28. Халық тығыздығы. Қалалық мекеннің ерекшеліктері. Ауыл және қала мекенінің географиясына сипаттама келтіріндер.

Қоныстану тығыздығы– халықтың белгілі бір аумақта қоныстану деңгейі, аумақ өлшеміне (әдетте 1 километр квадрат) шаққандағы тұрғылықты халық саны. Өндіріс орындарының ашылуы, өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының дамуы, кен байлықтарының табылуы, т.б. факторлар халықтың аумақта әркелкі орналасуына, қоныстану тығыздығына әсер етеді.

2003 жылы дүние жүзінде адам мекендейтін құрлықтағы орташа тығыздық 1 километр квадрат аумаққа шаққанда 35 адамнан келді. Ең жоғары тығыздық Бангладеш мемлекетінде. Мұнда 1 километр квадрат аумаққа 800-ге жуық адам қоныстанған. Ал Еуразия және Америка құрлықтарының бірқатар шөлді далаларында, биік таулы аймақтарында халық сирек қоныстанған. Онда 1 километр квадрат аумаққа 1 адамнан келеді. Қазақстанның өндірісі өркендеген қалаларында, маңызы жөнінен қалаға жақын кенттерде, халық біршама тығыз орналасқан. Оңтүстік Қазақстан аймағындағы өзен аңғарларында суармалы егін шаруашылығымен айналысатын өңірлерде қоныстану тығыздығы 50 – 100 адамнан келеді. Батыс Қазақстан өңірінде халық сирек қоныстанған. Мыс, Маңғыстау облысында 1 километр квадратқа аумақта 2,1, Ақтөбе облысында – 2,4, Атырау облысында – 3,8 адамнан келеді. Қазақстанда халық тығыз қоныстанған қалалар: Алматы, Шымкент, Қарағанды, Өскемен, Астана.

Қала халқы: қала — агломерация — мегаполис. Кез келген мемлекеттің даму барысында шешуші рөлді қалалар атқарады. Әсіресе ірі қалалар. Қалаларда адамдар көп шоғырланып, өте мықты экономикалық және интеллектуалды әлуетті қалыптастырады. Бұл процесс қалалардың өсуіне және ауыл шаруашылығының дамуына себебін тигізеді. Өнеркөсіп, ғылым, білімнің өркендеуі ірі қалалардың экономикалық есуінің діңгегіне айналды. Қалалар және оларды қосатын жолдар аумақтың сүйенетін қаңқасы тәрізді. Ірі қалалар - адамның шығармашылық әлуетін дамытуға мүмкіншілік береді. Қалалықтар қызмет түрінің көптеген түрлерін пайдаланып, жайлы қоныстанған және мәдениеттілігі жоғары болып келеді. Сондықтан болар, дүние жүзінің барлық елдеріне тән үрдіс - адамдардың қалаға жылжуы.

Қалалардың қалыптасуын және дамуын урбандалу деп атаймыз (лат. urbanus - қалалық).

1) қаланың және халқының өсуі;

2) қалалық тіршіліктің өркендеуі;

3) орналасудың жаңа түрінің пайда болуы.

Қалалық орналасудың тарихи қалыптасқан 3 формасы бар. Қала, қалалық агломерация және мегаполис.

Ауылдық халықтың орналасуы. Ауыл халқының негізгі тыныс-тіршілігі егін егу және мал бағу. Сондықтан да олар осы ресурстарға тәуелді орналасқан. Ауылдар егін аймақтарынан және жайылымнан алшақтамау үшін кішігірім мекендер болып келеді. Олардың үлкендігі және тығыздығы орналасқан жерінің өнімділігіне де байланысты. Ауылдардың басым кепшілігі — ауыл шаруашылығына негізделген. Бірақ көптеген ауылдарда өндіріс орындары - сүт, қант, балық, ет және кекеніс консервілеу зауыттары бар. Сонымен бірге кейбір ауылдар - темір жол стансасы, курорт, орман шаруашылығы, қорықтар маңында да пайда болған. Ауылдық елді мекендер кебінесе табиғи жағдайларға байланысты, әсіресе аймақ ерекшелігіне қарай орналасқан.

Орманды дала және дала зоналарында - жер жырту және шабындыққа негізделген ауылдар. Көбінесе өзен-көл жағалауларында, оңтүстіктің тау етегіндегі ауылдар — суармалы егіншілікке бейімделген. Әсіресе өзен, қаналдар бойында көп шоғырланған. Шөл және шөлейт аймақтарда ұсақ ауылды мекендер мал жайылымына негізделген. Ірі ауылдар - өзен жағалауында, ұсақ ауылдар - қыстақтарда орналасады. Қазақстан ауылдары - күрделі әлеуметтік проблемаларды шешуде. Қалаға қарағанда жұмыссыз және кедей адамдар саны жоғары. Себебі көптеген ауылдардың инфрақұрылымының жоктығы - сапасыз жол, ірі қалалардан шалғайда орналасуы, кішігірім мекемелердің жабылуы, сапалы судық жетіспеуі, т.б. Бұл проблема көбінесе экономикалық және экологиялық тұрғыдан болашағы жоқ ауыл дарга тән. Қазіргі кезде мемлекетіміз ауылды дамыту үшін қыруар қаржы бөлуде. Нәтижесінде Қазақстан ауылдарының сырт келбетінің жақсаруына әсерін тиғізуде (барлық жерде бірдей емес). Негізгі ауыл саясаты бірінші — болашағы бар ауылдарды жаңғырту, екінші - болашағы жоқ ауылдың тұрғындарын қолайлы ауыл немесе қалаға көшіру.