26.Жылдық ағындыға антропогендік факторлардың тигізетін әсерін кешенді түрде бағалау.

Бақылау деректері болған жағдайда қамтамасыздық параметрлерін анықтау қалыпты ағындыны анықтау кезіндегідей жүргізіледі. Бірінші және негізгі параметр – ол қатардың орташа мәні. Келесі формула бойынша есептелінеді: . (21)Әртүрлі өзендердің және әртүрлі аудандар мен зоналар өзендерінің жылдық ағындыларының сипаттамаларын салыстыру ыңғайлы болу үшін орташа шаманы көбінесе ағынды модулі М₀ немесе ағынды қабаты У₀ түрінде береді.Бірақ, қатардың орташа мәні немесе қалыпты шама қатар мүшелерінің уақыт бойынша өзгергіштігін және үлестірімнің жалпы сипатын көрсетпейді. Қатардың айнымалы шамаларының тербелісін немесе өзгергіштігін бағалау үшін қатардың ағымдағы мүшелерінің қатардың орташа мәнінен (қалыпты шамадан) ауытқуының квадраттарының орташа мәні (х_і - )/N қызмет жасайды., өйткені (х_і - )-ті квадтарттаған жағдайда оның шамасы үнемі оң болады және оң ауытқулар мен теріс ауытқулар бірін-бірі жоя алмайды. Қарастырылып отырған шамалардың өзінің орташа мәнінен шашырауының өлшемі орташа квадраттық ауытқу немесе стандарт деп аталады және σ белгісімен белгіленеді.

σ_x = . (22)

Орташа квадраттық ауытқу бастапқы бақылау қатарының өлшем бірлігімен өрнектеледіВариация коэффициенті. Жекелеген қатарлардың өзгергіштігін салыстыру ыңғайлы болу үшін орташа квадраттық ауытқуды салыстырмалы бірлікпен σ_x / өрнектейді. Салыстырмалы орташа ауытқуды вариация коэффициенті немесе өзгергіштік коэффициенті деп атайды. Оны C_v шартты белгісімен белгілейді.Вариация коэффициентін моменттер әдісі бойынша анықтау келесі формула бойынша жүзеге асырылады:

C_{v =} σ_Q / = (23)мұндағы: К_і – модульдік коэффициент;

– cу өтімінің жылдық мәндері;

- қалыпты ағынды (ағындының көпжылдық орташа мәні); – бақылау қатарының ұзақтығы.Бірақ іс жүзінде бақылау қатарының ұзақтығы әдетте жеткіліксіз, яғни қолда бар қатар Бас жиынтық емес ұзақтығы жеткіліксіз таңдама жиынтық болғандықтан σ_Q мәні δ қателігіне ие болады.Математикалық татистикадан бұл қателіктің мынаған тең екедігі белгілі δ = және n = 30 болғанда δ шамасы δ = 1,6%, ал қатардың ұзақтығы аз болғанда ол едәуір ұлғаяды. Сондықтан бақылау қатарының ұзақтығы 30 жылдан кем болған жағдайда вариация коэффициенті келесі формула бойынша есептеледі:

C_v= . Қазіргі жағдайда бұл формула барлық жағдайда бірдей қолданылып жүр. Вариация коэффициентін моменттер әдісімен анықтау кезінде оның кездейсоқ орташа квадраттық қателіктері төмендегідей белгіленеді:

автокорреляция есепке алынбаған жағдайда (жоқ немесе өте аз)

σ_Cv=C_v

автокорреляция есепке алынған жағдайда σ_Cv= Вариация коэффициентін шындыққа ең жақын әдіс бойынша анықтау λ2 ж/е λ3 статтистикасының қолданылуымен жүз ас. Св ж/е Сс/Св қатынасына ба,ытталса : ж/е есептеледі. λ1 қатардың орташа статистикасы . қалыпты қателіктерді бағалау үшін Блохиновтың формуласы қолданылады:

σ_Cv= Вариация коэффициентінің мәні 0,25-ке деін және σ_Q 5% болған жағдайда бақылау қатарының ұзындығы 10 жылдан 25 жылға дейін болса жеткілікті (репрезентативтілік талабы сақталатын болса). Бірақ, дәлділік дәл осылай қалып, вариация коэффициенті 0,5-0,6 тең болған жағдайда қатардың ұзақтығының 100-150 жыл болуы талап етіледі. Қатардың ұзақтығы бұдан кіші болған жағдайда есептеудің дәлділігін төмендетуге тура келеді.Асимметрия коэффициенті қарастырылып отырған кездейсоқ шама қатарының өзінің орташа мәніне немесе үлестірім центіріне қатысты симметриялы еместігінің дәрежесін сипаттайды. Асимметрия коэффициенті де салыстырмалы бірлікпен өрнектеледі, бұл жекелеген өзендер қатарының немесе түрлі сипаттамалар қатарының симметриялы еместігінің дәрежесін салыстыруға, сондай-ақ тиісінше С_s коэффициентін жинақтап қорытуға мүмкіндік береді. Бақлау деректері жоқ болған кезде Мұндай келтірулердің 2 әдісі бар:1. Q_з – қысқа қатардағы су өтімі, Q_а – аналог өзеннің су өтімі болатын Q_з = f (Q_а) байланыс негізінде қалпына келтіру Қалпына келтіруді 30 %-н аспайтын репрезентативтік қатар жылдары және r > 0,80 болғанда жүргізеді. Егер 30 %-н асып кететін болса С_vшамасының төмендеуіне алып келеді. Мына формулалардың көмегімен:а) Крицкий-Менкель формуласы: (1)мұнда (2)

N – репрезентативті(ұзын) қатар индексі; n –қысқа бақылау қатары индексі; _а⁽ⁿ⁾ –n жылға арналған аналог-өзен бойынша стандарт _а^(N) – репрезентативті кезеңге арналған аналог-өзен бойынша стандарт, _а^(N)=C_VaQ_Oa ; r – қысқа қатарлы және аналог өзендердің орташа жылдық су өтімінің корреляция коэффициенті Крицкий-Менкель формуласы r  0,80 және n  10 жыл шартында қолданылады.

Алынған нәтиженің қателігі (қысқа қатарды ұзан қатарға келтіру) (а) формуласы бойынша табылады:

(3)

б) Филенко Р.А.: мұндағы b –аналог-өзеннің осіндегі байланыс сызығының кесіндісі.Мосгидэп Институты (Московское отделение гидроэнергопроекта) , (31)где  - аналог-өзен осіне байланыс сызығының көлбеу бұрышы

27. Жылдық ағындының вариация коэффициентін бақылау деректері жеткілікті және жеткіліксіз болғанда бағалау. Шаруашылық іс-әрекеттің өзен ағындысына және нақты бір аумақтың ресурсына тигізетін ықпалы үнемі өсіп отырады. Адамның шаруашылық іс әрекеттері келесі негізгі бағыттар бойынша жүргізіледі: өнеркәсіп және тұрмыстық қажеттіліктерді өтеу үшін су тұтыну, бөгендер мен тоғандар тұрғызу, ауылшаруашылығы егістіктерін суландыру, батпақтарды және батпақтанған аумақтарды құрғату, өзендер алаптарының арасында ағындыны қайта үлестіру, өзендердің алаптарында жүргізілетін агротехникалық шаралар және т.б. Аталған шаруашылық іс-әрекеттердің өзен ағындысына тигізетін әсері әртүрлі болады. Өзен ағындысына бөгендер анағұрлым үлкен ықпалын тигізеді. Ағындының әртүрлі сипаттамаларына бөгендердің тигізетін ықпалының дәрежесі бөгеннің жұмысшы көлемімен анықталатын реттеу (айлық, маусымдық, көпжылдық) қабылетіне тәуелді. Бөгендер су мол маусымда ағындыны ұстап қалады да, булануды ұлғайтады, бұл әсіресе ылғалдылығы жеткіліксіз зоналарға тән. Бөгендерде жинақталған сулар суармалау және сумен қамту мақсатында жұмсалады. Ағындының біраз бөлігі бөгеннің табанын толтыруға шығындалады. Бөгендер өзендердің су режимін айтарлықтай немесе түбегейлі өзгертеді. Бөген салынған өзендердің су режимі маусым бойынша біркелкі болып тегістеледі, яғни реттеледі. Бөгеннің төменгі жағында тасындылар ағындысы, температуралық және мұздық режим күрт өзгереді. Бөгендер кіші өзендерге қатты әсер етеді. Қуаңшылық жылдары кіші өзендердің ағындысы толығымен бөгенге жинақталуы мүмкін. Жекелеген тоғандардың өзен ағындысына тигізетін ықпалы айтарлықтай болмағанымен, олардың өзен алаптарында өте көп салынуы жылдың маусымдары бойынша өзен ағындысын біркелкі қылып реттеуі немесе мүлдем тоқтап қалғанға дейін бойларына жинақтауы мүмкін. Бірақ тиісті геологиялық жағдайларда жер асты суларының артуы мүмкін. Өзендер ағындысының аса көп бөлігі суармалау мақсатында жұмсалады. Өзендер мен бөгендерден алынатын су мөлшерінің 70-80 пайызы суармалауға шығындалады. Мысалы, Сырдария өзенінің ағындысы толықтай дерлік суармалауға кетеді. Суармалауға алынған сулар булануға, өсімдіктерден булануға, топыраққа сіңіп кетеді. Судың бір бөлігі жер асты сулары арқылы қайтадан өзенге келіп құяды. Қайтқан сулар кей жағдайларда алынған судың 30-40 пайызын құрауы мүмкін, бірақ қайтпа сулардың сапасы күрт төмендеп кетеді. Суармалаудың өзен ағындысына тигізетін әсерін бағалау кезінде, алынатын судың жалпы көлемін, тиімді және тиімсіз булануды, қайтпа сулардың мөлшерін, ыза суларының деңгейінің өзгерісін білу қажет. Ыза суларының деңгейінің өзгерісі судың жерге сіңу шамасын көрсетеді. Агроорман, агротехникалық шаралар өзен алаптарында жүргізілетін әртүрлі жұмыстардың үлкен кешенін: тың және тыңайған жерлерді жырту, топырақта ылғалды сақтау үшін күзгі терең бойлай жырту, қар тоқтату, орман жолақтарын отырғызуды құрайды. Бұл шаралар топырақтың кеуектілігін, өткізгіштігін және еріген қар суларының сүзілуін арттырады.