43. Газан-хан реформаларының мәнін ашыңыз

Газанхан жетінші елхан болды. Ол өзінің ғұлама оқымысты уəзірі Рашид-ад-динмен бірлесе отырып, елеулі реформалар жүргізді. Олар: 1) Исламды мемлекеттік дін деп жариялады; 2) 1304 жылы тұрақты алым-салық мөлшері белгіленді. Əр облыс, қала, деревня үшін ақшалай жəне заттай салық мөлшері анықталып, бекітілді. Шаруалар əскерлерді, шабармандарды өз есебінен асыраудан босатылды. Олар енді мемлекет тарапынан қаржыландырылатын болды. Пошта станциялары ұйымдастырылды. Солар шабармандарды, уəкілдерді қарсы алып, тамағын, көлігін қамтамасыз етіп отыратын болды. 3) Монғол жауынгерлеріне жеке меншік жерлер бөлініп берілетін болды. Ол үлес ихта деп аталды. Сонымен бірге ірі əскери бөлімдерге де жер үлесі берілді. Ол үлес жүздік, ондық əскери бөлімдерге үлестірілді. Ихта иесі салық иммунитетін пайдаланды. Ол қазынаға иеліктен жиналған өнімнің аз мөлшерін ғана сый ретінде беріп отыратын. Ол əскери қызметін атқарып, шаруалардың жерді уақтылы өңдеп отыруына басшылық ететін 1303 жылғы жарлық монғол əскерлеріне таратылып берген жерлерге шаруаларды заңды түрде бекітті. Бұл жарлық бойынша “Шыңғыс хан ясасына” сай шаруалардың бір иеліктен екінші иелікке кетуіне тыйым салынды. Қашқын шаруаларды іздеп табудың, қайтарудың 30 жылдық мерізімі белгіленді. Ихта иесінің шаруаны құлға айналдыруына тыйым салынды. Газан хан шеберханалардағы құлдар еңбегін жойды. Ерікті қолөнершілер енбегі өнімді болды.Газан хан бірыңғай күміс тиын енгізді. Суару жүйесін жетілдіруге көп қаржы бөлінді. Сөйтіп, Газан хан реформалары бір орталыққа бағынған мемлекетті, оның өкіметін нығайтуға бағытталды.

44. Монғолдар империясының құлауының тарихи жағдайларына талдау жасаңыз

1259 ж. Оңтүстік Қытаймен соғыста Ұлы хан Мөңке қаза тапты. 1260 ж. құрылтай жиналысында Құбылай Ұлы хан деп жарияланды. Бұл кезде Қарақорымдағы ақсүйектер Құбылайдың інісі Əрібұханы Ұлы хан тағына отырғызды. Сөйтіп, Монғолияда екі Ұлы хан билік құрды. Ол екеуінің арасындағы қарулы қақтығыс төрт жылға созылып, Əрібұха жеңілді. Монғолия империясының Ұлы ханы деп Құбылай танылды. Бұл кезге қарай монғолдар державасы өзгере бастаған еді. Оның құрамынан батыс ұлыстары бөлініп кетті. Елхандар (Иран) мемлекеті мен Алтын Орда Хұбылай таққа отырғанда іс жүзінде тəуелсіз мемлекеттерге айналды. Ұлы ханның ісіне араласпай, олар Ұлы ханды да өз істеріне араластырмады. ХІІ—ХІV ғасырларда батыстағы үш ұлыстың хандары ислам дінін қабылдап, Ұлы ханды тіпті сөз жүзінде мойындаудан да қалды. ХІV ғасырға қарай батыс ұлыстарда тұрып жатқан монғолдар жергілікті халықпен араласып кетті. Олар өз тілдерін жоғалтып, түрік тіліне көшті. Тек Каспий теңізінің батысында ғана монғол тілі ХVІІ ғасырға дейін, ал Ауғаныстанда — ХІХ ғасырға дейін сақталды. 1271 ж. Құбылай астананы Монғолиядан Яньцзинге (Пекин) көшірді. 1279 ж. монғолдар Оңтүстік Сун империясын жаулап алуды аяқтады. Бүкіл Қытай монғол феодалдарының қолына көшті.Монғолдардың ХІІІ ғасырдың 70—80-жылдары Жапонияға, Бирма мен Вьетнамға жасаған жорықтары сəтсіздікке ұшырады. Монғолдар жаулап алған жерлерінде «Ұлы Ясы» бойынша тəртіп орнатты. Сөйтіп, пассионарлық фазаға шамамен 970 жылдары аяқ басқан монғолдар ХІІІ-ғасырдың бірінші жартысына қарай Еуразия кеңістігіне өз билігін орнатты. Пассионарлықтың күшеюі кезінде монғолияның өзінің ішінде де араздықтар, бақталастықтар орын ала бастайды. 1245—1262 жж. Шыңғыстықтардың біртұтас мемлекеті ыдырай бастайды. Оның жеке бөліктерінің арасында əскери қақтығыстар басталды. 1257 жылдан 1288 жылға дейінгі аралықта монғолдар вьетнамдықтардан үш рет жеңілді. Бұл жеңілістер ыдырауды күшейте түсті. Ыдыраудың шыңына монғолдар 1368 ж. шықты. Бұл кезде монғолдар Қытай мен Кореядан, Ираннан қуылды. Өзара қақтығыстарда пассионарилердің көпшілігі қырылып кетті. Енді монғолдармен аралас некенің арқасында қытайлықтардың пассионарилігі арта түсті.