан айындағы мұз құбылыстарымен байланысты. . Болжам бұрындылығы 45күн, расталуы 84%. Солт Двина өзені: . ауа қысымының жіктеу коэфициенттері. ауа температурасының жіктеу коэфициенттері.

37. Болжамдар әдістемесі сапасының критерийі. болжамдардың жарамды қателіктері. әртүрлі болжамдардың жарамды қателіктерін анықтаудың ерекшеліктері. Болжам əдістеме сапасының критерийі болжам əдісі қамтамасыздығына, яғни, расталған болжамдар санының n жалпы тексерілетін болжамдар санына m қатынасына негізделген P=(m/n)100% Қамтамасыздығы 80 пайыз немесе одан жоғары əдістер болжам шығаруға жарамды деп есептелді. Бірақ, жалғыз бұл критерий құбылыстың табиғи өзгеріміне қатысты əдістің тиімділігін көрсете алмайтындықтан, əдістің сапасын толық сипаттай алмайды. Сондықтан, қалыпты шамадан ауытқу (у- y ) жарамды қателіктен аспайтын оқиғалар санының жалпы оқиғалар санына пайыздық қатынасын көрсететін, «табиғи қамтамасыздық» аталатын қосымша критерий енгізілді, яғни, табиғи қамтамасыздық P _табта, Р_k Үшін келтірілген формуламен анықталады. Мұндағы айырмашылық, расталған болжамдар санының бұл жағдайда (у-y )<σ жар емес, (у-у')<ожяр қатынасында анықталатындығында. Табиғи қамтамасыздықты, болжамның мерзім алды кезеңі ағындысының (деңгейінің немесе өтімінің) тұрақтылығы жайлы түсінікке негізделген болжау əдісі қамтамасыздығы ретінде түсіндіруге болады. МГИ əдісі бойынша P_k≥ 80% жəне P_k - РТаб 5% екі шарты орындалатын əдістер ғана жарамды деп есептелінді.Болжамның жарамды қателігін белгілеудегі неудачность МГИ əдісінің негізгі кемшілігі.Сонымен бірге, режімі əртүрлі су нысандарына арналған əдістер бағамын салыстыру талаптары бұзылады. Бір жағдайларда, жарамды қателік, қалыпты үлестірім үшін табиғи қамтамасыздығы 68 пайызды құрайтын σ -ға тең болады. Екінші бір жағдайларда ол қателік, табиғи қамтамасыздығы 50 пайыз 0,674σ -ға тең. Бір ғана экстремал жағдайды қатарға қосу тербелетін, сəйкесінде, жарамды қателікті өсіріп жіберетін жағдайлар да аз кездеспейді. Нəтижесінде, үлкен тербеліске байланысты, өте əлсіз байланыстар (формально жоғары қамтамасыздыққа ие болады.

38.Ықтималдығы әртүрлі болжамдардың жарамды қателіктерін анықтау. Болжамдарды ықтималдық формада шығару.Гидр/лық болжам/ды сипаттаудьщ дұрыс формалары және сипаттау тəсілiнің сенімділігі оларды қолд/у мен ол/дың практикалық тиімділігін бағалау үшін маңызды. Гидр/лық б/дар түпкілікті дəл болмағандықтан, ол/ды шығару кезінде орын алуы мүмкін кателіктердің ықт/ғы көрсетуі тиіс. Ол болжамды тұтынушылар оның дəлділігі денгейін білу жəне оны шар/лық шешімдерін қаб/да пайд/а білу үшін к/к. Болжам кателігін екі принципті жолдармен анықтау мүмкін.1. Болжам əдістемесі – физ/лық дəл шешім. Ал, болж/дың қателігі б/са, бастапқы деректердің дəлсіздігі мен болжамның мерзімалды кезенінде əсер етуші факторлардың əсерімен, н/е, аргументерді, егер олар болжам б/ша алынатын б/са, анықтаудың қателігіне б/ты туындайды.2. Болжам əдістемесі - жуықтама шешім, мысалы, өткен кезендер үшін қолда бар шектеулі ж/е дəлсіз бақ/у деректерше негізделіп эмп/лық тəсілмен ан/ған коррелятивтік б/тар. Болжам қателіктері бұл жағ/да, аталған себептермен қатар, əдістеменің дəлділігімен, яғни, регр/я теңд/і параметр/нің қателіктері мен əдістемеде тіптен ескерілмейтін факт/дың əсеріне б/ты туын/ды. Болж/ң түрлі ықт/ты қателік шамалары, аталған жағд/да түрлі жолдармен ан/уы к/к. 1-ші жағдайда, біз қателіктер теориясының сəйкес əдістерін қолдана отырып, болжамды өзіне бір тікелей өлшеу ретінде қарастырамыз. 2-ші жағдайда, корреляция теориясына қатысты болжап есептеу дəлдігін бағ/у əд/н пайд/ған дұрыс. Болжам бірнеше тəуелсіз айнымалылар бойынша құралатын болса f (Δ/σ_х ,n) функциясы жуықтап ан/ды. Бұл жағдайда, қалыптан ауытқуы Δ негізгі тəуелсіз айнымалы б/ша алынады, ал негізгі тəуелсіз айнымалы болып болжанатын құбылысқа басқа айнымалылардан қаттырақ əсер ететін ал/ды.Болжамды ықтимал формада ұсынудың 3 түрлі жағдайы мүмкін:1) Болжам қателіктері болжанатын шамадан тəуелсіз, ал олардың үлестірімі қалыпты сипатқа жақын. Бұл жағайда, берілген қамтамасыздықтың күтілген шамасы келесі формулалармен анықталады: у_р=y¹±k_pS_y-y1. Мұнда y1 -күтілген шаманың байланыс графигінен алынған немесе болжам əдістемесіне сəйкес есептелген орташа мəні; k_р -берілген қамтамасыздыққа сəйкес ауытқудың қалыптандырылған шамасы. 2) Болжам қателіктері болжанатын шамадан тəуелсіз, ал олардың үлестірімі қатты асимметриялы. Бұл жағдайда, берілген қамтамасыздықтың күтілген шамасы келесі формулалармен анықталады: y_p=y¹±δ_p Мұнда δ_p-болжам қателіктері үлестірімнің эмпирикалық қамт/дық қисығы б/ша ан/ған берілген қамт/ты болжам/ң қателігі. 3) Болж/дың қат/рі болжанатын шамаға тəуелді

39.Болжамдардың қателіктерін анықтау. Болжамдық тәуелділіктің,және берілген жылдағы болжам қателіктері.Гидр/қ бо/ы сип/ың дұрыс формалары ж/е сипаттау тəс/нің сенімділігі ол/ды қолдану мен ол/ң практикалық тиімділігін бағ/у үшін маңызды. Соған қарамай, мəселе теориялық тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да аз зер/ген. Гид/қ бол/р түпкілікті дəл болм/тан, ол/ы шығару кезінде орын алуы мүмкін кател/ң ықт/ғы көрсетуі тиіс. Ол болж/ы тұтынушылар оның дəлділігі денгейін білу жəне оны шар/қ шешімдерін қаб/да пайдалана білу үшін к/к.Қател/ң кездейсоқ сипаты ескере отырып, болжам келесі үш формада шығарыла алады:1) болжанатын шаманың, берілген ықт/ты қателіктері көрс/ген, мат/қ күтімі ретінде, мысалы, белгілі бір өз/ң белгілі бір бекетінде көктемгі су тасу ағ/ң күтімі, ± 10 мм ықтимал қателікпен 60 мм (ықтимал қателіктің қам/ғы - 50 %);2) болжанатын шама орын алуы күтілетін сенімді аралық түрінде. Жоғарыда келтірілген мысал ушін бол/ң формасы: көктемгі ағ/ң 50 пайыздық ыкт/пен күтілетін шамасы 50-70 мм аралығында, немесе, 80 пайыздық ыкт/пен күтілетін шамасы 40-80 мм;3) айнымалының түрлі мəндерінен асып түсу (қамтамасыздығы) ықтималдығы үлестірімі түрінде. Көктемгі ағындының 75 пайыз ықтималдықпен күтілетін шамасы 50 мм-ден кем болмайды, 50 пайыз ықтималдықпен күтілетін шамасы 60 мм-ден кем болмайды, 25 пайыз ықтималдықпен күтілетін шамасы 70 мм- ден кем болмайды.Сонымен, болжамдардың дұрыс сипатталуы мəселелері əрбір жағдайда, ықтималдығы əртүрлі шамалы қателіктерді анықтаудың статистикалық тұрғыдан дəйектелген, практикалық ең, тіимді тəсідері іздестіруге тіреледі. Мұндай мəселелердің шешімін табу көп жағдайларда, оңай емес (күрделі əрі көпжұмысты).Практикада, болжамдар шығарудың. қарастырылған формаларының біріншісі көптаралған.Болжам кателігін екі принципті жолдармен анықтау мүмкін.1. Болжам əдістемесі - физикалық дəл шешім. Ал, болжамдардың қателігі болса, бастапқы деректердің дəлсіздігі мен болжамның мерзімалды кезенінде əсер етуші факторлардың əсерімен, немесе, аргументерді, егер олар болжам бойынша алынатын болса, анықтаудың қателігіне байланысты туындайды.2. Болжам əдістемесі - жуықтама шешім, мысалы, өткен кезендер үшін қолда бар шектеулі жəне дəлсіз бақылау деректерше негізделіп эмпирикалық тəсілмен анықталған коррелятивтік байланыстар. Болжам қателіктері бұл жағдайда, аталған себептермен қатар, əдістеменің дəлділігімен, яғни, регрессия теңдеуі параметрлерінің қателіктері мен əдістемеде тіптен ескерілмейтін факторлардың əсеріне байланысты туындайды. Болжамның түрлі ықт/ты қателік шамалары, аталған жағдайларда түрлі жолдармен АН/У К\К.

40. Өзендер мен су бөгендерінің мұздан арылу моделі негізі бойынша қысқа мерзімді болжамдары.Булатов және Шуляковский мұздың ашылуын зерттеп, мұзға әсер ететін күштермен мұздың мықтылығын, әсер етуші күштер арасындағы байланысын тапты. Д_а=F(φ_^, h_^, b, l, h,Δh,Е) мұнда φ_^-мұз мықтылығы; b-ені; h_^-қалыңдығы; Δh-су деңгейінің көтерілуі, Е-беріктігі; 1) Қысу 2)Қысу; кернеуі күшінің әсерлілігі N деп белгіленеді. Ол N=f(H, ΔH) Қысым кернеуі τ_қ=N/lh_^ H-судың күшінің мұздың төменгі қабатының үйкелу күшін көрсетеді. ΔН-қозғалудың еркінділігін көрсетеді. Еріп жатқан мұздың мықтылығын иілудің салыстырмалы бұзылу кернеуінің қатынасымен сипаттайды. φ =τ_{еріп жатқан}/τ_{о ерімеген бұрынғы} Қарсылығына үлкен артық болғанда мұз ашылады. φ h_^≤f(H, ΔH) мұз ашылу шарты.