41. Монғол жаулаушылықтарының салдарын ашып көрсетіңіз

1207 жылы монғолдар Селенга өзенінің солтүстігіндегі, Енесай алқабындағы Сібір халықтарын, тангуттық Си-Ся мемлекетін, 1209 ж. Шығыс Түркістандағы ұйғырлар елін басып алды. 1211 ж.Қытайдың солтүстігіндегі чжурчжендерге қарсы жорық басталды.

1215 ж. бұл жорық Пекинді /Бэйцзин/ басып алумен аяқталды.1218 ж. Шыңғысхан наймандарды талқандап, 1219 ж. Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуға кірісті. 1220 ж. монғолдар Бұхара менСамарқанды, Хорезм мемлекетін басып алды. 1221 ж. Орта Азияны

басып алу аяқталды. Жебе мен Сүбедей батырлар басқарған монғол əскерлері Əзербайжан мен Грузияны талқандап, Қырымға жетті. 1223 ж. Қалқа өзенінде монғолдар орыс князьдері мен қыпшақтардың бірлескен жасақшыларын талқандады.

1225 ж. Шыңғысхан Монғолияға қайтып келіп, келесі, 1226 ж. Тангуттық Си-Ся мемлекетін біржолата жойып жіберу жорығына шықты. 1227 ж. Си-Ся өмір сүруін біржолата тоқтатты. Сол жорықтанқайтып келе жатып Шыңғысхан қайтыс болды. Оның қазасы туралы ресми мəлімет деректерде келтірілмеген. 1229 ж. Хұрал өткізіліп, онда Ұлы хан болып Шыңғысханныңүшінші ұлы Үгедей сайланды. Монғолияның өзіне төртінші кенже ұлы Төле хан болып тағайындалды. 1231 ж. Үгедей мен Төле бастаған монғол əскері Бянь (қазіргі Кайфын) қаласына басып кірді. Яньцзиннен айырылғаннан кейін чжурчжендердің өкімет

басшылары осы қалаға келіп қоныс тепкен болатын. Шабуыл алғаш сəтсіз басталғандықтан монғолдар Оңтүстік-Сун мемлекетін чжурчжендіктерге қарсы бірлесіп күресуге шақырды. Бұл үшін Оңтүстік қытайлықтарға Хэнань провинциясын беруге келісім жасады. Оңтүстігінен Сун əскерінің, солтүстігінен монғолдардың шабуылына чжурчжендер төтеп бере алмады. Бянь қаласын монғол əскері басып алды. Сонан соң чжурчжендердің бекініс тіректері бірінен соң бірі құлай бастады. 1234 ж. Цайчжоу қаласын монғолдар

басып алған соң чжурчжен патшасы өзін-өзі өлтірді. Чжурчжендер аумағын толық басып алып, монғолдар Сун өкіметіне берген уəдесін орындамады — Хэнань провинциясын оларға бермеді.1236 ж. монғолдардың батысқа жаңа жорығы басталды. Ол жорықты Жошының баласы Бату басқарды. Қыпшақтар мен Еділ (Волга) булгарларын бағындырып, монғолдар 1237 ж. орыс жеріне шабуыл бастады. 1237—1238 жж. олар Рязань, Коломна, Москва жəне Владимир қалаларын басып алып,талқандады. Сити өзенінде орыс княздерінің басты күштері талқандалды. 1239 ж. монғол əскері Днепр өзенінен өтіп, Киевті басып алды. 1241 ж. Бату мен Сүбедей бастаған монғол əскері Венгрияға, екінші тобы — Польшаға басып кірді. Польша мен Силезияны бағындырып, моңғолдар Лигницы маңында поляк жəне неміс княздерінің жасақтарын талқандады. Венецияға дейін жеткен монғол əскерініңəлсіреуі оларды кейін қайтуға мəжбүр етті.

42. Ирандағы монғолдар билігінің орнауының тарихи жағдайларын көрсетіңіз

Монғол əскерлері Иранға 1220 жылы басып кірді. Жебе мен Сүбедей басқарған монғолдықтар қолы Хорасан, Мазендаран мен Гилян арқылы өтіп, Рейді алды.

1231 жылы монғолдар Тебризді, 1237 жылы Исфаханды басып алды. Иран 1253—1256 жылдары Шыңғысхан немересі Хулагу хан басшылығымен толық бағындырылды. 1256 жылы монғолдар исмаилиттер мемлекетін талқандап, Аламутты; ал 1258 жылы Аббасилер халифатын талқандап, Бағдадты басып алды. Иранның көп бөлігін, Армения мен Əзербайжанды, Ирак пен Түркістанды, Грузияны қамтыған ұланғайыр Хулагид мемлекеті құрылды.Монғолдардың ұлы ханы Құбылайдан Хулагу “илъхан” деген атақ алды. Сол себепті бұл мемлекеттер “Ильхандар” мемлекеті деп те аталды. Оның астанасы Тебриз қаласы болды. ХVІ ғасырдың басында астана Сұлтание қаласына көшірілді. Монғол жаулап алушылығынан кейін Иранның көп жері жайылымдарға айналып, егіншіліктен гөрі мал шаруашылығы басым бола бастады. Монғолдар Иранда өздерінің “Ұлы ясы” заңдарын таратты. Ол бойынша Иранда қайтадан құлдар еңбегі едəуір орын алды. Мұның бəрі қолөнерінің құлдырауына себеп болды. Монғол шапқыншылығына аз ұшыраған батыс жəне оңтүстік Иран қалаларында ерікті қолөнершілер еңбегі өз мəн-маңызын жоғалтқан жоқ. Дегенмен ол қалаларда да қол өнерінің дағдарысы орын алды. Ерікті қолөнершілерді қанаудан түсетін табыс Ильхандар қазынасының едəуір бөлігін құрады. Шығыс Иранның монғол шапқыншылығынан көп зардап шегуі батыс пен оңтүстіктегі қалалардың рөлін күшейтті. Исфахан, Иезд, Шираз қалаларының маңызы артты. Хулагулік Иранның сыртқы саудасында, əсіресе парсы шығанағындағы Хормуз портының маңызы артты. Бұл порт арқылы Индияға Иран жылқы апарып сатты. Ал Индиядан индиго, лак, мата əкелетін. Хулагулер билігі кезінде Тавриз қаласы дамып гүлдене түсті. Ильхандардың алғашқы астанасы болған бұл қаланың колөнершілері жасаған бұйымдар, тоқыған маталар кеңінен белгілі болды. Қала сауда керуені жолындағы маңызды қойма пунктінің рөлін атқарды. Кейінірек мұндай маңызды рөлге Хулагулердің екінші астанасы — Сұлтание ие болды. Оның негізін Арғын хан (1284—1291 жж.) қалаған болатын. Қала негізінен 1305 жылы салынды. Иранда монғол билігінің орнауы елдің жер қатынасына өзгерістер енгізді. Жерге феодалдық жеке меншіктікке қатты соққы берілді. Хулагидтер тарихшысы Васаф ұлы Сеидтер сияқты қадірлі де бақуатты əулеттердің жер иеліктері мемлекет меншігіне көшті деп көрсетеді. Арғын ханның уəкілдері жүздеген жылдар бойы əкеден балаға мұра ретінде қалып келе жатқан жеке меншіктегі жерлерді сот арқылы тартып алды. Орта жəне ұсақ жер иелері өз меншіктерінарзанға сатып жіберіп, күйзеліске ұшырады.