19. Кіші өзендер мен мухит энергиясы.

Әлемдік мұхитқа келіп түсетін энергияның негізгі бөлігі күн сәулесінің шағылысуы нәтижесінде болады.Мұхитқа энергия сонымен қатар ғарыштық денелердің және ғаламшардың су массасының гравитациялық әрекеттесуі және ғаламшар түбінен келетін жылу нәтижесінде келеді.Әлемдік мұхит кеңістігі барлық ғаламшардың шамамен 70% алып жатыр және шамамен 360 млн.кмә болады.Осы кеңістіктің көп бөлігі мұздың әсерінен әрқашан бос және күн сәулесін жақсы шағылыстырады.Мұхит суында шамамен күн сәулесінің 65% судың алғашқы бір метрінен бастап 90% он метрлік қабатпен шағылысады. Су энергетикасы – энергетиканың су қорларының қуатын пайдаланумен айналысатын саласы. Алғашқы су энергиясы диірмендердің, станоктардың, балғалардың, ауа үрлегіштердің, т.б. жұмыс машиналарының жетектерінде пайдаланылды. Гидравликалық турбина, электр машинасы жасалып, электр энергиясын едәуір қашықтыққа жеткізу тәсілі табылғаннан кейін, сондай-ақ су энергиясын су электр стансаларында (СЭС) электр энергиясына түрлендіру жолының жетілдірілуіне байланысты су энергетикасы электр энергетикасының бір бағыты ретінде дамыды. СЭС – жылу электр стансаларына қарағанда жылдам реттелетін, икемді энергетикалық қондырғы. Олардың жиілікті реттеуде, қосымша жүктемелерді атқаруда және энергетикалық жүйенің апаттық қорын қамтамасыз етуде тиімділігі жоғары. Қазақстандағы су энергетикасы құрылысы 1928 жылы Лениногорск қаласының маңында, Громатуха өзенінде Жоғарғы Хариуз СЭС-і іске қосылғаннан басталды. Қазақстан өзендерінің су энергетикалық жылдық қорлары 162,9 млрд. кВт сағ. болып бағаланады. Соның ішінде техникалық тұрғыдан пайдалануға болатыны 62 млрд. кВт сағ. Оңтүстік-шығыс Қазақстанның су энергетикасы қорлары негізінен Қле өзені және Балқаш көлі мен Алакөлдің шығыс бөлігі алаптарында орналасқан. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы Сырдария, Талас, Шу, т.б. өзендерінің қосынды энергетикалық потенциалы 23,2 млрд. кВт сағатқа тең. Солтүстік және Орталық Қазақстанда су энергетикасы қорларының негізгі үлесі Есіл өзенінде, Торғай үстіртіндегі өзендер тобында және Теңіз бен Қарасор көлдері алабында шоғырланған. Олардың үлесіне республикадағы су энергетикалық қордың шамамен 3 млрд. кВт сағаты тиеді (1,7%). Батыс Қазақстан аумағындағы Жайық, Жем (Ембі), т.б. өзендердің су энергетикалық потенциалдары 2,8 млрд. кВт сағ. деп бағаланады. Қазіргі кезде Қазақстан СЭС-терінің қуаты 2270 МВт-қа тең. Оларда жылына 8,32 млрд. кВт сағ. электр энергиясы өндіріледі.  Ағындагы судың энергиясы көп мыңжылдықтар бойы адамзатқа қызмет етеді. Оның Жердегі қоры орасан көп. Күннен келетін энергияның біраз мөлшерін жұтатын, Әлем мұхиты аккумулятор ретінде қызмет етеді. Мұнда толлқындар, толықсумен пен қайтулар және алып мұхиттық ағындар пайда болады. Мұхиттар мен теңіздерге суын әкелетін қуатты өзендер туады. Адамзат энергия қорын іздеу жолында осындай энергия түрін шет қалдырмағандығы да түсінікті. Адамзат ең алғаш өзендер энергиясын қолдануға үйренді. 

20.Мухит және теңіз энергиясын пайдалану. Күн мен айдың ағындар түзу энергиясы.

Аймен күннің тартылуы нәтижесінде бетінің периодты түрде теңіздердің көтерілу және төмен түсу (прилив пен отлив).Судың бір бөлімі тікелей вертикаль және горизонтальдық қозғалыстар су бөліктерді жасайды.Судың кешуі преливтердің бірі айдың ортасына жәнне толық шыққан кезде.Ең төменгі мәні бұлардың аралығында бастапқы және соңғы.Бұлар аралықтағы 2-3 рет өзгеріске ұшырайды жел мен ай арасындағы қашықтықтағы өзгеріске байланысты су көлеміне ай бойынша 40% өзгеруі мүмкін.Күннің түзуші күйі жылына 10% өзгереді.Күннің салыстырғанда 3 есе жоғары болады.Қазіргі прилив түзуші жарты тәулік болып табылады.Әлемдегі ең жиі кездесетін осы тип болып табылады.Ашық теңіздерде су бетінде 1 метрден аспайды.Жоғарғы шамасы приливтер.

Ең үлкен прилив атлант мұхитында Фанги деген Залив бар.19,0-20 метрде севирен деген құйылысында Бристол жылына 16-18 метр болады.Атлант мұхиты 14-15 метр Францияда.

Судың тасуымен қайтуы нәтижесінде горизонтальді қайту ағымдар болып табылады.Бұл процестер теңіздердің жағалауында бірнеше перпендикуляр.Толысу кезінде қаларда балық аулауға пайдаланған.Толысу және қайту кезінде периодты түрде толысу күшін пайдаланатын әсеріне пайдаланады.Жалпы беттік өте жоғары мәнге ие болады.Бұл құбылыс ақ теңіз жағалауларында жиі болады.Сол.түс. теңіз толысу әрекетінен 200 км-ге дейін болады.Амазонка өзенінің 1400 км баратын.Бұл толысулар ағындар нәтижесінде 25 метр баратын жылдамдығы 7-8 толқын түзеді.Теңіздердің бойымен ағын судың деңгейін салыстырғанда теңіз канадада өзендердің кейбір бөлшектерде толысудың әсерлері ұзақ уақытқа дейін толысуы мүмкін.Бұл тұтынудан соң кері бағытқа ағады да сарқылмайтын түде сөйтіп 2 рет толқын қуаты күшейтіп факт айналады.Толысу ағындарда теңіздер мен мұхиттарда салыстырғанда төмен болады.Судың жақын араласуынан болады.Жердің аз жоғары болған жердің су қабатында толысу күшінен пайда болады.Бұл үйкеліс күшін байаулатады.Нәтижесінде ай күн сапан заңы бойынша жердің айналуы , айдың айналуы жылдам бойынша қалыпты ұлғайуға себеп болады.Сөйтіп жердің теңесуі аймен күннің периоды жердің төңірегінде кеңейіп, толысумен құбылысы мұхиттарда тоқтайды.

3-Блок