28. Жылдық ағындының ассиметрия коэффициентін бағалау.

Асимметрия коэффициенті қарастырылып отырған кездейсоқ шама қатарының өзінің орташа мәніне немесе үлестірім центіріне қатысты симметриялы еместігінің дәрежесін сипаттайды. Асимметрия коэффициенті де салыстырмалы бірлікпен өрнектеледі, бұл жекелеген өзендер қатарының немесе түрлі сипаттамалар қатарының симметриялы еместігінің дәрежесін салыстыруға, сондай-ақ тиісінше С_s коэффициентін жинақтап қорытуға мүмкіндік береді. Гидрологиялық шамалардың үлестірімі көбінесе оң ассиметриямен сипатталады. Бұл дегеніміз, бір модалы үлестірім кезінде қатардың орташа арифметикалық мәні моданың оң жағына орналасады деген сөз, демек, центрдің оң жағында үлестірім графигінің “ұзын” бөлігі орналасады. Теріс ассиметрия кезінде қатардың орташа арифметикалық мәні моданың сол жағына орналасады және үлестірімго графигінің “ұзын” бөлігі центрдің сол жағына орналасады.Қатардың асимметриялылығын сипаттау үшін қатар мүшелерінің өздерінің орташа мәнінен ауытқуының кубының орташа мәні алынады және өлщем бірліксіз сипаттама алу үшін оны үшінші дәрежелі орташа квадраттық ауытқуға бөледі. σ=С_v болғандықтан және модульдік коэффициентін пайдаланып, (28) формуласын өрнектейміз:C_s = . Теріс ығысуды азайту үшін δ түзетуі енгізіледі. δ = n² /(n-1)(n-2) болғанда (29) формула келесі түрге ие болады:

С_s=n . Асимметрия коэффициентінің мәні оң немесе теріс болуы мүмкін. Оң 0ассиметрия суы аз жылдарға қарағанда суы мол жылдар сирек қайталанған жағдайда байқалады, яғни қатардың орташа мәніне кіші мәндері жиі кездеседі. Керісінше болғанда қатар теріс ассиметрияға ие болады. Асимметрия коэффициентінің орташа квадраттық қателігін Крицкий-Менкел формуласымен анықтауға болады.

σ_Cs = ₁₀₀.

емек, асимметрия коэффициентінің қателігі қатардың ұзақтығы қысқарған сайын және вариация коэффициентінің мәні кіші болғанда ұлғаяды. Есептеулер С_v-ның кез келген мәнінде және n<50 болғанда асимметрия коэффициентінің қателігі ондаған тіпті жүздеген процентті құрайтынын көрсетеді. Сондықтан іс жүзінде C_s коэффициентін С_v коэффициентіне қатынасы арқылы (C_s/C_v) эмпирикалық нүктелерге сәйкес келетін теориялық қамтамасыздық қисығын таңдау әдісін пайдаланып анықтайды. Есептік қатынас ретінде қисықтың түзуленуі жүзеге асатын немесе эмпирикалық нүктелердің орналасуына аналитикалық қисық барынша сәйкес келетін қатынас қабылданады

29.Ормандылықтың, көлділіктің, батпақтылықтың өзендер ағындысына әсерін бағалау.

Көлдердің өзен ағындысына ж/е оның режиміне әсері өте елеулі тіпті басқа факторлардан басым түсіп олардың ықпалын жойып жіберуі мүмкін. Көлдер өздеріне келіп түсетін суларды жинақтап оларды уақыт б/ша үлестіреді, яғни ағындының реттеушісі б/т. Реттеу сипаты нақты физ-гео жағдайларға көлдердің түріне есептік тұстамаға қатысты орналасуына, өзен алабындағы көлдердің санына, ағымдылығына, көлдердің жер асты суларымен байланысына тәуелді. Ылғалдылығы артық ж/е жеткілікті зоналарда су бетінен ж/е топырақтан буланудың бір бірінен айырмашылығы аз болады. Сондықтан да көл айдынынан булануға кететін шығынның алап бетінен булануға кететін шығынна айырмашылығы соншалықты көп емес. Демек, көлдер негізінен ағындыны реттейді. Көлдің құйылу призмасының көлеміне қарай бұл реттеу айлық. Маусымдық немесе көпжылдық болуы мүмкін. Бұл олардың ағындының нақты сипаттамаларына әсерін анықтайды. Мысалы, қандай да бір көлдің ең аз маусымдық ж/е жылдық ағындыға тигізетін ықпалы әртүрлі болуы мүмкін. Маусымдық реттеу кезінде ең аз ж/е ең көп ағынды анағұрлым өзгеруі мүмкін, бірақ жылдық ағынды сол аудандағы көлсіз өзендердің ағындысымен салыстырғанда өзгеріссіз қалады. Ылғалдылығы жеткіліксіз зонада су бетінен булану күрт ұлғаяды. Сондықтан көл айдынының неғұрлым үлкен болған сайын булануға кететін шығын да соғұрлым үлкен болады. Кей жағдайларда жинақталған су көлемінен де артық болуы мүмкін. Бұл көлді өзендер ағындысының көлсіз өзендер ағындысына қарағанда төмендеуіне алып келеді. Өзендер ағындысы әсіресе суы аз жылдары күрт төмендейді. Батпақтардың өзендер ағындысына әсері біртекті емес ж/е олардың типімен оларды қоршаған ортаның климаттық ж/е гидрогеологиялық жағдайлары сондай ақ батпақ бетінің сипатымен айқындалады.мұздықтар таулы аудандарға жылдың суық кезеңінде қатты жауын шашын бойына жинап,көлдер секілді өзендер ағындысына реттеуші әсерін тигізеді. Бірақ батпақтың ағындыға ықпалы көлдерге қарағанда аздау болады. Сонымен табиғи батпақ массивтерінен болатын ағынды батпақтың белсенді қабатының шегіндегі бос ылғал қоры сарқылғанға дейін ағады. Батпақ суларының деңгейі инертті көкжиекке дейін ж/е одан да төмендеген жағдайдда батпақ массивінен ағатын ағынды тоқтайды. Бұл жағдайда батпақ алабынатүсетін ж-ш батпақтың инертті кейіннен белсенді көкжиегінің қорын толтыруға жұмсалады, яғни ағындының белгілі бір бөлігі өзен желісіне түспейді. Батпақ ағындысына батпақ бетінен болатын булану үлкен әсерін тигізеді. Батпақтан булану құрлықтан буланудан аз ғана артық болатын ылғалдылығы артық зонада батпақты өзенді қоректендіретін жоғары сулы қат қабат ретінде қарастыруға болады. Ылғалдылығы жеткіліксіз ауданда батпақтан булану, су бетінен булану секілді құрлықтан булануға қарағанда артық болады. Сондықтан суы аз кезеңде өзендердің батпақтан алатын қорегі тез арада суылады ж/е бұл кезеңде батпақты өзендердің ағындысы батпақсыз өзендердің ағындысына тең немесе аз болады. Қысқы кезеңде батпақ суының едәуір қоры мұз түзуге жұмсалады, ал көпжылдық тоң зонасында батпақ толығымен қатып қалады,бұл батпақтың өзендердің қорек көзі ретіндегі мәнін төмендетеді.Орманның өзендер ағындысының қалыптасуындағы рөлі жөнінде көптеген еңбектер жазылды. XIX ғасырда В.В.Докучаев, А.И.Воейков, П.А.Костычев сынды ғалымдар зерттеді. Ұзақ уақыт бойы ғылыми ортада өзен ағындысының қалыптасуында орманды оң немесе тек теріс фактор ретінде қарастырған қарама қарсы екі көзқарас орын алып келді. Мұндай қайшылық ең алдымен проблеманың өте күрделілігімен ж/е оны зерттеу амалдарының айырмашылықтарымен түсіндіріледі. Көп жағдайларда орман құрамдық түріб жасы ж/е қалыңдығы б/ша бөлінбей яғни үнемі өзгеріп отыратын орман биогеоценозының құрылымы есепке алынбай біртұтас жүйе ретінде қарастырылады. Басқа факторлар тым әлсіз есепке алынады немесе мүлдем есепке алынбайды. Орман ағаштары ең алдымен ж-ш ықпалын тигізеді. Ж-ш едәуір бөлігі ағаштың ұшар бастарында ұсталып жер бетіне жетпейді. Сонымен орман үстіне жауған сұйық ж/е қатты ж-ш қалың жас қарағайлы ормандарда 25%, ал қалың шыршалы ормандарда 35% дейін ұсталады. Жапырақты ормандарда бұл сан 10% дейін төмендейді. Іс жүзінде тұтылған ж-ш булануға шығындалады. Бірақ орманның түрлік құрамы мен қалыңдығы уақыт б/ша өзгеріп отырады, сондықтан да ұсталып қалатын ж-ш.ның мөлшері сонымен қатар булану да өзгереді.ee