58. Осман әулеті билігінің орнауының тарихи жағдайларын көрсетіңіз

ХVІ ғасырдың қарсаңында Осман империясы өзінің қол астына Балқан түбегін түгелдей дерлік бағындырды. Енді түрік сұлтандары 1501 ж. Əзербайжанда бұрынғы Ақ Қойлылар мемлекетінің орнында құрылған Сефевилер мемлекетімен күресе бастады. Шешуші шайқас 1514 ж. тамыз айында Шалдырған жазығында (Маку қаласының маңында) болды. Осман түріктерінің əскері жеңіске жетті, Тавризды басып алды. Сұлтан Селим І Исмаил Шахтың қазынасын, бала-шағасын Стамбулға алып кетті. Сондай-ақ Тавризден 700 ұста-шеберлердің отбасы да Стамбулға көшірілді. 1515 жылғы бітім шарты бойынша Туркияға Батыс Армения Эрзерум қаласымен, Ирактың Мосул қаласына дейінгі солтүстігі қосып алынды. Арменияның жартысы, Күрдістан, Ирактың көп жері жəне Əзербайжан сефевилер мемлекеті құрамында қалды. Туркия мен сефевилер мемлекеті арасындағы Закавказье үшін күрес 1555 жылға дейін толастамады. Бұл күрес суннит түріктердің шиит қызыл бастарға қарсы күресі ретінде жүрд. Түріктер ХVІ ғасырда көптеген араб елдерін басып алды. Ең алдымен /1516—1517 жж./ сұлтан І Сəлимнің кезінде бостандығынан құрамында Ливан мен Палестина бар Сирия жəне Египет айырылды. Түрік үстемдігіне дейін онда мамлюктердің əскери-феодалдық кастасы билік құрды, оны мамлюк сұлтаны басқаратын. Мамлюктер астанасы Каир болды. 1515—1517 жылдары түрік сұлтаны І Сəлимнің əскері Сирия мен Египетті басып алды. Түрік армиясы оқ-дəрімен атылатын қару-жарақпен қаруланған еді. Мамлюктер қылыш, найза, садақпен ғана қаруланған болатын. Түрік зеңбіректерінің гүрсіліне шыдай алмай, кейін қарай жосылған мамлюктердің сұлтаны аттан құлап өлді. 1517 жылдың басында І-Сəлим бастаған түрік армиясы Каирды басып алды. Туман-бейді Египет бедуиндері Сəлимге ұстап берді. Ол Каирде дарға асылды. Египеттен кейін түріктер Хиджазды / Батыс Аравия / басып алды. Мұсылмандар үшін бұл ең «қасиетті ел» болып саналды. Жыл сайын Мекке мен Мəдинаға Шығыстың көптеген елдерінен миллиондаған адамдар қажылыққа барып тұрды. Бұл ел егінді Египеттен алып тұратын. І – Сəлим Египетті жеңгеннен кейін Меккедегі Кааба храмының кілтін алды. Енді ол өз лауазымына «қос қасиетті қаланың қызметкері» деген атақты қосып алды.ХVІ-ғасырда түрік мемлекетінің əскери-феодалдық құры-лысы өзінің дамуының ең жоғарғы дəрежесіне жетті. Осман империясындағы қалыптасқан əлеуметтік тəртіптер І-Сүлеймен сұлтанның /1520—1566/ тұсындағы арнаулы заң актілерімен бекітіл-ді. І-Сүлеймен Кануни деген атақ алған. Ол «заң шығарғыш» деген сөз. Заң жинағы «Канун-намэ» деп аталды. Бұл заң бойынша шаруа-лар феодалдың рұқсатынсыз кете алмайтын болды, яғни шаруалар жерге түпкілікті бекітілді. Кедейленген шаруалардың қалаға кетіп, қолөнерімен, тағы басқа іспен айналысуына рұқсат етілмеді. Əрине, бұл шара қала мен оның экономикасының дамуына зиян келтірді.

59. Османдардың сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтаңыз

1515 жылғы бітім шарты бойынша Туркияға Батыс Армения Эрзерум қаласымен, Ирактың Мосул қаласына дейінгі солтүстігі қосып алынды. Арменияның жартысы, Күрдістан, Ирактың көп жері жəне Əзербайжан сефевилер мемлекеті құрамында қалды. Туркия мен сефевилер мемлекеті арасындағы Закавказье үшін күрес 1555 жылға дейін толастамады. Бұл күрес суннит түріктердің шиит қызыл бастарға қарсы күресі ретінде жүрді.Арабтармен күрес. Түріктер ХVІ ғасырда көптеген араб елдерін басып алды. Ең алдымен /1516—1517 жж./ сұлтан І Сəлимнің кезінде бостандығынан құрамында Ливан мен Палестина бар Сирия жəне Египет айырылды. Түрік үстемдігіне дейін онда мамлюктердің əскери-феодалдық кастасы билік құрды, оны мамлюк сұлтаны басқаратын. Мамлюктер астанасы Каир болды. Австрия мен Испанияны билеп отырған Габсбургтер əулетімен жүргізілген күрес Түркияны Франциямен одақтасуға итермеледі. Франция мен Турция Габсбургтерді Солтүстік Италиядан қуып шығу үшін күресті. Франция Жер Орта теңізіне өту үшін, Турция Венеция мен Генуяны əлсірету үшін күресті. Ал бұл екеуі Габсбургтер империясы мен оның одақтасы Рим папасының қолдауына сүйенді. Түркия француз көпестеріне өте көп жеңілдіктер жасады. 1535 жылғы франко-түрік келісімі «бірінші капитуляция» деген атпен əлемге əйгілі болды. Мұнда көрсетілген жеңілдіктер Түркия тарапынан бұрын Венеция мен Генуяға жасалған болатын. Бірақ француз көпестеріне берілген артықшылықтар бара-бара бүкіл фран-цуз ұлтына тарады. Бұл артықшылықтар үшін Түркия ақы алған жоқ, бірақ қашан тоқтатам десе өз еркі болды. Француз көпестері Түркиядағы қылмыстық жаза қолданатын тəртіп бұзғандығы үшін сотқа тек өз елінде ғана тартылатын болды, яғни түрік соттары француз көпестерін жазалай алмайтын болды. ХVІ ғасырдағы Түркияның Англиямен, Франциямен келісімдері Турцияны соңғы екі мемлекеттің сыртқы саясатына тəуелді етті, елдің экономикалық жағдайын нашарлатты. ХVІ ғасырдағы Түркия мен Россия. Бұл екеуінің арасындағы ең бірінші байланыстар ХV ғасырдың аяғында Түркияның қалауы бойынша орнатылды. Россияға жіберілген ең бірінші Түрік елшілігін польша-литва үкіметі ұстап алып жібермей қойған болатын. 1497 жылы Түркияға М. Плещеев аттандырған орыс елшілігі келді. Ол түрік үкіметінің алдына Азов пен Кафа /Феодосия/ қалаларынан Қара теңізге шығатын сауда жолдары туралы мəселе қойды. Орыс казактарының басқыншылығы, олардың Түркия ше-карасына жақын жерге қоныстануы, қамалдар тұрғызуы, орыс-тардың түркі тілдес Астрахань, Қазан хандықтарын басып алуы, Кабарда халқын езгіге салуы /1557/ — осының бəрі 1569 жылғы І-орыс – түрік соғысының себебі болды. 595 жылы көтеріліс Ирактың солтүстігі мен Сирияда болды. Бұл антифеодалдық қозғалыс еді. Көтерілісті Урфа қаласынан шыққан ағайынды Абдалхалим мен Дели-Хасан басқарды. Көтерілісшілер 1600 жылы Кайсери маңында сұлтан əскерін талқандады. 1601 жылы көтерілістер сəтсіздікке ұшырады. Қара-Язшы деп аталып кеткен Абдалхалим тауға барып паналап, 1602 жылы сонда өлді. Көтерілісшілерді Дели-Хасан басқарды. Ол 30 мың қолмен Токатты басып алды. Сұлтан Дели-Хасанды Боснияға патша етіп қоямын деп алдады. 1605 жылы Дели-Хасан өлтірілді. Көтеріліс жеңілді. 1610 жылы Əзербайжан мен Сирияда шиіт туының астындағы көтеріліс болып, жеңіліспен аяқталды.