54 Акбар реформаларының тарихи мәнін ашыңыз

Мемлекеттік билікті нығайту мақсатымен падишах Акбар (1556—1605) біраз өзгерістер енгізуге кірістіЕң алдымен индус Тодор Маланың басшылығымен (ол Моғолдар үкіметіндегі қаражат əкімшілігін басқаратын) салық реформасы жүргізілді. Рента салық əр шаруаның жерінде əр-түрлі болатын болды. Оның мөлшері жердің сапасына, онда егілетін дақылдардың түріне байланысты болды. Барлық шаруалардың, байлардың жерлері қайтадан өлшеніп, сапасы тексеріліп, түсетін өнім мөлшері есептеліп, оларға салынатын салық көлемі дəл анықталды. Бұл мыңдаған есепшілер жүргізген өте күрделі де, ауыр жұмыс болды.Бұл істің нəтижесі — Моғолдар державасының Ауғанстан, Кашмир, Бенгалиядан басқа жерлеріндегі азық-түлік рентасының ақшалай рентамен ауыстырылуы болды.

Реформа алғашында шаруалар жағдайын біраз жеңілдетті. Бірақ ақшаға деген мұқтаждық бірте-бірте шаруаларды өсімқорлар қанауына душар етті. ХVІ ғасырдың соңғы ширегінен бастап сауда — өсімқорлық капиталдың үнді деревнясына енуі күшейе түсті. Егін бітік шыққан жылы оның құны түсіп кетіп отырды, ал ақшалай салықты бұрынғы мөлшерінде төлеу керек болды. Сөйтіп, егіннің мол өнімі шаруаларды байытудың орнына, керісінше, күйзеліске ұшыратты.Салық реформасы əкімшілік аппаратты орталықтандыруды күшейтті, феодалдық мемлекеттің жерге меншігін нығайтты.Феодалдық рентаны натуралды салықтан ақшалай салыққа көшіру жерге феодалдық меншіктің бұл түрін əлсірету қаупін тудырды. Мемлекеттік феодалдық меншіктің үстемдігі жағдайында жер иеленушіліктің негізгі түрі джагир болды. 100 мың гектарға дейін жер иеленуге рұқсат етілді Дегенмен жагирлық жүйе шаруашылықтың дамуына ықпал етпей, керісінше, кедергі жасады. Себебі жагирлар ертеңгі күніне сеніммен қарай алмады, шаруашылықты жақсы басқаруға мүдделі болмай, тезірек жəне көбірек салық жинап алып, оны ойын-сауық, той-думан, сəн-салтанатқа жұмсауға асықты. Оларды шаруалар күйзелісі толғандырмады. Индустар мен мұсылмандардың ынтымағын нығайту арқылы шах Акбар өз билігін едəуір нығайта алды. Діні бөлектер үшін салынатын джизия салығын жою, индустық діни мекемелерге жер үлестіру, мұсылмандармен қатар индустарды да үкімет билігіне орналастыру Акбардың халық арасындағы беделін өсіріп, билігін нығайтуға үлес қосты.«Бір ғана тақсыр — бір дін» принципін жүзеге асырмақ болып, Акбар 1582 жылы «құдайшыл наным» деген жаңа діни бағытты жариялады. Ол дін ислам, индуизм, парсизм жəне джайнизм діндерінің жиынтығы болды. Жаңа діннің басшысы — заирлы билік пен діни билікті бірге атқарған Акбардың өзі болды. Бұл шарамен өз қол астындағы пенделерінің арасындағы діни ала ауыздықты жоюғакүш салып бақты. Бұл реформаны жүргізу барысында Акбар исламды үстемдік етуші дін ретінде сақтап қалуға күш салған мұсылман дінбасыларын тəркілеуден де тайынбады.

55 Ирандағы Сефевилер билігінің орнауының тарихи жағдайларына талдау жасаңыз

ХVI ғасырдың басында Иран бірнеше дербес мемлекеттерден тұрды. Хорасан, Ауғанстан мен Түркмения тимуридтік сұлтан Байқараның /1469—1506/ мемлекеті болды. 1500 жылдары Иранның батысындағы Ақ-қойлылар мемлекеті екіге бөлінді; Əзербайжан мен Арменияда Альвенд сұлтан билік құрды, ал персиялық

Ирак — Мұрат сұлтанның мемлекеті болды. Фарста, Керманда, Иезде, Арабтық Иракта жəне Диярбакырде /қазіргі Түркияның шығысында/ Ақ-қойлылар əулетінің ұрпақтары жеке-жеке билік құрды. Əзербайжанның солтүстігінде ширван-шахтар мемлекеті болды. Ардебиль ауданында Сефевилік шейхтер билік құрды. Сефевилер алғаш ХVI-ғасырдың басында шейх Сефи ад-дин Ысқақ (1254—1334) құрған дербиштік орденнің басшылығында тұрды. Бұл орден алғаш қарапайым қолөнершілер мен кедей-кепшіктердің мүддесімен тығыз байланысты болды. Бара-бара феодалдық элементтер сефевилік шейхтердің муридтерінің /орден мүшелері/ арасында да пайда болды. Сефи-ад-дин шейхтың өзі де ірі жер иеленушіге айналды. ХV ғасырда Сефевилер Ардебиль қаласына биліктерін орнатты. Халық бұқарасына ықпалын сақтап қалу үшін Сефевилер шиит бағытын ұстанды. Олардың ықпалы Əзербайжаннан басқа да жерлерге тарады.

ХV ғасырда Сефевилерге көшпелі түріктердің шамлу, румлу, ұсташы, текелі, афшар, қажар, құлқадар тайпалары қосылып, олардың əскерін күшейтті. Бұл тайпалар «қызылбастылар» деп аталып кетті. Олар бастарына 12 қызыл жолағы бар сəлде орайтын. Ол өздері құрмет тұтатын 12 шиит имамдарының санын білдіретін. Қызылбастылар Сефевилік шейхті өздерінің рухани басшысы деп танып, өздерін сол шейхтердің муридтері деп санады. Қызылбастылар шейхтің феодалдық жасағын құрды. ХV ғасырдың екінші жартысынан бастап сефевие ордені бейбіт дервиш бауырластығынан жауынгер рухани-рыцарьлық орденге айналды. Сефеви шейхтері де, батыстағы ХІ—ХІІ ғасырлардағы кресшілер сияқты, «дін тазалығы» үшін күрес деген желеумен мұсылман емес халықтар еліне: Грузияға, черкестер еліне, гректердің Трапезунд патшалығына шапқыншы жорықтар жасады. ХVI-ғасырдың басына қарай Иранда Сефевилердің өз биліктерін орнатуларына лайықты жағдай қалыптасты. Бұл саясатты əзербайжан мен иран феодалдарының күшті үкімет билігін аңсаған едəуір бөлігі қолдады. Османдық Түркия тарапынан Закавказь мен Иранға төнген қауіп те күшті өкімет билігін орнату талабын күн тəртібіне қойды. Иранның саяси бытыраңқылығы бұл міндеттіжүзеге асыруды жеңілдетті. Бір орталыққа бағындырылған күшті мемлекеттің құрылуы Исмаил-шахтың атымен тығыз байланысты. Исмаил Сефеви 1499 ж. он төрт жасында Ардебилдің шейхы болып тағайындалды. Ол 1500жылы Ширваншах əскерін талқандап, Баку мен Шемаханы алды.1502 жылы қызылбастар отрядымен Нахичеван маңында Ақ-қойлы сұлтанының əскерін жеңіп, Тавриз қаласын басып алды. 1503—1504 жж. батыс Иранды, 1510 ж. арабтық Иракты басып алып, Тавризды Иранның астанасына айналдырды.