7. Өндіргіш күштерді орналастыру мен халықтың оңтайлы қоныстануына талдау жасандар

Өндіргіш күштерді орналастыру – өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының және транспорттың жеке елдердің территориясында және халықаралық көлемде географиялық жағынан бөлінуі. Өндіргіш куштерді орналастыру Елдің табиғи байлықтарын пайдалануға, қоғамдық өндірістің тиімдігіне, қоғамдық ұдайы өндіріс процессіне үлкен ықпалын тигізеді, сонымен қатар оның әскери-стратегиялық маңызы да үлкен. Ірі өнеркәсіп орындарының белгілі бір өндіріс әдісіне тән объективтік экономикалық заң бойынша жузеге асырылып отырады. Пайданы көп алуға жанталаса ұмтылу, бәсеке өндіргіш күштердің капиталист елдердің территориясында әркелкі және экономикалық қолайсыз орналасуына апарып соғады. АҚШ-тағы бүкіл өнеркәсіп өндірісінің ¾ -нен артығы өнеркәсіпті солтүстік аудандарда Басты капиталист елдердің өнеркәсібі шикізаттардың шығар көзінен бірден-бірге алыстай түседі; ал өнеркәсіпке керекті шикізаттарды олар бұрынғы отар және тәуелді елдерден арзан бағамен тасып келтіріп отырады.

8. Механикалық көші – қон: миграциялық баланс, ішкі және сыртқы миграция көрсеткіштерін сипаттандар.

Халықтар көші-қон (лат. migration-қоныс аудару) – адамдардың тұрғылықты мекенінен әр түрлі себептермен басқа жерге тұрақты немесе уақытша қоныс аударуы, көшіп-қонуы. Көші-қонтұратын жеріне және жұмысына байланысты тұрғындардың орын ауыстыруы.

Көші-қон ағындарының бағыттары бойынша ішкі және сыртқы болып бөлінеді.Сыртқы көші-қон (халықаралық) мемлекеттік шекараларда қиылысады және континентаралық және континетішілік болып бөлінеді.

Көші-қон ұзақтығына байланысты:

Тұрақты (қайтымсыз) – көшіп кеткеннен кейін,сол жақта тұрақтап қалуы.

Уақытша(ұзақ уақытты келісімшарт бойынша оқу, армия, жұмыс бабымен) – уақытша басқа жаққа кетуі.

Қазіргі көші-қон күрделі әлеуметтік үдерісті көрсетеді.Олар өндіргіш күштердің дамуы деңгейімен және олардың әр түрлі аудандарда орналасуымен тығыз байланысты.Тұрғындардың жылжуының жоғары деңгейі жұмысшы күшінің толыққолданылуын, өндірістік орталықтар мен игерілетін аумақтарда олардың таралуын қамтамасыз етеді.

 Халықтың көші-қоны себептері:

• экономикалық,

• әлеуметтік,

• әскери,

• демографиялық (отбасы бірлесуі, некелік миграция),

• мәдени,

• саяси,

• діни және

• этникалық.

Халықтың көші-қонын жекелеген елдердің, аймақтардың және жалпы әлемнің экономикалық-демографиялық дамуына елеулі әсер етеді.

Қазақстаннан халықтың ең көп кетуі 1994 жылға келіп, жарты миллиондай адам кеткен.Кеткендердің 1/3 еңбекке қабілетті жасқа жатады. 90- жылдардың басында халық саны 2 млн адамға кеміді.Ең жоғарғы оралу да 90-жылдары болды.164 мың адам қайта оралды.

Көші-қон (миграция) - өте күрделі әлеуметтік процесс (былай айтқанда танымайтын жерге орнығу). Бұл тек қана көшіп бару емес, барған жеріңе бейімделуің керек (мүмкін өмір сүру деңгейі ол жерде мүлдем басқаша болуы мүмкін). Осы кезде адамның жинақылығы, шыдамдылығы, кәсіпшілігі және жаңа жердің жағдайына үйренісуі байқалады. Сондықтан да халықтың көшіп қонуы - мемлекеттің даму деңгейін көрсетеді. Көші-қонның қоғамдағы рөлі ерекше орында. Ол қазақ халқының қалыптасуына, мәдениетіне, тіліне үлкен өсер етті. Бұл процеске қазір де үлкен мән берілуде:

• 1) Шетелдегі қандастарымыздың елге қайта оралуы (оралмандар);

• 2) Халық санының көбеюі және жетіспейтін жұмысшылар орнының толықтырылуы;

• 3) Аумақ бойынша тиімді орналастыру.

Бұл мәселелердің шешімін табу мемлекетті модернизациялаудың алғышарттарының бірі, яғни эқономикалық әлуетті толық пайдалану. Көші-қон - халықтың табиғи қозғалысына және құрылымына әсер етеді. Мигранттардың көбісі жастар, әсіресе әйел адамдар. Сондықтан көшіп келушілер көп аймақтарда туған балалардың саны артады, сыртқа кетушілер көп аймақтарда керісінше болады. Көшіп келушілер көбейсе, әйел адамдардың саны артып, көшіп кеткен жағдайда ер адамдар кебейеді. Туу деңгейі төмен аудандардан халықтың кешуі карт адамдардың санын арттырады. Халық қартайып, өлім жоғарылайды, табиғи өсім төмендеп, аяғында депопуляцияға ұшырайды.

Ерікті түрде көшу - өз еркімен (ұйымдаспаған көші-қон) және мемлекет ұйымдастырған (ұйымдасқан көші-қон) жағдайда болады. Мысалы, тың және тыңайған жерді игеруді, шет елдегі қандастарға елге оралуды мемлекет тарапынан ұйымдастыру.

Еріксіз көші-қон - сталиндік репрессия тұсындағы халықты отырған жерінен күшпен көшіріп жіберу. 1937-44 жылдар аралығында Қазақстанға кәрістер, поляктар, немістер, чечендер,ингуштар, балкарлар және басқа халықтар күшпен кешіріліп әкелінді. Барлығы 1 млн адамға жеткен Сыртқы көші-қонның бірдей деңгейдегі 3 ағымы бар.

• Біріншісі - ұлғаюшы ағым. Шетелден қандастардың көшіп келуі (репатриация). Ол көрші елдерде қалыптасқан. Бұл елдерде 3,5 млн қазақ бар. Көшіп келушілердің 9/10 бөлігі Өзбекстаннан, Ресейден, Қытайдан және Монғолиядан келуде. Олар барлық аймақтарғабөлінгенімен, көбінесе оңтүстік-батыс аймақтарда қоныстануда.

• Екінші - саябырсыған ағым - орыс және украиндардың Ресейге, немістердің Германияға көшуі. Олар көбінесе Солтүстік, Шығыс және Орталық Қазақстан тұрғындары. Олардың 9/10 бөлігі Ресейде орналасуда.

• Үшінші - еңбек күші ағымы (гастарбайтерлер). Батыстағы мұнай-газ өндірісіне жұмыс істеуге келгендер. Ішкі көші-қонның масштабы сыртқы көші-қоннан үш есеартық. Тәуелсіздік алған жылдардан бастап халықтың 1/3 бөлігі мекенжайын ауыстырған. Қазақстан халқы дүние жүзіндегі ең икемді халықтың бірі болып шықты.

Облыс ішіндегі көші-қонның екі ағымы бар:

• 1) ауыл халқының қалаға көшуі;

• 2) кішігірім қалалардан үлкен қалаға көшу.

«Қаладан - ауылға», «ауылдан - ауылға» ағымдарының мөлшері әте аз. Облысаралық көші-қон арасында 2 көшбасшы қала бар, олар - Астана және Алматы. Көшіп кеткендердің жартысы осы қалаларға қоныс тебуде. Даму әлуеті жоғары болғандықтан, бұл қалаларға көшіп келушілер саны болашақта да арта бермек. Мемлекеттің көші-қон саясаты екі мәселені шешуге бағытталған.

Бірінші мәселе - көші-қон көлемін төмендегі жағдайлар бойынша көтеру:

• 1) репатрианттар - қандастар;

• 2) реэмигранттар - бұрынғы Қазақстан азаматтары;

• 3) экономикалық және экологиялық жағдайы қолайсыз аудандардан көшіру.

Екінші мәселе - мемлекетті модернизациялау үшін халықты тиімді орналастыру және емір сүру сапасын жоғарылату. Бұл шаралар жаңадан шыққан «Нұрлы көш» бағдарламасында қарастырылған.Әлеуметтік көмек ретінде 17 млрд. теңге бөлінуде.